«бесгіңді аяла »

I.

Адамның өмірінде бүкіл ғұмырының тағдырын шешетін қас-қағым сәттер, қысылтаяң кезеңдер, аласапыранды мезеттер кездесіп қалады. Кейде, сондай жан дүниең жанталасқан шақта, өткен-кеткенді ойыңда байыппен саралап, тұманыта бұлдыраған мұнардың ішінен болашағыңа адастырмай апаратын үміт сәулесін дәл ұстай білудің өзі соншалықты қиынға түседі. Ондайда салқынқандылық танытып, жан-дүниеңмен буырқана булыққан таным қарсылығын, қызуы мол ақыл-ойдың толқынын тежеп, асқақ көңілдің аптығын басудың өзі қаншалықты парасатты болғанымен біреудің қолынан келеді, біреудің қолынан келмейді. Үлкен аға-кіші інінің, дос-жаранның, ниеті адал адамның қажеттігі де осындайда. Тіршілік ұсынған талай-талай ащы сыбаға мен сынақты басынан кешкен, бұдан кейін де алдын кес-кестейтін қырсық пен тағдыр тезінен өткен Мұхтар үшін дәл қазіргі кезеңдей, отызыншы жылдардың басындағыдай шешуші міндет жүктеген емес. Бұған дейінгі, бұдан кейінгі талас-тартыстың барлығы оның көркем шығармашылығынан туындап жатса, бүл жолғы зауал – оның өз өміріне де, іс-әрекетіне де, өткені мен кеткеніне де тікелей қатысты еді.

Екінің бірін таңдау қажет. Екінің бірін.

Екі жыл бойы ақ қағазды ұмытты. Саусақтары қаламсапты да жатырқап қалды. Шынымен, көкіректе қыз-қыз қайнаған сезім толғаныстары, ақыл-ойдың мазасын алған дүние құбылыстары сыртқа шықпай, сөз-маржан боп төгілмей, кеудесінде кеткені ме. Жоқ, қаламды жатырқайтын шақ емес. Ендеше, ең бастысы — қаламын қолдан шығарып алмауы қажет. Онсыз тіршіліктің де мәні жойылады. Ал, мағынасыз, сүреңсіз ғұмыр кешуден асқан азап бар ма десеңізші. Абай айтқандай, мұңсыз «толық адам» емессің. Қасарысқанмен, ұтқаның қайсы? Қателік әркімнің сыбағасына тиесілі. Ол –қозғалыс заңы, болмыстың бітімі. Ағысқа қарсы жүзудің барлығы да қайсарлық емес. Күрестің бәрі мақсатқа жеткізбейді. Өмір-өзеннің ырқына бір сәт бейімделу де лазым. Түптеп келгенде, кімсің өзің? Не үшін күйіп-пістің, кім үшін күрестің? Мақсат-мұратың не сондағы? Әне, Жүсіпбек пен Халел атылып кетті. «Кімсің сен?!»

Сол бір қиын, зауалды кезеңде Мұхтар өзіне-өзі осы сұрақты қоя білді. Жауабын тапты және ең дұрыс жауапты тапты. Ол – қателігін, келешектегі қандай мұрат-мақсат жолында өмір сүру керектігін түсінді. Ондай шешім қабылдауға жаны жақын жанашыр адамдар септігін тигізді. Қалың алма ағашы мен селмен қоса домалап келген тиірмен тастардың ортасында орналасқан Тастақтағы түрмеде жатқан Мұхтарға тағдыр қолын созды.

