Берлібаев бақДӘулет тұрбекұлы қазақстанда тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы: тарихи-теориялық зерттеу
«Қазақстанда отандық тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы туралы деректер»
жүктеу/скачать 0,89 Mb.
|
| «Қазақстанда отандық тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы туралы деректер» атты тармақшада мәселенің деректік негіздері талданған.
Сан ғасырлар бойы тәңірлік дінді берік ұстанған сақ-үйсіндер тарихи білімнің дін арқылы дамыған үлгісін түрік тілдестерге аманат ретінде қалдырған. Түркіленуге негіз болған хұндардың билеушісі үйсін жұртында қалған жас нәрестені қасқыр баққаннын естіп, киенің құдіретіне жорыған. Кейін ер жете келе, жаңағы бала, әкесінің жұрты – Үйсін еліне ие болған. Бұл оқиға шамамен б.д.э. II ғасырдың кейінгі жартысына тән. (Қараңыз. Ежелгі үйсін елі. – Үрімжі, 2005. – Б. 13, 31). Демек, бастауын сақтардан өрбітетін отандық тарихымыздың өзі тәңірлік дінмен қабысқан тарихи білімнің нәтижесі. Қазақ жеріне VIII ғасырдан енгізілген ислам дінінің ықпалы бұрыннан бар тұрмыстық білімді ғылымға бейімдеп, IX-XII ғасырларда Қазақ елін бүкіл әлемге танытқан бірнеше ғұлама-ойшылдарды тарихи аренаға шығарған, ал олардың бәрі ислам дінін мемлекеттік дін ретінде мойынсұнған еді. Тіпті ұлы Шыңғысхан ұрпақтарының өзі оның көзі жұмыла салып, ислам дініне мемлекеттік мәртебе бергені тарихтан белгілі. Ендеше, бұл тарихи оқиға да дәстүрлі тарихи білімдегі діннің деректік мәнін көрсетеді. Қазақ елінің тарихи білімдік ой-санасын қалыптастыру тарихшы-ғалым Мұхаммед Хайдар Дулатидың да үлесіне тиседі. Ол өзінің «Тарих-и Рашиди» еңбегінің беташарын «Мейірімді, рақымды Алланың атымен бастаған». Егер біз «Тарих-и Рашидидің» қазақша мағынасын «Хақ жолындағылар тарихы» деп аударып жүрсек, онда Мұхаммед Хайдар Дулати бабамыздың ұрпаққа қалдырған мұрасында «хақ» сөзін назарға алуы бекер емес. Демек хақ дін – ислам дінімен бірге келген тарихи білімнің жетістігі болып табылады. Тәңірлік және мұсылман дін тұтастықтары Ақ Орданың кезінен басталатын этникалық бірлік негізіндегі тарихи білімге жеткізсе, ол осы аралықтарда қалыптасқан қазақы діл дерегінің нәтижесі. Осы арада халқымыздың ділін оның тарихымен бірге қарастыруды жақтайтын қазақстандық философ А. Қасабектің пікіріне қосарымыз, ислам дінінің қазақы ділге ғана емес, қазақтың ауызша тарихына да ықпалы болған. Ұлттық тарихи білімді қалыптастыруға дәнекер болған діл дерегі қазақ халқына тән рухани құндылықтардың қалыптасуын да тездетті. Жауінгерлік дәстүрді орнықтырған «Ер Тарғын», «Қобыланды», «Алпамыс» жырлары мен дәстүрлі үйлену тойы, ұл және қыз баланы тәрбиелеу дәстүрін орнықтырған «Қыз Жібек», «Мақпал», «Бозжігіт» дастандары қазақтың еңбек қарекеті, әдет-ғұрыптары, халықтық ойындары мен мейрамдары, музыка және зерделі сөз өнерлері арқылы бір-бірімен өз үндестіктерін тауып жатса, бұл – тарихи білімді дамытудағы ділдік деректің маңызын айғақтайды. Қазақ хандығы дәуірінде осы ділдік ерекшеліктерді тарихи білімде орнықтырудың жаршылары билер мен жыраулар және сал-сері, ақын-сазгерлер болды. Ал Ресейге еріксіз бодан болған тұста ол дәстүрді «Зар-заман» атауын алған ақындар мен қазақ ағартушы-демократтары жалғастырды. Бұлардың тұсында тарихи білімдегі шежірелік дәстүрді хатқа түсіру жанданып, ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялылары арқылы астарлы мәнге ие болған тарихи білім өзін ел мен жер мәселесі, ұлт пен ұрпақ қамы, отарлық езгіні айыптау, халықты азаттыққа, теңдікке үндеу, оқуға, ғылымға тарту, еңбекке баулу бағытындағы дамуға бағдар ұстанды. Кеңес дәуірінің алғашқы екі он жылдығында, ұлттық тарихты білім ретінде жүйелі оқытудың ғылымға негізделген кезеңі басталғанда, М. Тынышбаев, С. Асфендияров, Т. Шонанов, Қ. Кемеңгеров сияқты кәсіби қазақ тарихшылары шындықты айтудың құрбандарына айналып кете барды. Дәстүрлі тарихи білімнің қалыптасуында ғасырлар бойы тарихпен қатар жүріп отырған қазақ әдебиетінің деректік рөл атқарғаны біздің зерттеуіміздің негізгі арқауы болып отыр. Қазақ әдебиетінің тарихи деректік рөлі кеңес дәуірінің өзінде-ақ әдебиетші ғалымдар тарапынан дәлелденген. ХХ ғасыр басындағы Ә. Бөкейханов бастаған алаш арыстарынан бері қарай М. Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев, Қ. Жумалив, І. Есенберлиндердің жолын З. Ахметов, Р. Бердібаев, З. Қабдолов, С. Қирабаев, С. Қасқабасов, Ш. Елеукенов, Т. Кәкішев, Н. Келімбетов, Т. Ақселеу, Қ. Салғара сияқты көрнекті филолог ғалымдар өздерінің іргелі зерттеулері арқылы ұлттық әдебиетпен келген тарихи білімді дамыта білді. Олар ежелгі түркілердің арғы ата-тегі саналатын сақтардың батырлық жырлары арасындағы мазмұн, түр, стиль бірлігін тарихи дәстүр жалғастығы тұрғысынан ғылыми негізде дәлелдеді. Сол себепті б.з.б. дәуірлерде шығарылған «Алып Ер Тоңға», «Шу батыр», «Атилла», «Көк бөрі» және «Ергенеқон» дастандары бүгінгі Қазақстан тарихының ауызша айтылуындағы дерек көздері болып табылады демекшіміз. Сондай-ақ, аталған тарихи дастандар өзінен кейінгі Түрік қағандығы тұсындағы тарихи «Күлтегін», «Тоныкөк», «Білге Қаған» жырлары ғылымға дейінгі тарихи білімдік жәдігерлердің жазылуына үлгі-өнеге, негіз болды. Түрік қағандығында жазба әдебиет негізіндегі тарихи білім өзінен бұрындағы сақтар мен үйсіндердің және ғұндардың ауыз әдебиетіндегі тарихи білім үлгілерімен генезистік типологиялық дәстүрлік үндестікте дамыды. Оғыз қағандығы дәуірінде шығарылған тарихи білім бастауларының бірі «Қорқыт ата» кітабы, бұдан кейінгі Қарахан мемлекеті тұсындағы, немесе ислам дәуірі (IX-XII ғғ.) деп аталатын тарихи кезеңдер түркі халықтарының тарихи білімдік даму тарихындағы Қайта өркендеу – Ренессанс дәуірі ретінде тарихи айналысқа енді. Алтын Орда дәуірінен (XIII-XV ғғ.) кеңес дәуіріне дейінігі қазақ халқын құраған ру-тайпалар Қарахан мемлекеті тұсындағы әдебиетпен келген білімдік жетістіктерді бүгінгі қазақ тарихшыларына дәстүрлі ауызша тарих айтудан қалған дерек ретінде және бабалар аманаты есебінде табыстады. Әйгілі тарихшы Е. Бекмаханов болса, сол киелі аманаттан қорытынды шығара келе, ғасырлар қойнауынан жеткен Кенесарыға байланысты тарихи оқиғаны сомдағанда, зерттеуші Я. Палферовтың Нысанбай ақынның сөзін қалай пайдаланғанын өз зерттеуіне кіріктіріп, көсемінен айырылған қазақтардың терең қайғысын шебер көрсеткен. Немесе, Е. Бекмаханов Ж. Жабаевты сөйлету арқылы оның қырғыз-қазақ қатынасы мен Ұлы жүздегі қазақ батырларының көтеріліске көзқарасы жөніндегі жыр дерегін зерттеуіне арқау еткен. Фольклорлық эпосты тарихи шындыққа жақындатқандардың қатарынан С. Сейфуллин, Т. Шойынбаев, Ә. Қоңыратбаев, Р. Бердібай, С. Қасқабасов, Н. Төреқұлов, Е. Тұрсынов, Ж. Тілепов т.б. сияқты ғалымдар мен зерттеушілерді көреміз. Әсіресе профессор Ж. Тілепов «Елім деп еңіреп туған ерлер жыры», «Тарих және әдебиет» атты монографиялық еңбектерінде Жанқожа батыр туралы халық жырларын, батыр өмір сүрген қоғам мен заман тынысын, бодандық дәуірінде туған азаттық көтерілісін бейнелейтін жырлардағы тарихи шындықтың табиғатын жан-жақты талдап, байыпты таразылады. Жанқожа көтерілісі туралы жырдың алғашқы деректік негізін орыс зерттеушісі И.В. Аничковтың 1894 жылы Қазан қаласынан шығарған «Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы» атты тарихи очеркінен табамыз. Алайда, И.В. Аничковтың өзі де Жанқожа туралы деректі оның өте жақын туысы Мұсабай жыраудан алғанын жасырмайды. Қалай болғанда да, жыраулық деректер ұлттық тарихи білімнің ғылымға дейінгі алғашқы көріністерінің бірі болып табылады. ХХ ғасырдың 60-90 жылдары қазақ әдебиетіндегі ұлттық тарихи тақырып, отандық тарихи ойдың бағытына әсер етіп, оның бостандық идеясын көтеруіне мұрындық болды. Бұл тұрғыда І. Есемберлиннің («Қаһар», «Алмас қылыш», «Жанталас», «Алтын Орда»), Ш. Мұртазаның («Қызыл жебе»), М. Мағауиннің («Аласапыран»), О. Сүлейменовтың («АЗиЯ»), Ә. Кекілбаевтың («Үркер», «Елең-алаң»), Ә. Әлімжановтың («Жаушы», «Ұстаздың оралуы», «Махамбеттің жебесі»), С. Жүнісовтың («Ақан сері»), С. Сматаевтың («Елім-ай») тарихи романдары қазақ әдебиетінің ғана емес, қазақ тарихының да дерегіне айналды. Сол сияқты Б. Соқпақбаевтың, Қ. Жүмәділовтың, Т. Тоқтаровтың, Ә. Таразидің, Т. Қаупынбаевтың, Б. Нұржекеұлының, Ж. Тұрлыбайұлының т.б. жаңа романдары тарихи деректер негізінде жазылған. Зерттеп отырған мәселенің мәнін ашуда қазақ халқының XX ғасыр басындағы қоғамдық-саяси ойының көшбасшысы Алаш қозғалысына қатысты тарихи деректер аса маңызды. Бұл деректер кеңес билігі орнағанға дейінгі қазақ елінің қоғамдық-саяси және әлеуметтік идеологиялық ахуалын тарихи-білімдік тұрғыдан анықтауға мүмкіндік береді. Ол әлеуметтік объектінің саяси және әлеуметтік-психологиялық сипаттамасын жасауда да маңызды. Зерттеу тақырыбымызға қатысты деректердің дені ірі мұрағат қорларында сақталған. Тақырыпты ашуда Қазақстан (РК(б)П, БК(б)П, КОКП) съездерінің, пленумдарының идеологиялық мәселелер жөніндегі материалдары мен қаулы-қарарлары, кеңес, кәсіподақ және комсомол органдарының директивалық материалдары: кеңес съездерінің қаулы қарарлары (КСРО ХКК, Қаз ХКК), идеологиялық мәселелермен айналысатын бөлімдердің құжаттары, газет-журнал редакцияларының құжаттары кеңестік тоталитарлық жүйенің мерзімді басылымдарды үгіт-насихат қаруы ретінде пайдалануын анықтауда кеңінен пайдаланылды. Жұмыста ҚР Президенті мұрағатының, ҚР Орталық Мемлекеттік мұрағатының деректері пайдаланылды. Диссертацияның деректік негізін толықтыруда 1990 жылдардан бастап қабылданған білім стандарттары мен тұжырымдардың, зерттеу құжаттарының, заң нормалары мен мемлекеттік бағдарламалардың, Елбасы кітаптары мен Жолдауларының рөлі жоғары. Оларда жаңа Қазақстанның тарихи білімдегі ұстаным басымдықтары, қазақ халқының ұлттық тарихи білім ерекшеліктерінің белгіленуі т.б. мәселелер көрініс тапқан. Марксизм-ленинизм классиктерінің шығармалары, Коммунистік партия көсемдері мен жетекші партиялық қызметтер атқарған коммунистердің мақалалары мен сөйлеген сөздері зерттеуде кеңінен пайдаланылды. Зерттеудің деректік негізінің басым бөлігін мерзімді басылымдар материалдары құрайды. Оларды ғылыми зерттеуде пайдалана отырып, ондағы қоғамдық-саяси ахуалды, тарихи білімнің қоғамдағы орны мен рөлін және оның мәдени өмірдегі өзіндік ерекшелігін білуге болады. жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|