, (Мұңайтбасов Б. Күрделендіріп керегі жок // Түркістан 20.05.98 ; Мұңайтбас Б. Ақ жол деп атын қойдым әліпбидің // АТ. 02.07.98.) ; жіңішке дауыстылар үшін е таңбасын маркер түрінде қолдану : ае - <ә>, oe <0>, ue <ү> (Уатай Ж. Латын әріптеріне негізделген қазақ әліпбиінің жобасы // Қазақ тілі мен әдебиеті 1996 №3 ; Заман-Қазақстан 15.12.95 ; Арыстанбеков Қ. Әлемге әйгіленудегі әмбебәп әліпби
// Алматы ақшамы. 27.07.94.). Тіпті жуан дауысты бір белгі (j), жіңішке дауысқа бір белгі (і) жазуды ұсынған жобалар да бар, мысалы (көр), (қол) (Тоқтарұлы Ө. Латын алфавитімен
қазақшаны шағатайшаға жуықтатып түп мағынасында жүйелі жазу // Ізденіс 2001. №4-5. 75б.). Кейде тіпті нағыз ағылшын жазуының дәстүрін сақтап, бір с әрпі <к> , <с>, <ц> фонемаларын берсін, егер е таңбасымен е, і, у әріптері іргелес келсе, таңба [ц] болып оқылсын деген ұсыныстар болды (Молжігіт С. Латын графикасына көшу мәселесі // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2000. №8. 36.). Авторлардың ойынша, ағылшын-латын стандартынан шығу қазіргі әліпбиімізде қала берумен барабар. Неміс жазуының өзі XVIIIr. Дейін қолданған ае, ос, іе графемаларын пайдалануда, өйткені қос нүктелі әріп "БЕЙСИККЕ" қайшы. Түркия, Венгрия. Балтық елдерінің жазуларынын өзі кез келген компьютерге жүрмейді дейді олар. Сөйтіп, мұндай пікір айналасындағылар ағылшынның 24 әрпінің үстіне 10-11-ге дейін қосар әріп алуды ұсынады. Сонда, мысалы, әдемі сөзін жазу үшін 7 таңба тереміз: jademjy, әнім деген сөзді жазу үшін төрт тетіктің орнына алты тетік басылды: аепіет. Сөздің жіңішке үндесімін екі рет көрсетеміз. Жазу үнемділігін сақтамаймыз, кезбен қармап оқуды қиындатамыз. Бұған қарап отырып, қазақ жазуы үшін ендігі жердегі кезеңдік қауіп саясат, тілдік саясат емес, агылшын-латын стандарты, өркениеттің ғылыми техникасы, нарық пен экономика болатынына көзің әкетеді. Келесі топ қазақ тіліне тән дыбыстар үшін диакритикалақ таңбаларды ұсынады. Дауысты фонемаларға әріптериің үстіне, дауыссыз фонемаларға жол астына салуды ұсынады. Мысалы, (ә), (ы), (ө), (ү), й (ү), (ч), й(ғ), s. (ш) s (ш) (Түндікбаев Ж. Латын-түрік жобасы // АТ. 7.09.00.). Сондай-ақ й (ү), 1 (1), к (k), (r) (Қондыбаев n(h), (Й), s (ш), с ((4) (Жұрынов М. Академик М. Жұрыновтың ұсынысы // AT. 3.08.00.); (ш), (н) (Латын әліпбиімен лебіз білдірсек // Қазақ елі 14.03.97.). a' (e), c' (ч). g' (r), h' (h), i' (и), n' (h), o' (0), (Мереке А. язык на латинице? А почему бы и нет? Причем совсем скоро // Экспресс-К 5.11.99.), s' (ш), и' (ү), у (Й). g' (i) (Исаұлы А. Латын жазуына көшсек // Абай. 2000. №4); (ә), (0), Т(ы), (f), (H), s - (ш) (Жиенбай Ә. Еуропалық қазақтар қолданатын латын казак алфавиті // AT. 4.01.01.); (3), (н) (Мұхаметжанов М. Қазақ
әліпбиінің жаңа жобасы туралы // Заман - Қазақстан. 7.06.96.), й (н), (ә), (i), (0), й (ү) қосымша таңбалары септ-стандартқа сай келеді (Бапыш Ж. Қазақ әліппесі туралы // Жұлдыз. 1994,№2. 2026.); (f), (ы), (i), й (н), (ө), (ш), (ү) (Қайдар Ә. Жаңа казак әліпбиі // ЕҚ. 26.07.00.: Жунисбек А. Хусаинов К. Уали Н. Казахский алфавит на основе латинской графики //Известия АН PK. 2000. №1). Қазақ тілінің үндесім құбылысы диакритикалы әріптері қолдану қиындығынан "алып шығатын" тәрізді. Сондықтан бір топ мақала авторлары қазақ тілі дауыстылары үшін дәйекше алуды жөн көреді (Бөлеген Ә., Бөлеген Г., Төрехан Г., Алтай М. Жаңа әліпби қандай болу керек // Заман - Қазақстан. 