Білім беру бағдарламасы 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті», 5В020500 «Филология: қазақ тілі»
А.Байтұрсынұлы реформалаған қазақ әліпбиінің ережелері мен принциптері
жүктеу/скачать 310,56 Kb.
|
Қаз жазу тар,2020 сил
| А.Байтұрсынұлы реформалаған қазақ әліпбиінің ережелері мен принциптері. Бұл мәселе 1924ж. 12-18 маусымында Орынбор қаласында өткен «Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде» көтерілді. Съезге А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханұлы, Е.Омаров, М.Дулатұлы, Х.Досмұхамедұлы, Н.Төреқұлов, Т.Шонанұлы қатынасты. Онда қазақ орфографиясының негізгі принципі дыбыс жүйесінше деп анықт алды. Бұған сәйкес емес, қап-қабы, доп-добы сөздеріндегі <б-п> асылы <п> емес, <б> фонемасы, желп-желпі, серп-серпі дегендегі дыбыстың асылы <п> фонемасы, бірақ қазақ емлесі дыбыс жүйесінще б-п, қ-ғ өзгерісін таңбалайды делінді.
Емлеге қатысты баяндама жасаған Е.Омаров қару, келу сөздері қарұу, келүу емес, қарыу, келіу, қарыуы, келіуі деп жазылатынын олардың қа-рыу, ке-лі-уі болып буындалатынынан іздеу керек деді. Автор «қазақ тілі түрік тілдерінен жігі ашылып, ұ дыбысы ы-мен айтылатын болған. Бұл қазақ тілінде өз еркімен болған өзгеріс» деді. Съезде мынадай мәселелер сөз болып, шешімін тапқан: -қысаң езуліктер барлық позицияда жазылсын; -қ-к, г-ғ фонемалары арнайы таңбалармен белгіленсін,өйткені «әрқайсысы ауыздың әр жерінен шығатұн дыбыс» (А.Байтұрсынұлы); «қаныкей, қайткенде, бірақ сықылды үндестік заңына келмейтұғын сөздерді бөліп дәйекшемен жазу қиын» (Е.Омаров); -х, һ, ф, ш, әріптері әліпбиден шығарылсын, ш орнына өзге түркі тілдерінен алшақтамас үшін ч әрпі қолданылсын (Е.Омаров) деген ұсыныс болғанмен <ш> фонемасы ш әрпімен берілді; -ә әрпі сөз аяғында айтылмайтынын білдіру үшін жіңішке түбірге паз,, уар кірме жұрнақтары жалғанғанда дефиспен жазылсын (білім-паз,сөз-уар) (Е.Омаров) деген пікір болғанмен, сөз дефиссіз дәйекшемен жазылып, сөз аяғында а [ә] болып оқылмайды делінді; -жалғау мен шылауды айыруда екпін қызметі падаланылды, мысалы, атта жал бар, өгізде мүйіз бар деген сөйлемде алты екпін бар, ал ат та көлік, өгіз де көлік деген сөйлемде та, де тұлғаларынығ жеке екпіні бар, сондықтан соңғысы шылау болып табылады; -қарыз, мұрын сөздерінің түбір тұлғасында да, тәуелдеулі тұлғасында да ы,і әріптері таңбалансын, қарз-қарызы,мұрн-мұрыны деп жазу сөз жүйесінше де,дыбыс жүйесінше де дұрыс емес; -у, и -дыбыстары үлкен пікір-таластан, жеке комиссия мүшелерінің қарауынан кейін дауыссыз дыбыс деп табылды (Ә.Бөкейхан, Е.Омаров, Қ.Досмұхамедұлы, Н.Шағиұлы,А.Байтұрсынұлы, М.Жолдыбайұлы), Т.Шонанұлы, Р.Сүгірұлы, Н.Зәлиұлы и, у дыбыстарын дауысты қатарына жатқызды;Т.Шонанұлы, М.Дулатұлы аталған дыбыстар дауыссыз болғанмен, бір таңбамен беру қолайлы деді, бірақ съезд қаулысында қосар әріппен таңбалау қабылданды. Сөйтіп, араб графикасына негізделген қазақ жазуының емле ережелері 1924 ж. Орынбор съезінде қабылданды. жүктеу/скачать 310,56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|