1932 жылы 23 көкекте шыққан БК(б)П Орталық Комитетінің «Әдебиет, көркемөнер ұйымдарын қайта құру туралы» қаулысының қабылдануы оның шығармашылық қызметіне де, өмірінің аман-есен сақталып қалуына да бірден бір шарапатын тигізді. Өйткені, мәдени революцияны бесжылдық қарқынына сай жеделдете жүзеге асырамыз деген жалаң ұранды жамылушылар, көптеген келеңсіздікке жол берген еді. Халықтың рухани мұрасын құртып жіберу қаупі төнді. Таптық тартыстың шиеленіскен тұсында «жалаң әлеуметшілдіктің», «ата-текті қуушылықтың» салдарынан істің ақ-қарасы ажыратылмай, сырттан тон пішіліп, қалайда «тап жауын» іздеп табу науқанына жол берілді.

«Жалаң әлеуметшілдердің» желігін қоздырған РАПП-тың, оған ілесе ҚазАПП-тың тарқауы, Максим Горький бастатқан КСРО Жазушылар одағының құрылуы жалпы өнерге, оның ішінде әдебиетке «тапшыл жалаңтөстердің» тигізген кері әсерін жойды, оның орнын социалистік реализм деген жаңа термин алмастырды. Рухани мұраларға байыпты баға беріле бастады. «Екі мәдениетті» ұштастыра дамытудың қажеттілігі көрсетілді. БК(б)П-ның арнайы қаулылары жарияланды. Қаламгерлердің шығармашылық мүддесін қорғайтын Жазушылар одағының төрағасы Максим Горькийдің өзі ілгерідегі қателікті қалпына келтіруге шақырды.

Иә, солай болды. Солай болуы тиіс еді. Бірақ сол бір парасатты талап күшіне енгенше біраз талантты адамдар «көз жаздырып» кетті. Ол адамдардың атын атаудың өзі қылмысқа саналды. Сол бір «аласапыран» шақта, тіпті, көш бастаған азаматтардың да санасын тұман басты. Ой-санасы толысқан, университетті тәмамдап, университеттің философия кафедрасын, Қазақ өлкелік комитетінің баспа, мәдениет бөлімін басқарып отырған Ілияс Қабылов іспетті ірі қызметкердің өзі Абай туралы:

«Жоғарыдағы айтқандарымызды қорыта келе: Абай философиясын кәдімгі буржуазиялық идеологиялық философияның дінге иек сүйеген бір тармағы деп қиналмай-ақ қортынды шығаруға болады. Бұл философия осы уақытқа дейін қазақ халқының қалың жұртшылығы мен парасатты зиялылардың арасына кеңінен тарап келді, таратылып та жүр. Оны былай қойғанда, біздің өте аянышты өкінішімізге орай, біздің революциямыздың жүзеге асқанына он бір жыл өткен соң да осынау буржуазиялық күл-қоқырды (Абайдың философиясын) ешқандай сынсыз-ақ қазақтың жастары нағыз материалистік философияның қазақы түрі деп есептейді. Абай философиясы осы уақытқа дейін барлық қазақ оқулықтарында, қазақ басылымдарында, қазақша шыққан дәптерлердің мұқабасында басылып, үзінділер келтіріліп келеді, келтіріліп жүр, онымен қоймай барлық баяндамалар мен сөздерде т. б. жатқа айтылады. Егер де осынау бір шеттен шыққан сұрқия қылық осыдан бес-алты жыл бұрын көрініс берсе төзіммен қарауға болар еді, ол кезде Қазақстанда еңбекшілердің үстемдік құруы енді ғана жүзеге асып келе жатыр еді. Ал дәл қазір қазақ халқының өмірінің барлық саласы революцияланып болған кезде, болып жатқан кезде біз: Қазақстанның партия ұйымының идеология саласындағы ең бірінші кезек күттірмейтін міндеті таяу арада шұғыл түрде буржуазиялық күл-қоқыр ретінде абайшылықты құрту болып табылады. Сондықтан да, қысқа мерзімде Қазақстанның партия-совет мекемелерінің мәдениет майданындағы барлық қуат-күшін Абай іліміне және оның қазіргі сыбайластарына қарсы күресуге жұмылдыру керек» («Советская степь», 1928 ж. 2 тамыз), – деп «нұсқау беруіне» онша таң қалуға болмайды.

