Баяндама Тақырыбы
Ырғақтың немесе интонацияның компоненттерінің жыйынтығы
жүктеу/скачать 36,83 Kb.
|
Сейдуалы Ақниет ФИ19 1к2 Дауыс ырғағы
| Ырғақтың немесе интонацияның компоненттерінің жыйынтығы
Қай халықтың болса да, оның сөйлеу тілінің өзіне тән интонациясы бар екені анық. Ол интонацияның өзінің ішкі сипаты мен ерекшеліктері бар. Ол ерекшеліктер мынадай төмендегі компонентерден тұрады: әуені (мелодикасы), қарқыны (темпы), ұзақтылығы (длительность), паузасы, интенсивтілігі, тембрі. Интонацияның компоненттерін кейде просодикалық тәсілдер (просодические средства) деп атайды. Сөйлеу тілінде интонацияның аталған компоненттері бірімен-бірі тығыз байланысты болатыны сөзсіз. Бірақ олар сөйлемнің барлық түрлерінде әр уақытта бәрі бірдей орын алады және бәрі бірдей тыңдаушыға анық естіледі деп айту қиын. Себебі олар өзара түрлі қарым-қатынасқа түсіп, сөйлемнің әр алуан түрлерін түзуде, оларды бірінен-бірін ажыратуда қызмет атқарады. Барлық тілдердегі интонацияның ең басты да универсалды компоненті әуен (мелодика) деп есептеуге болады. Себебі қай тілдің болса да басқа тілдерден айырмашылығын білдіруде сол тілдің өзіне ғана тән әуені үлкен роль атқарады да, ол тілдің бірден-бір өзгешелік белгісі бола алады. Жалпы әуеннің сөйлемдегі атқаратын қызметі әр алуан. Біріншіден, сөйлеу тілінің ағысын неше түрлі бөлшектерге мүшелеп жіктейтін де, олардың басын қосатын да әуен және онымен қоса пауза. Екіншіден, сөйлемдердің коммуникативтік түрлерін анықтауда, яғни олардың айтылу мақсатына қарай (хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті) бөлінуінде үлкен қызмет атқарады. Үшіншіден, грамматикалық және лексикалық тәсілдермен қосылып сөйлемдердің жалпы мағынасын беруге, оның нюанстарын анықтауға қатысады. Төртіншіден, оның сөз тізбектерінің синтагмалық акценттелуімен қосылып, сөйлемнің логикалық және эмоциялық мазмұнын жеткізуде үлкен орын алады. Тілдің әуені кейде сөйлеу тілдерінің индивидуалды сөйлеу ерекшеліктеріне қарай құбылуы мүмкін. Бірақ та мұндай жағдайда ол құбылу сол тілдің әуенінің негізгі формаларынан тыс өзгеше ауытқи алмайды. өйткені ондай кезде сөйлемнің негізгі мазмұны өзгеріп, тыңдаушы түсінбей қалуы мүмкін. Акустикалық жағынан қарағанда, әуен сипаты әр уақытта өзгеріп тұратын негізгі тонның жиілігімен сәйкес. Сөйлеу тілінің негізгі тон жиілігінің бір өзгешелігі-оның сөйлеу процесінде ұдайы өзгеріп тұруында. Тілдегі негізгі тонның обсолюттік мазмұны сөйлеушінің дауысының жоғары не төмен болуымен байланысты деп есептеледі. Бірақ дауыс аппаратының (голосовые связки) ерекшеліктерімен байланысты еркектердің жуан, яғни төмен дауысының немесе әйелдердің жіңішке, яғни жоғары дауысының интонациялық мазмұның да өзара лингвистикалық айырмашылығы жоқ екені анық. Мұндай интонациялық және лингвистикалық мазмұны шамалы фактордың тағы бірі – қазақ тіліндегі үндестік заңына бағынатын ашық, жуан дауыстылар мен қысаң, жіңішке дауыстылардың негізгі тонының жиілігі