Ббк 81. 2(Қаз) Қ 76 тіл үйретудің Әдістері мен ғылыми негіздері қошанова Жазира Төлегенқызы

қазақ тілі кафедрасының доценті)

Студенттер білім мен дағдыны меңгеру үшін, оқытушы олардың оқу әрекетіне басшылық етуі тиіс. Сондықтан оқытушы эрудициясының мол болуы, оқушыларға терең білім беруге, олардың оқуға, пәнге деген қызығушылық сезімдерін арттыруға жәрдемдеседі. Ал мұның өзі білімнің психологиялық жақтары мен оқыту методикасының бірлесуі, ұштасуы деген сөз. Сонда оқушының даму процесінде таным белсенділігі артады, яғни ол білім беру тәсілдеріне байланысты. Демек оқушылардың таным белсенділігі олардың шығармашылық іздену қабілетіне, мұғалімнің теориялық сауаттылығы мен шеберлігіне байланысты болады Ұлы Я.А.Коменский мынадай асыл қағида ұсынған: «Мүмкін болғанның бәрін сезіп, қабылдау үшін алға тарту керек. Бұл туралы еске сақтай отырып, балаларға сөз болып отырған, солар арқылы оларды қызықтырғыңыз келген заттарға жол қоюға тырысыңыз. Мұражайларға, табиғатқа саяхаттар жасаудың өте пайдалы екенін есте ұстаңыздар.

Қоғамдағы оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер жеке тұлғаны қалыптастыруда оқу үрдісіне тиімді әдіс-тәсілдерді іздестіруге оқушының белсенділігін дамытуда шығармашылық әрекетін, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға, адамгершілік пен салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады. Оқыту әдістерінің тиімділігін арттыру сабақтарда үнемі біркелкі әдістерді қолдану емес, әртүрлі, бірнеше әдістерді ұштастырып қолдана білуге байланысты. Оқыту әдістерін білім алудың көзіне қарай, оқытудың мақсаттарына қарай және т.б.белгілерге қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Ең көп тараған топтастыру. Оқыту әдістерін білім алудың көзіне қарай (сөз, заттар мен көрнекі бейнелер, практикалық әрекет) үш топқа бөлінеді:

1. 
   Сөздік әдістер. Оған: оқытушының ауызша баяндауы, әңгіме, түсіндіру, оқулықпен және кітаппен жұмыс істеу әдістері;
   
2. 
   Көрнекілік әдістер. Оған: оқушылардың бақылауы, мұғалімнің көрнекі және техникалық құралдарды көрсетуі;
   
3. 
   Практикалық әдістер. Оған: жаттығулар, практикалық жұмыстар, дидактикалық және ұлттық ойындар.
   

• 
  Репродуктивтік (түсіндірме, айтып беру, сипаттау т.б.);
  
• 
  Проблемалық баяндау;
  
• 
  Эвристикалық әңгіме;
  
• 
  Зерттеу әдістері;
  

• 
  Жаңа білім беру
  
• 
  Қайталау
  
• 
  Біліктер мен дағдыларды қалыптастыру
  
• 
  Білімді тексеру
  
• 
  Бағалау әдістері, - деп топтастырады.
  

• 
  Ғылыми заңдарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге бағытталған амал – тәсілдерді меңгеру.
  

• 
  Оқу міндеттері (немесе тапсырмалары)
  
• 
  Оқу тәсілдері (оқушының қолданатын нақтылы практикалық және ой тәсіл-амалдары
  
• 
  Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы)
  
• 
  Бағалау (оқытушының және оқушының өзіне‑өзі берген бағасы)
  

Белсенділік дегеніміз - адамдар қажеттілігінен, көзқарасынан, мақсаттарынан туындайтын қоршаған ортаны өзгерте алу қабілеті. Белсенділік объективті қажеттілік бар жерде жақсы қалыптасады. Сондықтан педагогтар балалардың шығармашылық әрекеттерін басып тастамай, оған дер кезінде көмек көрсетулері керек.

Оқушылардың білімін, іскерлігін, дағдысын қалыптастыру үрдісінде жетістіктерге жету үшін олардың белсенділігін дамытуда мұғалімнің белсенді жетекшілігінің маңызды орны олардың қоршаған ортаға деген ықылас – сезімін оятып белсенділік қасиеттерін дамытып, эстетикалық, адамгершілік сезімдерін тәрбиелейді. Оқушылар оқу материалдарын және түсінуі арқылы, ой ұшқырлығын шыңдай түседі, алдына қойылған міндеттер мен мақсаттарын орындауға өз бетінше шығармашылық әрекет жасайды. Сонымен бірге оқушыларда оқу бағдарламасының мазмұнына тиісті жаңа қызығу, қиыншылықты жеңуге бағытталған талпыну әрекеттері, түсініксіз нәрселерді табу үшін белсенділік қасиеттері дамиды.

Оқушының дамуында белсенділік тудыратын фактор - қарым-қатынас. Сондықтан оқыту процесі – мұғалімнің оқушымен үнемі рухани қарым-қатынаста, ынтымақтастық жағдайда болуын керек етеді. Мұның өзі оқыту мен дамудың арасындағы тығыз байланысты тағыда дәлелдейді.