Ал, «қысқа мерзімде құртылуға тиісті... Абай ілімінің» бірден-бір мұрагері – Мұхтар Әуезов болатын. «Бір-ақ ауыз сөзбен... Абайдың шаруасын бітірген» («Советская степь», 1929 ж. 22 тамыз) соң, кезегі келген М.Әуезов те «тәубесіне түсіп» келді.

Ол түрмеге қамаларының алдында ұлы ақынның екі томдық мұрасын, ол туралы естеліктерді жинап, шығармаларының библиографиялық көрсеткіштерін жасап, баспаға әзірлеп қойып еді. Және Абай төңірегіндегі байбаламдарға қарсы пікір айтпай тұра алмады:

«Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін. Менің бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімнің барлығы да Абайдан. Таза әдебиет сарынына бой ұрғаны да Абай. Маған Абай деген сөз – қазақ деген сөзбен теңбе-тең түсетіндей кездері бар сияқты. Абайды сүюім үнемі ақылдан туған, сыннан туған сүйіс емес, кейде туған орта, кір жуып, кіндік кескен жерді сүюмен бара-бар болатыны бар»,– деп жауап берген болатын досы С.Сәдуақасовтың сұрағына.
Заман қабағы жылынып, қабыловтардың қисыны ыдырағаннан кейін Мұхтар өзінің «Ашық хатында» бас тартқан көркем әдебиет пен өзінің шығармалары туралы пікірлерін бірте-бірте баспақтай қалпына келтіруге бет алды.

Ең бірінші: Абай және әдебиет тарихының мәселелері жөніндегі, көне мұралары хақындағы «уақытша ұстанған» нысаналарын өзге бір ауанмен әдібін жазды. Араға бір жыл өтпей жатып бұл ниеті жүзеге асты. Абайдың бір томдық шығармалары Мұхтардың құрастыруымен басылып шықты. Сөйтіп, «екі мәдениет» туралы қаулы әдеби мұраның халық игілігіне қызмет етуіне қайтадан жол ашты.

Екінші: революцияға дейінгі қазақ тұрмысынан жазылған шығармаларын «салт-сана», «сарыншылдық» деп бағалап, «Еңлік-Кебек», «Қаракөз» пьесаларын өзінің шығармашылық өмірбаянынан мүлдем сызып тастаған еді. Сонымен қатар, «салт, сана жөнінен, әдебиетті таптық тану тұрғысынан мойынсынбаған, заман ағымымен үйлеспейтін түсініктері де» бар еді. Сол үйлеспейтін дарын мен сарын оның С.Сәдуақасовтың анкеталық сұрағына Ленинградта оқып жүргенде жауап берген:

«Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Европалығын, жарқыраған, әшекейін сүйемін. Қазақ ақындығының қара қордалы ауылында туып, европадағы мәдениетпен сұлулық сарайына оратылып барып, жайлауы жарасқан, қызық көріп сезгендей боламын. Мағжан культурасы зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның шегінен асқандай. Сезімі жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай. Бірақ түбінде әдебиет таратушылары газетпен қосақталып күндегі өмірдің тереңін терген ақын болмайды, заманынан басы озып, ілгерілеп кеткен ақын болады. Әдебиет-әдебиет үшін деген таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға жол жоқ. Сондықтан бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз – Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін. Орыс жазушыларында анық сүйетінім: Толстой, Достоевский. Адам жанын соларша қойма ақтарғандай ақтармаған соң, жазушылықтың мәні де жоқ. Прозаға психология араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақтақ жолы. Мына екеуіне карағанда өзің де ұяласың, өзің үшін де ұяласың. Жан құдайының алып жұртын көргендей болып кішірейіп, тапталып қаласың. Жазушылықтың асқары деп сүйемін. Европаның жазушысы Анатоль Франсты жақсы көрем. Бұның алуаны өзгелерден бөлек. Терең білімге, сыншы ақылға бой ұрған данышпан жазушы. «Чтобы быть прекрасным, надо быть разумным» деп Еврипид айтқандай, бұл ірі жазушылықтың екінші бір тұрғысы сияқтанады», – деген пікіріне қатысты болатын.
Әрине, енді туралы бұл пікірін ашық айта алмайтын. Сондай-ақ аты аталған шығармаларды жариялауға тәуекелі де жетпеді және ондағы сарынды өзгерту үшін өзге бір көркемдік өрнек қажет еді. Оған Мұхтардың өзі де дайын емес болатын. Алайда Мұхтар Әуезовтің шығармашылығындағы тарихи тақырыптардын игерілуі рухани қажеттіліктен туғандығын уақыт талабы айғақтады. Сондықтан да ертедегі шығармаларының басы біріктіріліп«Ескілік көлеңкесінде» деген атпен жарық көрді. «Ескішіл, байшыл», «ұлтшыл» сарындағы туындылары өнер тұрғысынан өз бағасын алды. Бұған Сәбит Мұқанов себепкер болды.

