Ббк 84 (5К;аз) б к азыбек Би Келд1бек лы

Актамбсрд1 жыраудьщ толгауы:
-
Уай, Цазыбек, Цазыбек,
Ел сыйлаган агасыц.
К,ызыл тымен келт1рд1ц,
Ойрат-цалмац тэубэст.
Басын цостыц цазацтыц,
Болсын деп эр-кез азат кун!
Сол заманда Орта жузде батыр кеп е к е н д т . ал Kinii жуз ж т т -
тершщ екюшщ 6ipi батыр болгандыгы, кез-келгеш калып жауга 
именбей Kipeiim oopiMnrc мол1м. К^алын калмакты Мугаджар та- 
уына такаганда аты ацызга айналган «Касиетп агашка» жетюзбей 
токтатыпты. Бул согыс, сонымен коса, «Актабан шубырынды» 
кыргынын токтаткан алгашкы жеще болып, ортагасырльщ казак 
тарихына ендк
Сонымен, «Актабан шубырынды, Алкакел сулама» деп, атал- 
ган бул Kacipeiri кеш казак жадында монгЫк сакталды. - «Энет 
бабаньщ кешке epin журе алмай тебе басында калгандыгы, он 
алты улды Т1лсу1мбсттщ (Аргын Кул1ктщ 6ip атасы) кырылып, 
жойылгандыгы сскллдк сол кундсрд1 калай умытып, естен шыга- 
рарсьщ», - дсйд1 тарихшы Максат Алпысбес. Сондыктан, Аргын­
ньщ Бес Мейрам, Тобьщты, Канжыгалы эулет-аталары казак пен 
жоцгар арасында жуз жылдан аса уакытка созылган узак opi ауыр 
согыстыц бар ауыртпалыгын басынан еткердк ел кессм1 - Ер 
Казыбек би сол согыстыц Колбасшысы болды. Ал, Казыбек бидщ 
жанында канжыгалы Бегембай гана болган. Баскадай «Актабан 
шубырынды, Алкакел сулама» деген болган жок, дейщ Баянауыл, 
Каркаралы ещ рш щ кенекез кариялары. 
B yriH ri 
жазушыныц oopi 
бул окиганы ез жсршдс болган кылып, ез слшдс болган кылып, 
ез атасыныц басынан кешкен кылып керсетуге тырысып жур. 
«Каратаудыц басынан кеш келедЬ>-нщ кеп нускалы болуы осыдан.
¥лагатты МэшЬур Жусш езшщ «Сарыарка...» деген итабында 
былай деп жазыпты: - «Бул казак иссп жаткан жерге текке келш ие 
болган жок. Ак найзаныц ушымен, ак бшектщ куппмен, кеше еткен 
Каракерей Кабанбай, Канжыгалы Бегенбай, Каз дауысты Казыбек,
177

Шакшакулы Жэшбек заманында жаннан 
Kemin, 
сусын орнына Кы­
зыл кан 
iinin, 
жаумен алысып, жатпен согысып, куш-туш атысып, 
кара канга батысып, шыбын жанын нысанага байлап, не мацгаз сар­
базы жау колында окка ушырап ел in. сей п п алынган жер еда».
1635 жылы Жоцгар хандыгы курылган соц, калмактыц 
душпандык эрекет! epini бастады. Акыры 1723 жылы казакка кыргын 
экелген «Актабан шубырынды, Алка кел сулама» болды. Шыгыстагы 
казак рулары ыгыса келе Есш, Тобыл, Орал езендерше дешн т1рслдк 
Сарыаркада журген казак рулары Ecu. Нура, Сарысу бойында квш т- 
конып журе берд1. 1739 жылы калмакгар неше дурюн жалгаскан ша- 
буылына кеппп тагы 6ip мэрте итерш салу га тырысканымен, Абылай 
бастаган казак колы жауга жещс бермед1. Акыры 1756-1757 жыл­
дары орындалган арман, калмак жойкын апатка душар болганнан 
кешн, казакты мазал аулы койды. Казак жасакгары эбден титыктаткан 
Жощар хандыгы шуршптщ кыргынына тусш жойылды. 
BipaK 
калмакты жещешмен, казакка кокан-локы керсетемш, деген 
Kopmi
кокан сарттары, казакты кол астыма каратамын, бодан кыламын де­
ген орыс пен кытай мазалай бастады.
Казактын осы тустагы ауыр хал in кеп согысты кез1мен керген 
Букар жырау былай сыйпаттапты:
Ш урштпенен цулацгпас,
Цыргызбенен жубаптас.
Ортасында уйлыгып,
Кетпешн десе жepi тар.
Кетейш десе алды-артын,
К,оршап алган кэтр бар.
¥йлыццан цойдай цамалып,
Бушртен шаншу цадалып,
Сорлы цазац цалды, ойла!
Букар жырау еъиршщ ел тарихында Актабан шубырынды, 
Алкакел сулама, аталган катсрл1 заман жалгасында хальщ кесем1 
Абылайдыц касында етш, киын сэтте оныц акыл-кецес беретш 
кабыргалы KCHCcmici болып 9pi 6ni аталган. Осындай казак елшщ
178

тагдыры шешшер ауыр кундерде жырау ханга дурыс багыт 6epin, 
азаттьщ пен тэуелс1зд1ктщ бшк корганы болып отырган.
Абылайдай казакка ецбеп сщген патша болган жок. Оныц та­
рихи кемецгерлш бсйнса Эз Жэшбек, Акназар. Касым, Салкам 
Ж эцпрлер, Тэуке хан катарында. Абылай хан сол киын уакытта 
айлакер шурппт пен орыстыц арасында ею жакка тец саясат устап, 
казак басынан бак тайдырмады, ел т э у с л с п д т н сактады.
Торе алдына бармасын, - дейщ. Торе алдына бармасын дейпш
Сарыаркадагы терелердщ ескеш Абылай балаларынан ерб1гендер. 
Солардыц ш ш е н Касым торе жэне оныц балалары гана казакка 
6epiK, Абылай атасыныц жолын куган, ел1м деген ермшезд1 болган 
екен. Ал, калгандары, ел аузында айтылатындай, ас imin, аяк боса- 
татын босбелбеу 3pi алдамшы, дуниекоцыз, сатылгыш, бсрскссгз 
болган екен.
Муны МэшЬур Жусш Кенесары мен Наурызбайлардыц cpni- 
п н баяндап жазган тарихи ецбектершде жаксы айтып еткен. 
Орыс жазушылары «его проповедь особенного успеха не имела» 
деп кояды Кенесары туралы. Саржан 1830 жылдары казак елшщ 
т э у с л с п д т н сактау уппн саяси курес жолына туст1. Ол уппн Сар­
жан кокандыктармен одактас болуга тырыскан. Алайда Саржан 
сарт колынан казак табады. Саржаннан кешн бул казак т о у с л а з д т
уш1н курест1 оныц imci Кенесары жалгастырып, 1837 жылдан ба­
стап казакты орыс бодандыгынан шыгуга шакырып, казактыц 
е ге м е н д тн жария ету уппн согысты. Шындыгында он жылга 
жалгаскан Кенесары согысы, оныц он жыл бойы казактыц хандьщ 
дорсж сан сактап туруга, улттык рухтыц он жыл бойы шындалуы- 
на улкен ыкпал e n i. Он жыл бойына Кене хан жэне оныц сешмд1 
жактас cepiicrepi орыстыц баскыншыл саясатына карсы турып, 
елд1 аман сактады.
Орыс империясыныц непзш салушы 

жүктеу/скачать 5,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: