Баяндама тақырыбы: География пәні бойынша тақырыптарды меңгертудегі сатылай кешенді талдау технологиясының педагогикалық- психологиялық негізі
Сатылап комплексті талдау дегеніміз-оқушыларға білімді ғылыми негізде сатылай, жүйелі, комплексті меңгертіп, оларға алған білімді қолдана білуге машықтандыратын оқыту, сөйлеу тілінің байлығын, әдеби тіл нормасын үйретуіп, дұрыс сөйлеу, сауатты жазу дағдысын қалыптастыру және ойлау, есте сақтау, қиялдау, елестету сияқты танымдық-психологиялық қасиеттер үйлесімді дамуына бағытталған оқыту түрі.
СКТТ -ң өзегі-тірек-сызбалар. СКТТ-ң ерекшілігі:
Оқу материалының жүйелілігі, бірізділігі;
Табиғилығы;
Дағдыға басым бағыт беруі;
Білімнің базалық деңгейінің барлық оқушылар үшін міндеттілігі;
Оқушыға өз деңгейін таңдауға ерік беру;
Оқушыларға берілетін білімнің саралануы;
Оқушылардың өз мүмкіндіктеріне қарай тек міндетті деңгейіне кем емес білім алуға еріктлігі;
Оқыту мен тәрбиенің бірлігі.
СКТТ негізделген білім беру ісінде оқушы іс-әрекеті:
Оқушы қандай көлемде білім алады, нені білу керек, неге көңіл аудару керектігін саналы түрде біліп отырады.
Оқушы жауабы айқын, нақты, тыңдаушыға жауап қаншылықты дұрыс немесе қателіктер жібергенін қиындықсыз анықталады.
1.5. Жер бетіндегі адамзат. 1.6.Жергілікті жердің табиғаты мен халқы.
2.Экономикалық география:
2.1.Дүние жүзінің саяси картасы, тарихы-географиялық аймақтар.
2.2. Табиғат ресурстары.
2.3. Халқы.
2.4.Шаруашылық: а) өнеркәсіп, ә) ауыл
шаруашылығы, б) көлік қатынасы,
в) халықаралық экономикалық байланыстар.
Анықтама:
2. Жалпы формуласы:
3. Таңбалардың анықтамасы:
3.1. -? 3.2. - ?
4. Белгісізді анықтау:
Берілгені:
5. Шешуі:
6. Жауабы:
§1. Жер туралы қысқаша мәліметтер
1- тақырып. Жер ғаламшар ретінде
Күннен қашықтығы: 150млн км. d =t•c, t =d :c, с=d: t .
Орбитадаға айналу жылдамдығы: 29,8км/с.
Орташа тығыздығы: 5,5·10³ кг/м³.
Күнді айналу ұзақтығы: 365 тәул. 6 сағ.
Табиғи серігі: Ай.
Массасы: 6 ·10
Радиусының орташа ұзындығы: 6371км. R=lэ:2π, Д:2 =R.
Диаметрінің ұзындығы: Д = l.э :2π·2, 2•R= Д.
Экваторының ұзындығы: 40075,7км. lж.э=2π·R.
Меридианның ұзындығы: 40008,5км.
Жер бетінің жалпы ауданы: 510млн км². S =4 •π·R²
Жер ғаламшарының Күн жүйесіндегі орны.
Әлемдегі зат атаулының басым көпшілігі жарқыраған алып шар тәрізді
плазмалақ денелер-жұлдыздарда шоғырланған
Галактика- жүздеген миллиард жұлдыздардан тұратын жұлдыздық жүйе.
Құс жол галактикасы- Күн жүйесі галактикасы. 150млрд. астам жұлдыздар мен 100млн. астам тұмандықтарды біріктіреді. Диаметрі шамамен
100 000 жарық жыл. Күн жүйесінің жалпы массасының: 99,9% Күнге тиесілі. Барлық планеталар бір жазықтықта дерлік эллиптикалық (шеңберге жақын) орбита бойынша Күн маңында айналады.