Сондықтан, ұйымдастыру формаларының тәсілдері мен оқытудың дидактикалық құралдарын дамыту, оқушының белсенділігін арттырудың педагогикалық негізгі шарттары болып табылады. Бұл жұмыстың тиімділігі мұғалімнің жүргізіп отырған оқу-тәрбие үрдісінің мазмұны мен ұйымдастыру әдістері шығармашылықтарының дамуына деген қызығушылықтарын туғызу мен дамытудың негізгі педагогикалық шарттарын қаншалықты дәрежеде толық жүзеге асыра алатындығында, қызығушылықты оқушының әр кезеңіндегі қалыптасуының басты заңдылықтарын қалайша бейнелейтіндігіне тәуелді.

Оқушылардың шығармашылық дамуындағы белсенділік әрекеті білім алумен ұштасып жатады. Осыған орай олардың дербестігі белсенділікке байланысты, ал белсенділік дербестікті қажет етеді.

Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз - оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының саналы әрекеті. Демек, мұғалімнің баяндап тұрған материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, ал алған білімін кеңейтіп толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылау, тәжірибе жасау, жазу-сызу сияқты жұмыстар істеу керек. Өйткені өтілген материалды саналы қайталауда жаңадан білім алу да, оның жолдары мен дағдыларына үйрену белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни, оқушының белсенділігі ауызша, жазбаша жұмыстарда, бақылау, эксперименттер жүргізу жұмыстарында, демек, оқу үрдісінің барлық кезеңінде қажет.

Оқу процесіндегі оқушының белсенділігі, негізінен, екі түрлі сипатта болады:

- Сыртқы белсенділік

- Ішкі белсенділік

Сыртқы белсенділік дегеніміз – оқушы әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл қозғалыстары, практикалық әрекеттері, мұғалімге зейін қойып қарауы, мимикасы т.б.) бірақ оқушылар басқа нәрсені де ойлап отыруы мүмкін.

Ішкі белсенділік – оқушының белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Белсенділік жеке басқа тән, маңызды бір қасиет болып табылады.

Н.Г.Чернышевский оқытуды ұйымдастыру формалары мен оның әдіс-тәсілдері оқушылардың сан алуан білімдерді ойдағыдай игеруіне, олардың рухани күші мен қабілеттеріне жан-жақты дамуына, дұрыс ой-пікірлерінің қалыптасуына зор әсер етуі тиіс деп есептеді. Ол оқу материалының көлемі мен оқыту әдістерін анықтауда оқушының жас ерекшелігін, оның ой‑өрісі мен қабілетін қатаң есепке алуға, материалдың біртіндеп және тізбектеп берілуіне, қорытындылар мен тұжырымдардың анық, дәл айтылуына баса назар бөлді.

Шығармашылық оқудың негізгі міндеті – оқуға белсенділік таныту. Сондықтан мұғалім оқушыларға түсіндіргеннен гөрі, олардың өзіндік көзқарасын өздері оқудан табуына көмектесу керек.

Ал И.И.Руфик «Школьное литературное творчество» деген кітабында оқушының құнды қасиеттерін жарыққа алып шығатын белсенділіктің шығармашылық әрекеттің мынадай түрлерін ұсынды:

• 
  Шығармашылықпен толықтыра отырып, түсінігін айту (оқушы автордың тастап кеткен жерін қиял көмегімен толықтыру);
  
• 
  Шығармадан эмоциялық әсер ала отырып, түсінігін айту (ауызша шығарма­-талдау; жағдайға қарай кейіпкерлердің өз ойын, оларға қатысын білдіру);
  
• 
  Әңгімені жалғастыру;
  
• 
  Әңгіме толық оқылады да, жалғастыру ұсынылады;
  
• 
  Әңгіменің бір бөлімі оқылады. Оқу қызық жеріне келгенде тоқтатып қойып, оқушыларға аяқтату.
  

Осылай ойды қорыта келгенде, оқу әрекетінде оқытушы мен студент тығыз байланыста болуы керек. Ол үшін оқытушы бар күш-жігерін, педагогикалық шеберлігін студент бойындағы табиғи мүмкіндіктрді ашуға, үйлесімді дамытуға бағыттауы, шығармашылық жағдай жасауы қажет. Ал студент өз тарапынан белсенділік, дербестік көрсетуі, өзіне деген сенімділігі арқылы шығармашылық әрекетті қалыптастыра алады.

1. 
   Лемберг Р.Г. Дидактикалық очерктер. - Алматы. - 1969 ж.
   
2. 
   Лемберг Р.Г. Методы обучения. - Алматы. -1958 г.
   
3. 
   Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - Алматы. 1978 ж.
   
4. 
   Сабыров Т.С. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. Алматы. -1998 ж.
   
5. 
   Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігі. —Алматы. —1995. —185 б. 49.
   

6. 
   Қоянбаев Р.М. Білім беру және оқыту теориясы. —Алматы. —1990 ж. —87, 96 бб.