-бел1м. КАЗЫБЕК БИ ЖЭНЕ ЖЕТ1 ЖАРГЫ

Баласыньщ табиги дарынын байкаган ата-анасы оган би болу 
жолында дурыс багыт-багдардагы тэрбие беруге тырыскан. Ец 
алдымен, отбасында оган казактын айшьщты сез енерш, эдетпк- 
кукыктык дэстурлер1 мен ережелерш уйреткен, логикальщ мэсе- 
лелсрд1 шешуд1, ягни соттьщ кызмст барысында кездесетш сан­
гины ем1рлп< мосслснщтупкл негЫнтабуды уйрснушс кемектескен, 
кисынды сезбен киюластырылган жумбак сездщ астарын табуга 
баулыган. Бул цызметп ата-анасы уйреткен, аулына бслгЫ , та- 
нымал, к е п п керген, езш щ бшген туйгешмен ем1рлп< тэж1рибеи 
бар ауыл аксакалдарынан тэл1м алган. Мундай жас жеткшшектщ 
ерте бастан белгш билердщ алдын керш, оларга аткосшылыкка 
жур in. «далалык»» сот iciH журпзудщ кыр-сырын жас куннен ба- 
стап nrepyi ете мацызды шарт болып есептелген. ¥стаз релш дсп 
бул билер шэюртше кейде билер сотында каралатын icTep бойын- 
ша шыгаруга катысты шеппмге езш щ кезкарасын накты бiлдiр\ 
мумкшшЫ гш 6epin, оныц кабистш сынап отырган. Кешшрек 
казак халкынын улы акыны, opi Орта жуздщ гана емес, буклл 
казактын «Тебе бш» атанган Абайдыц 
0
Kcci - Кунанбай да осы 
есю жолдан таймаган. Кунанбай баласын 6 жасынан бастап Казак 
даласындагы атакты Коянды жорменкссше алып баратын. Оныц 
оклмшЫк орталыгы - Каркаралыда билердщ, аксакалдардын. 
шешендердщ катысуы мен соттар, жиналыстар ететш. Тобьщты 
руыныц ез1нде де тожлрибса мол аксакалдар кеп болган. Абай 
солардыц мсктсбшсн еткен. Зсрттс\ ш i лс рд i н айтуынша, 13 жасын­
да Абай езш щ соттьщ шеппмдерш шыгара бастаган. Абай ем1рш 
зерттеуш1 М.Эуезов бул туралы былай деп жазган сдк «Руаральщ 
курестщ дем берушшершщ арасында журш табигатынан дарын- 
ды Абай каруы - шешещцк, акыл-парасат болган сез сайысын 
журпзудщ сан-кнлы тэсшдерш ж т мецгереда. Даулар патша со­
тында емес, гасырлар бойы калыптаскан казак одет-гурып кукыгы 
иепз1нде шешшгещцктен, Абай казактын хальщтьщ сез енершщ 
1нжу-маржандарын ж е л к OLiyi кажет едЬ>. Зерттеушшердщ 
мол1мсттср1 бойынша, Эйтеке би де (1666-1722) дэл осындай жол­
дан еткен. Оныц ерекше талантына кауым мен ауыл аксакалдары
5-6 жасында кецш белген. «Болар бала богынан» дегендей, Орта
208