Жарық жыл- ғалымдардың ғырыштағы қашықтықтарды шамалауда пайдаланатын өлшем бірлік, ол жыл ішінде = 9,46·10¹² км жарық сәулесі өтетін қашықтық. Ауасыз бос кеңістікте Жарық жылдамдығы 300 000 км/с тең.
Планета- гр. “адасқан жұлдыздар”. Күн төңірегінде 9 ғаламшар айналып жүреді. Плутоннан басқалары бөлінеді.
Жер тектес: Меркурий, Шолпан, Жер, Марс.
Алып : Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун.
Табиғи серіктер- ғаламшарлардың маңында айналып жүрген шағындау аспан денелері. Мысалы: Ай- Жердің жалғыз серігі. Ол, Жерден 384 000 км қашықтықта орналасқан.
Орбита- лат. “із, жол”. Планеталардың Күн төңірегіндегі жолы. ℓ =2П•R.
Көбі ергежейлі, көлденеңі 0,5-100м аспайды. 6000-нан астам астероид
бар екені белгілі, оның 1800 орбитасы ғана анықталған
Ә) Орбитасының орналасуы: негізінен Марс пен Юпитер (астероид сақинасы) орб. Аралығындағы кеңістікте орн., бірақ созылыңқы орбиталар бойынша үлкен планеталар сияқты Күн төңірегінде айналады.
Б) Пайда болуы туралы гипотеза:
1. Орбитадағы формасы мен көлбеулігі түрлі болғандықтан, үлкен планеталар қозғалыс жолын кесіп өткендіктен, планеталар өзіне қосып алуы ықтимал. Бұдан жүздеген миллиондаған жылдар бұрын Марс пен Юпитер аралығында орналасқанүлкен планетаның қираған сынықтары деген гипотеза.
2. Түрлі бөлшектердің бірін-бірі тартуының нәтижесіне тозаңды орталықтың қоюлануы процесінен п.б.
Кометалар –астероидтарға қарағанда Күн системасының массасы аз денесі.
А) Орбитасының орналасуы: Кометалардың қозғалыс орбиталары көпшілігінде созылыңқы эллипсоид, иіпті парабола формалы б.
Ә) Құрылысы: қатты ядродан және сиретілген газбен қоршалғн-комадан тұрады. Ядросы қатты бөлшектер қосылған түрлі заттардың (су, метан, аммиак, көмір қышқыл газы және басқалар) мұз сеңінен тұрады.
Б) Комета түрлері:1. “Потенциальды” комета: Осындай мұз сеңдері, Күннің тартылыс сферасына тап болып , әр түрлі эллиптикалық орбиталар бойынша кеңістіктк қозғалыста болады және онвң не басы, не құйрығы жоқ “п.” комета аталады.
2. Құйрықты комета: Үлкен планеталардың тартылыс күшінен орбитасын өзгертіп, Күнге жақындағанда ғана олар нағыз комета болады. Күн жылуының және курпускул тасықындарының бомбалауының әсерінен “комета мұздары” тез ыдырап және буланып ядроның қатты бөлшектері тозаңға айналады. Ядро қабыққа оранады, одан шыққан газ бен тозаңнан құйрық п. б. , ол барлық уақытта млрд-даған км созылып, Күнге қарсы жаққа бағытталады. Күнге жақын ұшқан сайын кометаның ядросы газ бен тозаңнан айрыла береді. Ірі меторитпен кездесуі кометаның бұзылу процесін тездетеді.
Метеор –планета аралық кеңістікте массалары грамдап өлшенетін түрлі мөлшердегі материалдық түзілістер: тозаңдар, сынықтар шексіз көп.
А) Химиялық құрамы және тығыздығы:
1. Темірлі, тасты (кремний мен оттегі басым).2. Темірлі тасты.
Ә) Түрлері: Метеор денелері Жер атмосферасына түскен кезде қызып, жанып кетеді. Кейде жарқыл із байқалады бұл метеорлар. Ең ірілері және жарығырағы- болидалар, олар отты шар түрінде аспанда ұшып жүреді, тіпті күндіз де көрінеді.
Метеорит: Жер бетіне жеткен ірі метеор денесі. Метеориттердің құлаған ізі түрлі мөлшердегі метеор кратерлері.
Географиялық полюстер- Жер шарының айналу білігінің (ось) оның беткі бөлігімен түйісетін нүктелерін (оңтүстік және солтүстік) атайды.
Географиялық полюстердің ығысуы. Жер шарының полюстері ығысады, жылдамдығы жылыны 10 см-ге тең. Г.п. орын ауысруына ғаламшардағы салмақ күшінің өзгерістері әсер етеді.
А) Литосфералық тақталардың жылжуы.
Ә) Мұздықтардың еруі.
Б) Дүние жүзілік мұхитқа қосылуы.
В) Жер сілкініс негізіндегі жер қыртсының қозғалысы.
Магниттік полюстер- Жердегі магнит өрісі шамамен 3,5 млрд жыл бұрын пайда болған, бұл уақыт аралығында м.п. Бірнеше рет орын ауыстырған.
Полярлық шұғыла- Жердегі мағгнит өрісі әсерінен атмосфераның жоғарғы қабаттарындағы (100км биікте) сиреген ауаның жарық шашуы. Пайда болу себебі: ғарыштағы ұсақ бөлшектер мен ауа құрамындағы заттардың Жердің магнит өрісінде өзара әркеттесуі нәтижесінде п. б. Бұл заттардың ағыны магниттік полюстер арасын қамтып, полюстер маңында тұтасады. Олардың Жер атмосферасы құрамындағы газдарға шағылысуы нәтижесінде полярлық аудандарда сәуле (полярлық шұғыла) п.б.
Жер шары полюстері
Жер шары пішіні
Сфероид немесе эллипсоид- өз білігінен айналуы және соның нәтижесінде п.б. ішкі айналу күші әсерінен Жер полюстері маңында қатты сығылады. Сонд. оның экваторлық радиусы полярлық радиустан 21,4км артық, осындай полюс маңындағы сығылған шарда айтады.
Жердің осындай пішіні нақты математикалық өлшемдермен берілген, ол өлшемдер географиялық карталар жасауда кеңінен пайдаланылады.
Геодезиялық, картографиялық жұмыстар үшін Ф.Н. Красовский эллипсоиді қолданады. Жер эллипсоидының өлшемдері: экваторлық радиус: 6378,245 км, п.р. : 6356,8 63км, меридиан ұз.: 40008,550км, э. ұз.: 40075,696 км, Жер беті ауданы: 510млн км², Жер көлемі: 1,083·10¹² км³.
Геоид- Жер бетінің нағыз геометриялық пішіні, оның шекарасы шамамен Дүниежүзілік мұхиттың беткі деңгейі арқылы өтеді, ал материктерде ол ауырлық күшін өлшеу нәтижесіне қарай шамалас алынуы мүмкін. Геоидті неміс ғалымы И. Листинг 1893ж. Ұсынған. Жер фигурасының нақты шартты аты (“геоид” жер тәріздес). Ол Жердің ішкі қойнауындағы әр түрлі құрылымдар мен олардың салмақтарының түрліше болуына тәуелді. Ауырлық күші ықпалымен геоид пен эллипсоид арасындағы ауытқу ± 50... 100 м-ге жетеді. Геоид беті Жер бедерімен тіпті сәйкес келмейді, жазық, таулармен күрделенген , сондықтанда ауырлық күші үнемі жер бетін тегістеуге бағытталған.
Планеталардың фигуралары олардың айналу жылдамдығына тең. Жер айналымы жылдамдығының әрбір өзгерісі оның полярлық сығылу дәрежесіне әсер етуі тиіс. Эллипсоид, геоид та шардан онша үлкен айырмашылық жасамайды, Сондықтан да оны нақты өлеу жұмыстары болмасы, оны шар тәріздес деп есептеуге болады.
Халық саны
Табиғи өсім. Туу көрмсеткіші.
Жыныстық үлес салмағы:
Ұлттық құрамы:
Тілі:
Халықтың орналасуы:
Өмір жасының ұзақтығы:
Диаспораларының мекендеген мемлекеттері:
Экономикалық белсенді хылық:
Миграция:
Таптық құрамы:
1. Жалдамалы жұмысшылар.
2. Орташа деңгейдегілер: ұсақ кәсіпкерлер, фермерлер, инженер, оқытушылар, ғылыми қызметкерлер, оқытушылар, дәрігерлер, "ақ жағылылар" д.а. кеңсе қызметкерлері.
3. Ірі кәсіпкерлер, банкирлер, әкімдік қызмет басшылар, аса ірі мамандар.
Халықтың әлеуметтік - экономикалық жағдайы:
Әйелдер
Ерлер
Байырғы халық
Өзге ұлт өкілдері, келімсектер
Жаңа ұлттар
Мулат
Самбо
Метистер
Нәсілі:
Еуропалық
Монғолойдтық
Негройдтық
1. Мемлекеттік ........................
2. Халықаралық қатынас тілі ........................
Қала халқы, урбанизация деңгейі.
Ауыл халқы.
Орналасқан
аудандар
Орналасқан аудандар
1. Әйелдер: .........................
2. Ерлер: ...............................
Х. қызмет ету салалары:
1. Қызмет көрсету:
2. Ауыл шаруашылығы:
3. Өндіруші өнеркәсіп:
4. Өңдеуші сала:
Демографиялық саясаты:
Иммиграция көлемі:
Эммиграция көлемі:
Механикалық өсу деңгейі:
Демография
Аралас
Аустралойдтық
1.
2.
3.
4.
Жұмысссыздық:
Жас құрамы:
Балалар
Қарттар
Діні:
Будда
Ислам
Сунит
Ұлттық
Христиан
Конфуция
Католик
Православилік
Протестант
Шеит
Индуизм
Синтоизм
Қытай
Үндістан
Жапония
Демография
Табиғатты қорғау өнеркәсіптері
Экологиялықтаза технология мен техникалар, өнімдер шығару үлесі:
Экологиялық жағдайды жақсату салмағындағы д. ж. бағдарламалары:
Табиғатты қорғау техникаларын ойлап табуы:
Қорықтар
Қорықшалар
Ұлттық саябақтар
Халықаралық ұйымдардағы орны
Ботаникалық бақтар
Дендрологиялық бақтар
Қазақстанмен шет мемлекеттің байланысы
Дипломатиялық байланыс орнатқан келісімшарты:
Мақсаты:
Құрамындағы мемлекеттер:
Импорты:
Экспорты:
Бірлескен кәсіпорындар:
Инвестиция көлемі:
Мемлекет
Дүние жүзіндегі алатын орны
Өнеркәсібінің белгілері:
Даму деңгейінің белгілері
Құлдырау деңгейінің белгілері
Өнеркәсіп орталықтары:
Өнеркәсіптің жетекші салалары:
1. Метеллургия.
2. Машина жасау.
3. Химия өнеркәсібі.
4. Тамақ өнеркәсібі.
5. Жеңіл өнеркәсібі.
6. Электрот.,электрон.
7. Отын-энегетика
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Өнеркәсіптік аудандар, д.ж. алатын орны:
Экспорттайтын өнім түрі,
мемлекеттер:
Импорттайтын өнім түрі,
мемлекеттер:
ҒТР. Ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік конструкторлық жобалау жұмыстарына қатынасы
Концерн, трест
Автомобиль. Тасымалданатын жүк пен, жолаушылардың үлес салмағы, ұзындағы:
Су көлігі. Тасымалданатын жүк пен, жолаушылардың үлес салмағы, ұзындағы:
Әуе көлігі. Тасымалданатын жүк пен, жолаушылардың үлес салмағы, ұзындығы:
Темір жол көлігі. Тасымалданатын жүк пен, жолаушылардың үлес салмағы, ұзындығы:
Метро. Тасымалданатын жүк пен, жолаушылардың үлес салмағы, ұзындығы:
Портты қалалар:
Авиакомп/р, қалалар:
Көлік қатынасы
Ауыл шаруашылығының қамтитын аумағы:
Мем/ң өзін-өзі а.шару/қ өнімдермен қамтамысыз ету деңгейі:
А/ш. салалары, мамандануы:
Мал шар.
