Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
file-6694
| -ым, -ың, -ы (-ім, -ің,
-і) деген тәуелдік жалғаулары жалғанғанда, екінші буындағы ы, і дыбыстары «сусып түсіп қалады» деп, олардың таңбаларын жазбаймыз: орным, орның, орны, халқы, халқымыз, аулым, аулың, әрпі, көркі, құлқы (мінез-құлқы) т.т. Ал осыған ұқсас екінші буыны ы, і дыбыстарымен келетін сөздердің енді бір тобында тәуелдік жалғаулары жалғанғанда, ы, і әріптерін түсірмей жазып жүрміз: дауыл – дауылы, қайыс – қайысы, бауыр – бауыры, ойын – ойы- ны, құйын – құйыны. Екінші буыны ы, і дыбыстарымен келетін сөздер қ, к сияқты қатаң дыбыстарға аяқталған болса және тәуелдік жалғаулары жалғанғанда, бұл қатаң дыбыстар ұяндап кететін болса, ол күнде ы, і дыбыстары түсірілмейтіндігі тіпті даусыз: қайық – қайығы, түлік – түлігі, қорық – қорығы, көрік – ұстаның көрігі, қалып (форма) – қалыбы. Мұндай сөздерге тәуелдік жалғаулары жалғанғанда, олардың соңғы қатаң дыбы- сы ұяңдамаса, ы, і әріптерін түсіріп жазамыз: «әдемі жүз, шы- рай» мағынасындағы көрік сөзі тәуелденгенде, көркім, көркің, көркі болады, «мінез-құлық» дегендегі құлық сөзі кұлқы болып тәуелденеді де құлақтың құлығы дегендегі құлық сөзі құлығы болып өзгереді. Дауысты дыбыстарға аяқталатын сөздерге дауыстыдан тұратын немесе дауыстыдан басталатын қосымшалар жалған- ғанда я болмаса дауыстыдан басталатын сөз тіркес құрай ұласа айтылғанда, қысаң ұ, і дыбыстары айтуда да, кейде жазуда да түсіп қалады: жеті+еу – жетеу, қара+ағаш – қарағаш, сары+алтын – саралтын (айтылуы). Осы реггегі қысаң ы, і дыбыстары түсіріліп не сақталып жазылатын сөздердің қай-қайсысын айтуда да біздің «сусып түсіп қалады» деп жүрген құбылысымыз – абсолюттік емес, яғни сөздің айтылуында ы, і дыбыстары мүлде «ғайып» бол- майды, олардың сарқыншағы сақталады. Атап айтсақ, ерні, халқы, ауру, уақтылы, қаупі, ойна деп жазылған сөздер (ай- тылар-айтылмас, естілер-естілмес ілеспе-протезалық ы, і ды- быстарын жақша ішіне алып таңбаласақ) ер[і]ні, хал[ы]қы, 224 ау[ы]ру, уақ[ы]тылы, қау[ы]пы, ой[ы]на болып айтылады. Тіпті Сарағаш, Сарөзек, саралтын сияқты ы дыбысы мүлде «жұтылып» кететін сөздердің өзін дыбыстауда да оның «ілеспе» түрі (орысша: призвук) сақталады: Сар[ы]өзек, Сар[ы]ағаш, сар[ы]алтын. Егер (бұл сөздерде ы, і қысаң дыбыстары мүлде «жұтылып» (сусып, жоғалып) кеткен болса, ер//ні (осылайша екі бөліп айтып көріңіз), хал/ /қы, Сар//ағаш, сар//алтын деп айтылуға тиіс болар еді. жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|