2.

Өнер адамдарының арасындағы қарым-қатынас, достық тілек-ниеттер әртүрлі жағдайда қалыптасып, өмір өзегіне айналады. Тіпті, қиын-қысталаңы мол, қарбалас күндердің өзінде де жомарт жүректі жандар бір-біріне қол ұшын беріп, қолтығынан демеп жатады. Ондай ізгі қадамдар қашанда жан сүйсінтеді. Алайда олардың көзқарасы үнемі ұштаса бермейді. Әсіресе, өнер адамдарының жолы өзге мамандықтың иелеріне қарағанда бұралаңы мен бұрмасы көп, «соқтықпалы, соқпақсыз» болып келеді. Сондықтан да қазақтың екі ой алыбы – Мұхтар мен Сәбиттің бір-біріне деген пейіл-ықыласының кейде риясыз ашық болуы, кейде көлеңке түсіп отыруы заңды. Біздің ойымызша, ол үшін қос дегдардың бірін қаралап, екіншісін ақтаудың реті жоқ. Олардың әр қайсысы өзінің өмірлік мұратын, өнердегі ілхамын қорғады. Қазір: «Мұхтар мен Сәбит үнемі айтысып келді. Олар – бітіспейтін дұшпандар еді», – дегенді жиі естиміз. Рас, араларына от жағып, араздастырушылардың ырқында кетіп, қатты-қатты сөз айтып, қабақ шытысқан тұстары да кездесті. Әсіресе 1951 жылғы «қара дауылда» екеуінің егесі шыңына жеткен. Бірақ та, олар өзінің жеке басының араздығын қиын сәттерде ұмытып, халық мүддесін тізе қоса отырып, ортақтаса көтерген. Біз, бұл әфсанада Мұхтар мен Сәбиттің «жаулығына» емес, – достығына, күйіндіретін емес – сүйіндіретін мінездеріне тоқталғымыз келді. Осының өзінен қос алыптың өмірінен тәлім-тағылым алатын біраз жай аңғарылса керек-ті.

Өйткені, сол кезде Мұхтарға ауыр соққан жайдың бірі – ұзақ жылдар бойы өмірдің ащы-тұщысын татқан достарынан, пікірлестерінен көз жазып қалуы еді. Оның үстіне Ахмет Байтұрсынов сияқты рухани ұстазы, Жүсіпбек пен Мағжан іспетті абзал жандардың орнын кім баса алсын. Дегенмен де, өзге жазушылардың барлығы оны сыртқа тепті десек – шындыққа қайшы келеді. Соның ішінде он жылдай газет беттеріндегі мақалалары арқылы айтысып келген, Мұхтар түрмеден шыққаннан кейінгі жазушылар үйіндегі жиналыста танысқан Сәбит Мұканов та жәрдем қолын созды.