жузден шыккан атакты Шорман 13 жасында, кешшрек Сырда- 
рия (Kimi жуз) алкабындагы азаттьщ козгалысты бастаган Есет 
(Кет1бардыц баласы) 20 жасында атакты би болады. Толыкканды 
би атану ymiH жеке касисттср1 мен «Дала зацыныц» ережелерш 
o l i f c h h c h
баска «жетшгещцк» 
o c . i r i c i
деп аталатын ею жогаргы 
сыннан ету кажет болды. Б1ршппден, ол атакты билер мен ой- 
шылдардыц «философиялык» сурактарына жауап 6epin, езш щ
акыл-парасаты мен таным логикасыныц ж етк ш к п дэрежеде 
дамыгандыгын дэлелдеу1 кажет болды. Еюнппден, данышпан 
аксакалдардыц батасын алу керек. Сондыктан хальщ: «Батамен ер 
кегерер, жауынмен жер кегерер» деген. Негурлым мыкты би бола­
мын деген адам, согурлым атакты да шешен бидщ батасын алуга 
тырыскан. Мундай жолдан «билер атасы» атанган атакты Теле би 
де (1663-1756) еткен. Теленщ 
0
K c c i 
Эл1бек сол рудагы ец атакты би 
болган. 0Keci оны «Дала зандарыныц» кыр-сырын менгерсш деп 
даулы icTcpji шешуге 6ipre алып журетш. Теле 9 жасынан соттык 
icTepre араласа бастады. Ал 15 жасында атакты би болды. Ол 
кезшде 90 жастагы дана кария Жетес бидщ. жуз жастагы атакты 
Энет бабаньщ батасын алды.
Хальщ жадында бул жагдай былай сыйпатталады:
Энет баба 6ip бума солкылдак шыбьщ алдырады:
- «Балам мынаны сындырып керпп» - дейдт
Теле буылган шыбьщты олай-булай ш п сындыра алмайды.
- «Ещц сол бума шыбыкгы б1ртшдеп сындыршы» - дейд1 Энет 
баба. Теле оп-оцай сындырады. Энет баба:
- «Будан не тусшдщ балам?» - деп сурайды.
Теле: - «Тус1щцм баба. Ынтымакты, oipniri мыкты елд1 жау 
да, дау да ала алмайды. Саяк журген таяк жейд1» дегенд1 6iлд1ред1.
- деп жауап 6epimi.
Сонда Энет баба:
- «Бэрекелд1 балам, дурыс таптыц. Ел билеу yniiH елд1 ауыз 
oipniKKC. ынтымакка шакыра 6iл. Бак кайда барасыц? «Ынтымакка 
барамын», - дегеншц мэшс1 осы» - деп оц батасын 6epinri.
Телешц ру аксакалынан алган тагы 6ip батасында: - «Уй ба­
ласы ма деп ед1м, ел баласы екенсщ. Ауылыцныц тацы бол, манда-
209

йындагы багы бол!» - деген сдк Казак даласыньщ атакты бшне 
айналган Эйтекенщ де Kimi жуздщ атакты данышпаны Ко су а к би­
ден бата алгандыгы туралы аныз бар. Ол: « Kopi тозады, жас озады. 
Е н д т жерде уйдс де, тузде де билп< -пзгшш езщ уста!» - деп бата 
берген екен.
0л1 когамнын мойындауына ие болмаган, би болам деупп 
адамды да сынау эр турл1 себептерге сай журпзшген: жас кушнде
- оныц кабЬетш щ бар-жогын тексеру уппн. есейген шагында -
б ид in дарындылыгыныц децгешн тексеру уппн, ел аузына ш ш п
журген билер де баска ел арасында «сеш мдш к» сынагынан еткен. 
Топ алдында билер айтысында не торс-эк1\п алдында езш керсете 
б1лу эдет1 колданылган. Мэселен, ¥ргеш ш тщ (Шыгыс Туркестан) 
ханы атагы шыккан Сырым бимен кездескенде оган терт сурак 
кояды: «Дау мураты не? Сауда мураты не? Кыз мураты не? Жол 
мураты не?» Сырым бидщ жауабы: - «Дау мураты - о т . сауда 
мураты - угу, кыз мураты - кету, жол мураты - жету», - дегенде 
хан ушып турып, кушактап. конагасын 6epin, ат мiHri jiп шыгарып 
салыпты.
Бидщ норматива к-кукыкты к бЫм1 мен онын ойлау урдюшщ 
с р с к ш сл т кашан да 

жүктеу/скачать 5,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: