Берлібаев бақДӘулет тұрбекұлы қазақстанда тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы: тарихи-теориялық зерттеу
«Тарихи білім - XX ғасырдың 40-80-жылдарындағы кеңестік идеология аясында»
жүктеу/скачать 0,89 Mb.
|
| «Тарихи білім - XX ғасырдың 40-80-жылдарындағы кеңестік идеология аясында» деп аталатын диссертацияның төртінші тарауында коммунистік партия тарапынан болған ұлттық тарихи білімге жасалған саяси шектеулер, кеңестік тарихи білімдік ой – санадағы қайшылықтар мен кейбір үлгілі мәселелер және олардың нәтижелері қарастырылады.
Кеңес қоғамының тарихындағы «Халықтар достығы» ұраны ІІ дүниежүзілік соғыс кезінде күш алды. Халықтың социализмге деген шексіз сенімінен өсіп шыққан осы ұран, алдамшы саясаттың нәтижесі болса да, соғыс басталғанда кеңес адамдарының негізгі денін көзсіз ерлікке бастады. Тарихшы Е. Бекмаханов та кеңес азаматы ретінде осы сенім жетегінде қала отырып, қазақ тарихының ұлттық сипат алуын қайта жандандырған талантты ғалым еді. Ол «Халықтар достығы» ұранын пайдаланып, ХІХ ғасырдың 20-40 жж. Қазақ тарихының күмәнді жақтарын күлден аршып алудың тамаша үлгісін көрсете алды. Бірақ соғыстың соңына қарай белең алған ұлы орыстық шовинизм саясаты ұлттық тарихи білімдік ой түрткінің бәрін кеңестік идеологияның құрсауында ұстады. Тарихшы Ә. Тәкеновтың сөзімен айтсақ, «Ол заманда «ұлы орыс халқына бойсұнған кіші халықтар» өз тарихын оларды біріктіріп, басын қосып, компартияның басшылығы арқасында социалистік прогреске жеткізгені тұрғысынан ғана пайымдауға міндетті болды». Ендеше, Е. Бекмаховтың 1950 жылдары жазықсыз жазалануы да «Ұлы» орыстық шовинизм көріністеріне мән бермеген кеңестік саясаттың салдары еді. Е. Бекмаховты сынау оның К. Қасымұлы бастаған көтерілістің ұлт азаттық сипатын ашуымен ғана емес, қазақстан тарихының кезеңдерге бөлуімен де байланысты болатын. Ол оны былай бөлген еді: 1) туыстық кезеңге дейінгі; 2) туыстық кезең; 3) феодалдыққа дейінгі кезең; 4) Қарлұқ кезеңі. Бұған сын айтқан А. Якуниннің пікірі бойынша, бұндай бөліс ғылыми жағынан дәлелденбеген, әрі кеңестік құрылыс тарихы кезеңдерге кірмей қалған. Е. Бекмаханов кеңестік саясат күштеуімен «Справедливая критика» деген мақала жазып, осы «қатесін» мойындауға мәжбүрлендірілген еді. [38], Бұл – кеңестік құрылыстың тарих ғылымының жүйелі жолға түсуіне жол салуымен бірге, оның ұлттық сипатын тежеуге тырысқан саясатының көрінісі болатын. 1958 жылы 24 желтоқсанда қабылданған «Мектептің өмірмен байланысын нығайту және КСРО-да халыққа білім беру жүйесін одан әрі дамыту туралы» Заң бойынша, оқуды еңбекпен ұштастыруға байланысты тарихи білімде коммунизмді насихаттау іс-шаралары басталып кетті. Бірақ ұлтттық тарихи білімге мән берілмеген соң, бұндай іс-шаралар өзінің мәресіне жете алмады. Ұлт республикалары осы заңдағы идеяларды көшірумен айналысып, ұлттық тарихи білімнің дамуын ескерусіз қалдыруға тағы да мәжбүр болды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1958 жылы 28 наурызда КСРО Жоғары Кңесінің 24 наурыздағы Заңына сәйкес өз Заңын қабылдап, қазақтардың ғасырлар бойғы мешеулігінің жойылуы мен рухани өміріндегі жетістіктерінің бәрі ұлы орыс халқының көмегі арқылы болғанын мәлімдеді [39]. Сөйтіп осы Заңның тасасындағы қазақ халқы құлдық психологиядан арылмаған бейшара күйінде қалып, ұлттық тарихи білімнің дамуына заңдық тұрғыдан шек келтірілді. Дегенмен 1959 жылдың 3 қазанында КОКП Орталық Комитеті мен КСРО министерлер Кеңесінің «Мектептерде тарихты оқытудағы кейбір өзгерістер туралы» қаулысы қабылданып, одақтас республикалардың тарихын оқып-үйрену мәселесін қарап шешуге көңіл бөлінді. 1960 жылы 16 мамырда республиканың Министрлер Кеңесі «Қазақ КСР тарихы бойынша 7-8 және 9-10 кластарға арналған оқулықтар жазуға бәйге жариялау туралы» қаулы қабылдады. Алайда бәйге жүзеге аспай, Республика оқу министрлігі профессор Е. Бекмахановқа «Қазақ КСР тарихы» бойынша 7-8 кластарға арналған элементарлық курсты және 9-10 кластар үшін жүйелі курстар жазуды тапсырды. Ресейге қосылудың пайдалы жағын басыңқы көрсеткен осы оқулықтар баспадан дер кезінде басылып шықты [40]. КОКП-ның ХХІІ съезд шешімдерінен кейін ағымдағы мәселенің бәрі коммунистік құрылыстың артықшылықтарын насихаттауға бағытталған тұста, коммунистік партияның кеңес қоғамындағы жетекші, басқарушы, бағыт беруші күші ретіндегі рөлін ашып көрсету бірінші кезекте, осы тарихи білім үлесіне тиді. Сөйтіп ол ХХ ғасырдың 60 жылдарының басынан бастап коммунистік идеологияның нағыз қолшоқпарына айналды. Тіпті КСРО-дағы барлық оқу орындағы тарихтан басқа пәндердің бәрінің де идеялық – білімдік бағыты біреу болды. Ол – коммунистік идеялылық, буржуазиялық идеологияға төзбеу, социалистік патриотизм мен пролетарлық интернационализм. Бірақ коммунизм орнатуда асығыстыққа барған кеңес басшылығы, 60-70 жылдары қарама-қарсылықты шешімдер қабылдаумен бір мезгілде жалпы халықтық тарихи білімдік ой-сананың қалыптасуына да жағдай жасағанын байқамай қалды. Осы аралықта тең жартысынан көбі КОКП мамандары болған республикадағы тарихшылар қауымы, тарихи білімдегі жеке басқа табыну идеясын санадан ығыстыруға жаппай кірісіп кетті. Бұл үрдіс, тарихтағы бұқара халықтың рөлін көтеру мен тарихи білімнің шынайы болуындағы маңызын арттырумен қатар жүргізілді. ХХ ғасырдың 70 жылдарының басынан басталған қоғамдық-экономикалық жүйенің дағдарыстық көріністері басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістерін одан әрмен күшейтіп, ақыры қоғамды тұтасымен тоқырауға алып келді. Нәтижесінде 80 жылдардан бастап кеңес ғылымының, мектеп пен жоғары оқу орындарының олқы жақтарын айтуға шек келтірілді. Ал 70-ші жылдары КСРО тарихымен бірге қосалқы түрде оқытуға мәртебе алған білім жүйесіндегі Е. Бекмахановтың оқулықтары 80-ші жылдары елеусіз қалып, ұлттық тарихи білімнің идеялық-саяси жағынан шектетілуі одан әрі жалғаса берді. Бірақ Қазақстан халқы идеологиядан тысқары тұрған шынайы тарихи білімнің қалыптасуын күтті. Осы тұста КОКП Орталық Комитетінің 1985 жылғы сәуір пленумында әлеуметтік-экономикалық дамуды жеделдету бағыты жарияланып, әлеуметтік-әділеттілік ұстанымдарына негізделген жаңа рухани өмір салтының пайда болатыны мәлімделді. Бірақ көп ұлттардан тұратын 15 Одақтас республикалардың тарихи білімін олардың ұлттық белгілеріне негізделген ғылыми тұжырымдарсыз, анық бағдарламаларсыз қалдырған жерде, жаңа рухани өмір салтын орнықтыру мүмкін емес еді. В.И. Ленин негіздеген партия идеясымен тәрбиеленген жастар М.И. Гарбачовтың «қайта құру» деп аталатын тарихи-білімдік идеясына да сенді. Бірақ КОКП ОК-нің Д.А. Қонаев сияқты ұлт қайраткерлерінің тағдырын Кремльде шешіп, ұлттар достастығындағы сенімге селкеу түсірген, Конституциядан тысқары әрекеттерге баруы жастар наразылығын туғызды. Ал осы наразылықты басуға келген М.С. Соломенцевтің ұлт саясатындағы сауатсыздығына байланысты КОКП ОК-нің «қазақ ұлтшылдығы» шешімінен кейін, КОКП бүкіл кеңес халқының ұлт еңбекшілерінің алдында өзіне деген сенімін мүлде жоғалтып алса, 1986-жылғы Желтоқсан көтерілісі КСРО-ның ыдырауын да тездеткен аса маңызды оқиға болып табылады. Ендеше, осы оқиға Қазақстандағы жаңа тарихи білімді қалыптастыру ерекшелігімен де құнды. жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|