арасындағы айырмашылығының елеусіз болуы. Интонацияның маңызды да белгілі компонентінің біреуі – пауза. Сөйлеу сөзінің ағысында болатын кідірісті пауза дейді. Пауза мағынасына қарай физиологиялық, эмоциялық ситуациялық, интеллектілік деген түрлерге бөлінеді. Паузаның лингвистикалық функциясы дегеніміз, оның бір бүтін тексті фразаларға, синтагма, ритмикалық топ, сөздерге бөлуі ғана болып қоймай,ғ сонымен бірге интонацияның басқа компоненттерімен қосылып сөйлемдердің түрлі мазмұндық, эмоциялық т.б. қарым-қатынастарын анықтауға қатысуы деп айтуға болады. Паузаның мөлшері сөйлеу тілінің қарқынымен тығыз байланысты. Әдетте оның мөлшері сөйлеу қарқынымен тура пропорциялы болады. Фраза мен синтагманың паузалары сөздердің арасындағы паузалардан көлемдірек деп есептеледі. Паузаның қай тілде болса да сөйлем мүшелерін анықтауда да, сөздердің функцияларын анықтауда да мәні зор. Сөйлемдегі паузаның орнына байланысты сөздердің өзара қарым қатынасы мен функциясы өзгеріп отыратынын Ә. Жүнісбеков өзінің мына мысалдарымен дәлелдейді. Балапан / торғай ұясында отыр. Балапан торғай / ұясында отыр. Бірінші сөйлем («Балапан» деген жалғыз сөздің паузамен бөлінуінің арқасында) «Балапан торғайдың ұясында отыр» деген мағына берсе, ал екінші сөйлем пауза арқылы екі ритмикалық топқа бөінген. («Балапан торғай» және «ұясында отыр»). Бұл сөйлем «Торғайдың балапаны өз ұясында отыр» деген мағына беріп тұр. Жоғарыда келтірілген мысалға сүйене отырып Ә.Жүнісбеков қазақ тіліндегі паузаның ролі туралы мынадай тұжырымға келеді: «Қазақтың сөйлеу тілінде сөздерді ритмикалық топтарға бөлетін паузаның болуы міндетті түрде қажет. Бірақ оларыдң көлемі (ұзақтығы) біркелкі болмауы мүмкін. Эксперименттің нәтижесінде сызылған статистикалық көрсеткішке сүйенетін болсақ, ритмикалық топтарыдң арасындағы пауза ритмикалық топтардың ішіндегі паузадан 1,5 және 2 есе артық болып шығады. Интонация компонентінің бірі оның интенсивтілігі деп есептеледі. Бірақ интенсивтіліктің дара өзінің интонациялық мәні шамалы. Ол интонацияның басқа компоненттерімен бірігіп біршама мазмұнға ие болады. Интенсивтілік көбінесе дыбыстарыдң негізгі тонының жиілігімен бірігіп, сөйлемдегі сөздердің акценттелуіне қатысады. Интонацияның компоненттерінің біреуі тембр деп аталады. Тембр дегеніміз адамның әр түрлі көңіл күйін, эмоциясын білдіретін интонациялық тәсіл. Тембр арқылы қуаныш пен мысқыл т.б. сезімдер беріледі. Интонацияның басқа компоненттерімен салыстырғанда жалпы тіл білімінде тембр – оның ең аз зерттелген компоненті. Былай болудың себебі тембрдің сөйлемдегі таза семантикалық ролі жоқтың қасы. Ол көбінесе сөйлемнің сезімдік (эмотивтік) мазмұынын беруге қатысады. Ал акустикалық деңгейде алып қарасақ тембр спектрге сәйкес деп есептеледі. Тембрдың лингвистикалық функциясы әлі жете зерттелмегендіктен оны анықтау үшін оған арнайы жеке зерттеулер жасау қажет. жүктеу/скачать 36,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|