Ббк 84 (5К;аз) б к азыбек Би Келд1бек лы

согысты. Жасаган ие жещ сп мусылманга емес, кэшрге бердг Bip 
лектей адам баки дуниеге аттанып 
Kerri. 
Кдзактар ауыр жецшске 
ушырап елу мыцнан астам казак от басы Самарканда асыкты».
Бул улкен жанкешп топтыц 1ппнде Каз дауысты Казыбек те 
болды. 1726, 1727, 1729 жылдаргы согыска Орта жуз жасактары 
толык катысты. Оныц 
He6ip 
айгактарын Буланты езеш бойында 
болган Калмаккырган согысынан калган белплерден, Шубартещз 
бойындагы казак обаларынан т. б. коптеген осы окигаларга 
катысты ацыздардан да ацгарамыз. 
BipaK 
калмак осал жау емес, 
оныц каЬарынан каймыккан казак жагы тарыдай шашылып Жидел1 
Байсын, Еди-Жайык. Ордыц каргашы сиякты олкелерде журдг 
Осы Орта жуз баласыныц комакты тобын баскарган Каз дауысты 
Казыбек сдк
Сол эз Тэуке хан елгеннен кешн елд1 мецгерш кетуге оныц 
мираскорларыныц ешкайсысыныц шамасы келд1 ме?! Казактьщ 
03i де ру-ру болып басын коса алмады. МэшЬур Ж усштщ сез1мен 
« бакытты ханы жок, тайс алмас батыры жок, кеп жаманныц жиылып 
тобелесе бергеншен не енедЬ>? Осындай себептерге байланысты 
Сыбан Раптанныц Аюке ханныц кызы Сетержептен туган баласы 
Шуна Дабо (Лаузан) калмактыц калыц колын 
epTin 
Турюстан- 
Ташкентке келгенде сол жерде отырган казак мардымды карсыльщ 
жасай алмай, уркш «Актабан шубырынды» басталып кетп. Б1зд1ц 
колымыздагы деректерге карасак же Hi люкс бастаган 
6ip 
себеп -
сол жылгы жут. Казак сслндс «кайыц сауган» болып калган ауыр 
кыстыц зардаптары 1723 жылы калмак эскср1 Сыр бойына тошп 
келгенде айкын сез1лд1, сондыктан «жоцгар жецген жерде казакты 
тырп ете алмастай кылып, ойсыратып, шауып кете берген». 
Екшппден елд1ц басы косылмауы, б1ржагы казактьщ эр жерде 
шашырап Сырдарияныц бойында кыстауда отыруы, сайланып, сез 
байласып койган эскер1 жэне жок сдк 
«Kepi 
кеткен елд1ц KCHeci кеп 
болады», «Кедей елд1ц кеш басшысы кеп болады», деген сез сол 
заманда айтылса керек.
1723-1725 жылдардагы шапкыншылыктыц кез1нде ¥ л ы жуз 
Жидслi Байсынга, 6epici Кокан мацына, Орта жуз Самарканд пен 
Букарага, Kimi жуз Хиуа мацына карап кетп. Кешкен елдщ 1ипндсп
184

ец 6ip намыской. жаны cipi oe.iiri Бстпакты Kecin етш ¥лытауга 
токтады. Олар куш жинап, жан шакырганга деш н де 6ipep жыл етп. 
МэшЬур Ж уан: «Актабан шубырынды-Алкакел суламаны» еске 
Tycipin «жугтан, жаудан басын алып каштан елдщ жаяу шубырган 
шубырындысы аппак сурлеу болып, табандары таздьщ басындай 
жалтырап калады екен. Жатканда ал ка котан айнала жатады екен. 
Сем1здерш ортасына алып коргап жатады екен, баска бетен рулар 
урлап алып, сойып жеп коя ма екен деп. Тобыкгы Энет бабацныц 
тебе басында калгандыгы. он алты улды Тшеу1мбеттщ кырылып, 
жойылгандыгы сол ед1 Сол кундерд1 калай умытарсьщ».
М1не осындай алапат жугтан, жаугерш шктен елдщ eciH жи­
нап, калмакка кайтара соккы 6epyi гажап емес пе?! Туркестан 
мен Т а ш к е н т алган калмак ocKcpi ещц казакты iидете кумак бо­
лып ¥лытауга да жылжыды. Казак ел1 балга мен тестщ ортасына 
тускен кун болды. Солтуспкте Cioipam казактары, башкурттар, 
Едш калмагы, оцтуст1ктен Сарысуды куалап шабуыл жасап келе 
жаткан калмактыц ocKcpi. Казактыц турган же pi ту тпчксн ¥лытауы, 
ел мен жердщ и в д п . Казакта не ел1м, не е\пр деген ой турды. 
Шежчрсде бул окигалар: «казак алдында сондай катты кыргынга 
ушыраганнан кешн, 
lic
шала кайтадан жиылып калмакпен согыса 
бердЬ>, - деп эцпмеленед1
1ле шала болган согыстыц 
6 ip i 
Шубар тещз согысы. Жаудыц 
бетш алгаш рет кайтарган да осы мацайда, кел жагасындагы XVIII 
гасырдыц корымдары, ол жерде 
г i 
ру тацбалары осы 
6 ip
айтулы 
окигадан мунды сырды 
m e p T in
тур. Казак ацыздары бойынша, 
казак шежчреан калыпка келт1рген Шэкэр1м кажы мен Мэпйгур 
жазуына Караганда Шубартещз согысын баскарган Казыбек би 
мен Шакшак Жэшбек батыр. Актабан шубырынды апаты мен 
Шубартещз согысын хальщтьщ непзде, шежчреге арка сушп, эдем1 
жырлаган Иманжан Жылкайдаров:
Бул цорлыц ашаршылъщ, жуттан да emmi,
Айрылып жер мен судан meHmipemmi.
Сарыарцамен ¥лытау цайдасыц деп,
Шубырып жонмен цаптап цойды 6emmi.
185

К,ырауда цыстыц кут ycin влт,
Тиянац жетюзер деп хацца сетп.
Телтвл, Айнаквл мен К,ызылжыцгыл,
Калады жалгыз-жарым Сарысу келт.
Уш жуздщ аман цалган балалары,
Жэтбек бас боп аргын кeлдi 6api.
Баганалы хан Барлыбай, Жаулыбаймен,
Kepicin жылап-същтап амандары.
Цазыбек Жэтбекпен цатуланды,
Уш жузге жар салып, жиды жанды.
Келан деп, mipi цалган еркек ктдт,
К,алмацтыц цорлыгына назаланды.
Шубар тещзде мереш устем казак жагы калмакка einire тусп, 
ершелеиш тагы умтылды. Калмак болса казакты с л д т н с н ай- 
ырып, тоздырып ж i бс руд in жалгыз амалы ¥лытауды алу екенш 
жаксы тусшген ед1. Евразиялык кец сахара уппн кешпелшердщ 
соцгы ею арыстаны жан аямас айкаска тусп. Кай жецгеш м эцгш к, 
е л д т н сактап калмак. Ертеде сактыц патшалары коныс тепкен 
¥лытау, гундардьщ кесемдер1 к с л т басына тэуэп еткен ¥лытау, 
токсан ею баулы кыпшак журтыньщ алтын казыгы болган ¥лытау 
осы канжоса курестщ Kvoci. KiM турю-муцгылдыц ортак косе Mi 
Алаша хан корымына, кешпелшердщ соцгы империясын колымен 
кондырган Жошы кссснссшс. Орда базарга не болып калмак?! 
Казактыц уш таган ордасынан ксудссшдс жаны бар, бшепнде 
K y m i 
бар, санасында намысы бар азаматтары кан майданда катар турып 
айкасты. BipHcme кунге созылган алапат шайкастан кешн казак 
басына тенген катсрл1 булт та ыдырагандай болды, сейше баста- 
ды. Кару-жарагы тольщ сайлы, одю кемел Жоцгар ocKcpi казактыц 
жанкеш тш гш е шыдамады, ¥лытаудан ум ган узд1.
Осы ineniyini шащас 1727 жылы Буланты мен Бшеуп езен- 
дершщ арасындагы кец жазыкта болды. Сол жещстен кешн май­
дан ортасындагы кара тебе Калмаккырылган атанды. Казак жагы
186

канжыгалы Бегснбай батыр бастап согыста шэшт болган ер азамат- 
тарын таудьщ басына шыгарып жерлед1, оба уйди тацбаларын сал- 
ды. Жуттан-жоктыктан. актабан шубырындыдан. ссснлрстс тиген 
соккыдан шыккан казак елшщ саны селд1р ед1 Кыргын согыстан 
кадау-кадау гана еркек ющцк калды. Жаудьщ 6eii тойтарылды, батыр 
мен билердщ журепнде болашакка деген у м п cov.icci маздап жанды. 
Елшен, жершен, береке-байлыгынан айырылып босып журген елдщ 
басын курау керек, елдисгщ туын кетеру керек. Улытау аман болса, -
казак та аман болады, - «тэубэ» десп ripi калганньщ oopi де.
1731 ж. Эбшкайыр хан бастаган Kimi Жуз журты Ресейдщ бо- 
дандыгын кабылдады, ал 1735 ж. ¥ л ы Жуз жерш Жоцгар хандыгы 
басып алып, озшщ саяси бил1пн орнатты.
Нэтижесшде, улттьщ тэуелиздш жолындагы курестщ бар 
ауыртпалыгы Орта Жузге тусп. Осы кезенде аскан батырлык Ka6i- 
лелмен Абылай султанныц аты шыкты, ал Казыбек би колбас- 
шылык жэне халыктыц жалпы патриоттык куресшщ накты косем1 
болды. Сол кездеп тарихи окигалар карапайым хальщ ортасынан 
шыккан Келд1бекулы Кдзыбскп ез до реже ci не кетердг Сонымен 
6ipre Казыбек би бейбп eMip ушш курескер дипломат та болды. Ол 
Ресеймен ею арада туракты карым-катынас орнату ниетш колдады.

жүктеу/скачать 5,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: