Ббк 84 (5К;аз) б к азыбек Би Келд1бек лы
жүктеу/скачать 5,8 Mb. Pdf көрінісі
|
kazybek
| з-бел1м.
к ; а з ДАУЫСТЫ КАЗЫБЕК - БИ ¥ л ы Далада «Би» - казак елшщ саяси-элеуметпк Tiperi. Би атагы кешпел1 когамда кещнен тараган, бул атау казакка деш нп Д еш п Кыпшак когамында да колданылган. Одан бурын Алтын Орд аньщ курамына енген б1ркатар турю хальщтарында кездесед1. Бул атак мурагерлш аркылы, кауымньщ калауымен б ид in 6ip да- рыны мен акылы сай, т ш мен ceii сай баласына калып отырган, немесе ханньщ беделд1 адамга айрьщша курмет корсетш, сыйга тартуы нотижесшде ие болган. Би - коптел! казак когамындагы мацызды opi мэщц тулга. Билер кауымы букараньщ кереген кесем1, o u rip . 6iл1 icri басшысы ед1 Ел дорштеген жан куаттары мен материалдьщ касиеттердщ барлыгы осы билерге, олардьщ кызмсттсршс непзделген. Ал, когамдагы дэстурл1 турмыс пен кундел1кп т1рл1к шецберше сый- майтын жат кылыктар мен жагымсыз эрекеттер белец ала бастаса, билердщ бе й - бе р с кете i зд i г i мен бсрскссп кызмст1 деп есептелетш. Би-казылардыц орны мен ролш, мортсбссш айкындайтын жэне олардыц табиги зацдылыктай болып кеткен тэртш нормативтерш реттейтш нормалар ж уй са белгшенген. Эдетте, бул зандылыктар тшге жецш, еске оцай сакталатын уйкас турiндс кездесед1. Мыса- лы: - «Елге бай цут емес, би - цут». - «Туганына бурганы - бидг цудай урганы». - «Тура биде туган жоц, туганды биде иман жоц». - «Ердщ цунын ею ауыз евзбен 6imipep би». - «Ханда цырыц юстщ ацылы болса, биде цырыц ю стщ ары бар». Би-шешеншц казак когамындагы кудАретш дэл бейнелейтш созд1 Эз Тэуке хан (1680-1718 жж. аралыгында хандьщ курган) ай- тыпты. Тэйгелт1р би бастаган елшшер малы мен жаны уппн Жоцгар хандыгына барарда (1684 ж.): - «Жат елдщ алдында жаксы елдщ баласы кусап турындар, калмактыц ханы Конто ж i тасып журген 91 хан! Кол бастайтын - батыр, жол бастайтын - кесем! Кол бастай- тын батыр болу да кымбат. жол бастайтын кесем болу да кымбат. бэршсн де ел тагдырын шешетш шешен болу кымбат. Елдест1рмек елппден, жауластырмак жаушыдан. Елдесе алмай жауласа кетсек, сендердщ дэрмениздштерщнен болады. Жауды алмас кылышпен де кещцруге болады, етклр сезбен де кещцруге болады, мылтьщпен дэлдеп атып жыгуга да болады, сезбен дэлдеп айтып жыгуга да болады. Ауыздан шыккан сез атылган окпен б1рдей, кайтарып ала алмайсындар. Сез сейлегенде ойлап сейлеу керек», - деп тшеуш айтыпты. Ортагасырльщ кеш пел i казактьщ когамдьщ ем1р1нде рухани К^ндыльщтардыц даму npoucci баска салалармен салыстырганда oipmaMa inrepi 9pi кастсрл1 ед1 Ортальщ Азияда казак халкыньщ саяси-элеметпк дамуы барысында дала демократиясыньщ езше гана топ ерекшел1ктер1 мен «адамтану» мэдениет! жэне т^рмыс камында осындай салт-сана калыптасты. Ocipece Сез к¥ДФет1 мен Эдшет купи аса жогары багаланатын. Осы к¥ВДылыктардьщ аркасында, мейл1 кара хальщ, ру-тайпа немесе хан-султанныц бас косуы болсын, эйтеу1р барльщ жерде бар ойын ашьщ айтуга 1 С^кык беретш сез бостандыгы бар болатын. Муны эл1 кунгс дешн ез ектем дш н жоймаган «бас кеспек болса да, тш кеспек жок» деген киел1 сез дэлелдейд1. Казактар ушш «енер алды - кызыл тш». Сондьщтан аталы сезд1 аттамай, аталы сезге токтаган адам- дарды ел сыйлаган. Ар-намыс пен сез бостандыгы бак-дэулетпен елшенбейтш рухани касиеттер ед1. Бул туснпктер казак бойына ана супмен бершетш. Муны «Малым жанымньщ садагасы, жа- ным арымньщ садагасы» деп а й ш ь щ т а г а н . Ал ел ш пндеп с л су л i тулга боп танылатын би-шешендер осы кагиданы мыктап устаса, беделдер1 бшктей тусетш. Казак халкыньщ ез1щцк тарихы, элеуметпк ж уй са мен курылымы урпак сана-сез1мше улттьщ кундылыктарды бсклтксн. Оныц жалпы касиеттер1 Отанды сую, халкын кад1рлсу. гзсттЫк, дуниеге кезкарас, данальщ есиет пен мэмше, элеуметпк тэртш пен тапкырлык, сездщ мэшн угу сиякты адамгерш ш к бсйнссшс тогыскан дэстурл1 улттьщ тэрбиешц казыгын б еи тп . Саралап 92 айтканда. халкымыздыц данальщ мсктсбк pyx философиясыньщ epiciH кснейтin байытып отырды. Keinneni елдщ кайталанбас рух болмысы ел баскару. к е п ш ш к п ынтымакта устау, 6ipnii шсшсндср1мгз ерекше улес коскан. Олардьщ ем1рбаяны, дау-дамай мен талас-тартысты шешуде айткан аталы сездер1 жинастырылып урпак игЫ пнс усынылуда. Осы мураньщ тарихи, философияльщ, психологияльщ, тэрбиелш мош жогары. Талай айтыс-тартысты талкылап, тиянакты тужырым жа- сау, курдел1 дау-дамайдьщ шырмауын ширататын парасат-пай- ым таныту немесе коргаушы, элде айыптаушы рет!нде айгактар келт1рш, аскан ш еш ен д тм ен ез тарапына жещс экелу немесе би-терепп дорсжссшдс даулы жактарды татуластырып, эдш, 9pi бейб1т кслюмгс кещцру адамга аскан абырой-атак экелетш ец мэртебел1 ic болды. BipaK бшпк айтуды армандау оцай болганмен, би болу киынныц киямет! ед1. Keinneni казактыц билп< салтыньщ ер ек ш ел тн щ сыры осында болатын. Keinneni когамньщ саяси-элеуметпк ем1р1нде, салт-дэстур1 мен жадында «ад ал би - од in би» деген кагида oepiic орын алган. Бул - сот кызмет!ндеп кез келген би-казыга карасты айтылган сез. Элеуметпк-турмыстык сала карабайыр, ягни кундел1кп куйбец •прш ш ктщ шецбершен шыга алмайтын куйде болгандыктан, би- терелердщ бейб1т уакыттагы кызмст1 жеке тулгалар арасындагы шатыс-шатпактан repi кауым мен топтар арасындагы дау-дамай, шюрталасты таркатуга непзделетш. «Адал би - од in би» - бул уран когамды баскару iciHjcri басты кагида. Жэне бул сезде сот бюпгшщ серкелер1 - би-казылардьщ б тм -болм ы сы бейнеленген. Жалпы, адам табигатыньщ терещнде жещс, атак-дацкты ацсау купиясы жатыр. К е зв д е п казак когамында ездерше сенген ер мшсздк ежет жастар би болуды Mice тутып, атакты казыньщ касынан калмауга тырыскан, ал баласыньщ болашагын ойлаган ата-ана оныц бойынан ерекше кабшет байкаса, би-шешендердщ iocioiHC баулитын. Жас баланыц бойынан биге катысты ерекше касиеттер байкалса, оны дамыту ата-ананыц гана емес, буклл эулет пен коршаган кауымныц да м1ндет1 болатын. Дэл 93 осындай п р о н е с и каз1р де керуге болады, болашагыныц бсрсксл1 болганын кездеген жастар жаппай б ш м алуда. Жас баланьщ бойына бт<сн касист-кабистп шамалап, би атына лайьщ болмысын багамдайтын басты фактор - ата-ана мен когамдык niKip. Би лауазымды мурагерлшке бершмейтш, 6ipai< ата- бабасы белгЫ би-казылар болса, баланьщ да бабасыньщ «екшесш баса» ел аралап, есист-енсгсамсн ерте есей етш жэне журтка та- нылып, белд1 бите айналатыны кисынды кубылыс ед1. Би болу каншалыкты мэртебел1 болса, соншальщты киын. Оныц данкы туыс-туган, ру-тегшщ тана емес, 03i туган ещрдщ де атагын асыратын болган. Сондьщтан баланы би-терел1кке тэрбиелеу icme ата-анасы гана емес, барльщ ауылдастары ат салыс- кан. Бул орайда ел ш ш д е бэсекелестш те пайда болатын, ce6e6i «би тэрбиелеп шыгарды» деген абыройдан и м кенде калганды унатсын. Ал, б ид in дэреже-дэрмеш жеке касисттср1 мен кабист- терше байланыстытын. Би болу y n i i H елд1 кастерлеу. ерюн ойлап, шешещцк т 1 лде ерюн сойлеу жэне айтыс-тартыста парасат-пайым танытып, утымды да, уткыр сез табу кажет. Сонда гана, ол адамга казак ж-cpi Hi н тутастыгын сактап, уш жуздщ 6i рл i ri н ныгайту сиякты халык муц-муктажын аманат етш, би сайлаган. Жэне эулетпк, рульщ, кауымдьщ, когамдьщ мэселелердщ бэрш аталмыш муц-муктаж аясында карастырган. Буган катысты, «Атацныц бала сы болма, адамныц баласы бол» деген данальщ бар. Калыптаскан дэстурге сай, ол адамныц би болу-болмау мосслссш хальщ шешетш немесе хальщ атынан аксакалдар шешетш болган. Казак баланьщ болашактагы адами тулгасы ана курсагында калыптасып, табиги касисттср1 6eciicreri жергегшен-ак байкалады деп туслнген. Осы жайында «Болар бала богынан» деген макал бар. Жэне бул сез ата-ананыц жадында журетш. Сондьщтан бой- ынан асыл касиеттер кылтаны байкалатып балага эке-ineineci мен туыс-туганы ерекше кецш бел in. улкен ум1т артатын. Кешпелшер когамы Ke6i не ею locinri кад1р тутатын: би болу жэне батыр болу. Хан мортсбссшс Шыцгысхан урпагынан тагайындалса, куш п колбасшы жэне жекпе-жекте ерекше ерл1к керсетш, ержурек жа- уынгер рет1нде кезге тускен батырлар жаугерш ш к заманында 94 багаланган. Ал ел арасында тыныштьщ орнап, азаматтьщ когам курыла бастаганда жэне Орта Азия хальщтарыныц сырткы карым- катынастары туракталып, бейбп- заман орнаганда казак ханды- гындагы сот б и л т н щ езектЫ п ecin, би-терешшердщ беде л i бшк- тей туст1. Баланыц тулгасынан биге катысты касиеттер байкалса, оны дамыту ата-ананыц гана емес, буклл эулет пен коршаган кауымнын да мшдет1 болатын. Дау-дамай мен айтыс-жанжалды жан-жакты талкылап, тушщц тужырым жасау - когамды баскарудыц басты белпск Бул кызмет биге жуктелген. Адам тагдыры талкыга тусет1щцктен, аталмыш кызмет элеуметпк-саяси жагдайларга непзделш, арнайы кабыл- данган нормалар ж уйсам сн реттелген. Ал сот б и л т н щ мэн-маз- мунын сот-терешшердщ жеке кабист-касисттср1 межелейтш. Бул орайда хальщ «эдшет, ар, б1рлпо> сынды кундыльщтарды кастер- леп, кад1р туткан. Kenineni турмыс кешкещцктен, кейб1реулер, 9cipece еуропальщ галымдар казакты кенде калган деп есептеген- д1ктен, кешпелшердщ аталмыш кундылыктарды устануы мумюн еместей кершер. Алайда, сол замандагы Орта Азия хальщтары, соныц ш щ д с казак жайлы осылай ойлау - нагыз надандьщ пен карацгыльщ. Каз дауысты Казыбек ксзшдс атакты беделд1 билердш 6ipi болды. Билер тарихында казактьщ Теле би, Каз дауысты Казыбек, эз Эйтеке бидщ орны ерекше. Бул ушеуш ез дэу1ршдс ел б1рлтн. хальщ ынтымагын сактауда, адамгершш к, парасаттыльщ, ата-баба намысын, дэстур-салтын сактауда зор ецбек ащ рген ханга, акыл- кецес берген билердщ бш, улыстыц улы бш, бас би, ата би, баба би, кесем би, деп кад1р тутамыз. Казак халкыныц бул уш бш ел басына кун туган киын кезде де, билер кснса кезшде де, ел жиналган айт, ас, той тусында да, жер дауы, ж с а р дауы, кун дауы, кетершген жерде де, 6ipre бас косып ел тагдырын 6ipre ineinicin келген. Кейде ею би 6ip шеппмге келе алмай калганда, yiniHinici ортадан бшпк айтып, дауды memin отырган. Оган осылардыц 1ппнде жасы ец улкеш 9pi эулиеа эз Эйтеке бидщ ею шумак елещ дэлел. 95 ¥ л ы жуз Теле би мен Орта жуз Каз дауысты Казыбсктщ 6ip од in бюпгше ырза болган, олардан жасы улкен эз Эйтеке би кеп адам отырган 6ip жиында: жүктеу/скачать 5,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|