Өсімдік шар.
Дәнді және дәнді бұршақты дақылдар, орн. ауд.:
Көкеніс және бақша дақылдары, орн. ауд.:
Техникалық дақылдары, орн. ауд.:
Астық шар.
Егін шар.
Орналасуы:
Егін шар.
салалары,
ЖҰӨ алатын орны:
Бұғы, марал өсіру, орнал. аудандары:
Ірі қара өсіру, орнал. аудандары:
Жылқы өсіру, орнал. аудандары:
Қой, ешкі өсіру, орнал. аудандары:
Шошқа өсіру, орнал. аудандары:
Құс өсіру, орнал. аудандары:
Мал шар. салалары, ЖҰӨ алатын орны:
Ауыл шаруашылығының құрылымы:
Механикаландырылуы:
Агротехника:
Мал дәрігерлік саласындағы жетістіктері:
Ауыл шаруашылығы
Сыртқы саяси ұстанымы:
Халықаралық ұйымдарға кіруі:
Сауда әріптестері:
Д.ж. экспорттық, импорттық көрсеткіші:
Туризмнің алатын орны:
Туристік нысандар:
Табиғи ландшафтылар
тарихи- мәдени ескеткіштер
Сыртқы экон/қ байланыстардың маңызды салалары:
Қаржыны сыртқа шығару
Шет ел инвестициясын тарту
Сыртқы экономикалық байланыстары:
Тау жынысы - Жер ықртысын толтырып жатқан табиғи денелер. (1000-ға тарта түрі бар)
Минералдар
3000 түрі бар.
Тау жыныстары тегіне қарай ажыратылады
Магмалық тау жыныстары
Шөгінді тау жыныстары
Метаморфтық тау жыныстары
Жер астынан балқып
шыққан зеттерден п.б.
Базалть, гранит көп кездеседі.15-20км терең/е т.ж. 95%.
Үлкен тереңдіктің түгелдей дерлік магмалық жыныстар.
Жер қыртысының бетінде
су, жел, мұздық т.б.
сыртқы күштердің
әсерінен п.б.
Магмалық жыныстар
температураның,
желдің және судың
әсерінен өзгеріске
ұшырауынан п.б.
(гр. метаморфоза-өзгеру).Әктәс- мәрмәр,
сазды тақтас-
кристалдық тақтатас,
құмтас- кварцитке.
Шөгінді тау жыныстары
Үгілген кесектер
сумен ағып немесе желмен ұшып көл,
теңіз, т.б. су түбіне жиналған тұнба жыныстар.
Химиялық шөгінді
жыныстар
Кесек шөгінді
жыныстар
Суға түрлі заттар араласып, ериді, теңіз немесе көл
тартылғанда тұнып, жер қабатына
қосылған жыныстар.
Мысалы: Тұз.
Органикалық
шөгінді
жыныстар
Судағы, құрлықтағы
өсімдіктер мен
жануарлардың
қалдықтары
Карта (гр. карт- табақ). Карта мазмұны: түсірілген жер бетіндегі денелер мен құбылыстар.
Карталардың мазмұнына қарай жіктелуі.
Қатынас жолдары
Жер бедері
Өнеркәсіп
Шекаралар
Елді мекендер
Өсімдіктер
Сулар
Ауыл шаруашылығы
Жер бетіндегі барлық нысандар бейналенеді.
Жалпы географиялық карталар
Шаруашылық салалар
Халықтың саяси -әлеуметтік
жағдайының
жеке бір түрі
Табиғат құбылыстары
Ж. геог. карта негізінде жасалады.
Тақырыптық карталар
Ірі
1: 100 000 одан да ірі Топографиялық д.а. 1:100 000, 1:50 000, 1:25 000,1:10 000. Одан да ірі масштабты
сызба план д.а.
1:5000, 1:2000, 1:1000
одан да ірі.
Дәлдігі жоғары.
Орта
1: 200 000-1:1 000 000.
Топографиялық шолу д.а.
Дәлдігі төмен.
Ұшақтар үшін
қолданылады.
Ұсақ
1: 1 000 000-тан ұсақтары.
Шолу карталары д.а.
Жер бетінің үлкен бөлігін
(облыстың, мемлекеттер,
материктердің, дүние
жүзінің) географиялық
ерекшеліктерін жалпылама
Зерттеу мақсатына арналады.
Сондықтан оны географиялық
карталар деп атайды.
Жасалуы:
Жер бетінен нақты
өлшеулер арқылы
Ұшақтан суретке
түсіру арқылы
Картаның масштабына қарай жіктелуі
Сатылай комплексті талдау
Біз не істедік?
Айналаны
нысаналау әдісі.
2. Көлденең
сызықтар әдісі.
3. Айналып
шығу әдісі:
Сызба құру
Нысандар
шартты
белгілермен
белгіленеді.
1. Айналаны нысаналау әдісі.
Қолданылуы:
шағын жерді
планға
түсіру үшін.
Орны:
кез-келген
белгіленген
орын.
Жер бетін
бір нүктеден
қамтиды.
Тұрған жерін А
әрпімен белгілеп,
кезекпен белгіленген
нысанды көздеп
сызықтар жүргізеді,
нысанға дейінгі
қашықтық
тікелей өлшенеді.
Сызық масштабқа
сәйкес сызылады.
Ірі масштабты.
Жер бетін егжей-тегжейлі көрсетіледі.
Ұсақ масштабты
Дәлдігі төмен.
Меридиан, параллель
жоқ.
Жоғарғы жағы солтүстік
және т.б.
Меридиан, параллель сызылады.
Жер бедері жазық деп есептелінеді.
Шар тәріздес екендігі ескеріледі.
Бұрмаланушылық көп.
Шартты белгі арқылы заттың нақты мөлшерін анықтауға болады.
Заттардың нақты мөлшерін анықтай алмаймыз.
План
Карта
1. Масштабы
2. Бейнеленуі
3. Жер бедерінің бейнеленуі
4. Шартты белгілері
Тақталар аумағы
Материктік тақталар
Еуразия (Атлант мұхитының Солтүстік шығысы, Солтүстік Мұзды мұхитының үлкен бөлігі мен Еуразия тақтасын бірге)
Африка (Атлант, Үнді мұхиттарының іргелес бөлігі, материкпен қоса).
Оңтүстік Америка (Атлант мұхитының іргелес бөлігі, Арабия түбегі мен осы материкпен қоса)
Солтүстік Америка (Атлант мұхитының іргелес бөлігі, осы материкпен қоса)
Үнді-Аустралия (Аустралия, Тынық, Үнді мұхиттарының іргелес бөлігі мен Үндістан түбегі)
Антарктида (Антарктида тақтасы)
Мұхиттық тақталар
1. Тынық мұхит тақтасы
2. Наска тақтасы.
Тақталар
Жер қыртысы қозғалысы
Жер қыртысының баяу
көтерілуі мен төмендеуі
Тау жасалу қозғалысы
Құрлықтың баяу
шөгуі
Құрлықтың баяу
көтерілуі
Жер қыртысының қатпарлануы немесе ығысуы
Жер
сілкінісі
Гр. эпи-үстіңгі, центр- шеңбердің орталы-ғы. Жер сілкіну ошағы дүмпуінің жер бетіне шығатын жері.
Жер қыртысы мен жоғарғы мантиядағы кенет ығысу мен ыдыраудың әсерінен туатын жер асты дүмпулері мен жер бетінің
тербеле қозғалуы.
Жердің терең қойнауындағы тау жыныстары қабаттарының жарылып,