9.08.96 және ЕҚ. 17.09.96.; Жүнісбек Ә. Ахаңның жолы бізге 29.11.02: Исламбек Т. Латиница или вязь? //Каз. Правда 31.07.92.; Исламбек Т. И все-таки будущее - за латиницей // Каз. Правда 27.08.93.; Сейтұлы О., Бегалыұлы С. Жаңа қазақ әліпбиі керек // AT. 25.10.00.). Инициал позицияға қойылатын дәйекше сөздің бүтін жіңішке екенін білдіреді (jihaz - жійхәз, "Ahmed - Әхмед,
kinalamay - кінәләмәу); ал аралас үндесімдегі сыңарлары бар сөздерді А. Байтұрсынұлынша дефис қою арқылы жазуға бола- ды немесе алдыңғы сыңардың лабиалдығына қарай не бүтіндей жіңішке, не бүтіндей жуан етіп кіріктіріп жіберуге болады дейді авторлар (Сейтұлы С, Бегалыулы С.). Егер бұл жоба электронды пошта, интернет арқаны халықаралық коммуникацияға шығу мүмкіндігін берсе, онда біріккен сөз емлесін дефис арқылы жазуға болады. Онда а-ә әріптерінің емлесіндегі қиындықтан да құтыламын. Мысалы ; күнәға, күмәнданғандықтан, күмәнді, ләззат, ләззаттанган деген тәрізді аралас буынды сөздерді бас позицияға дәйекше кою арқылы бірыңғай жіңішке жазып, бірынғай жіңішке оқитын боламыз : күнәға [күнәгә], 'kumandangandiktan [күмәндәңгәндіктән]. Әрине, соңғы 5-6 буындағы қосымшалар жартылай жуан айтылады. Осыған сәйкес әріп тіркесі, диакритикалық таңба және дәйекше арқылы жазылған сөздердің тұрпатын, жаза үнемділігін салыстырып көрейік (7-кесте).
7-кесте. Әріп тіркесі, диакритикалық таңба және дәйекшеарқылы жазылған сөздердің жазу үнемділігін салыстыру
Айтылуы
|
К''үмән
|
K’үwә
|
Әбд'үwәлій
|
тсифр
|
жазылуы
|
күмән
|
Куә
|
әбдуәли
|
цифр
|
Әріп тіркесі
|
kjumjan
|
kuewae
|
aebluewaeliy
|
tsifr
|
Диакритика
|
kuman
|
kuua
|
abduali
|
sifr
|
дәйекше
|
'kuman
|
‘kua
|
‘abduali
|
cifr
|
Сонда ең үнемді жазу дәйекше арқылы жазу болып шығады. Сонымен, 1992-2013 жж. Аралығында газет-журнал беттерінде көрген әліпби мәселесіне арналған макалаларды шолу жасап, топтай келе, латын әліпбиін қабылдау бағытындағы көзкарастардың ішінде, академик Ә. Қайдардың сөзімен айтсақ, қосымша сегіз әріптің қайсысын таңдау және орыс әріптерін аламыз ба, жоқ па (Қайдаров Егеменді елге ұлттың жазу қажет IIFA Хабарлары 1992. №3. Тіл. Әд. Сериясы) деген сауал өзекті, шешуі қиын мәселе тудырып отырғанын көреміз.
Қазақ тілі дыбыстық жүйесінде 28 фонема: дауысты (а, ә, ы, і, о, е, у, ү, е), 19 дауыссыз (т, д, н, п, б, м, с, ш, з, ж, л, н, р, к,к) бар. Бұлардың 13-i (a, b, d, e, 1, m, n, o, p, r, s, t, z) aruлшын-латын әліпби құрамына сәйкес келеді. Ф, в, х, ч, щ, ц, һ дыбыстарына әріп арнала ма?
Жалпы, әліпби ауыстыру мәселесі бір жағынан, жазудың тілге тигізетін әсері болғандықтан, орыс тілі билігінен қашу мақсатында көтерілгені белгілі. Ендеше қазақ тілі дыбыстық құрамына тән емес, бөгде тіл фонемаларын сол тілден ауысқан термин сөздерді жазу, яғни емленің цитаталық принципі үшін ғана әліпби құрамына алу дұрыс еместігі айқын. Алайда біз тілдің даму диалектісін естен шығармауымыз керек сияқты. Тілдің дыбыс жүйесінде ф, һ, в дыбыстары болмағанмен, тапса - тайсон,сепсе - сейсе, абай - абай, ебедейсіз - ебедейсіз сияқты сөздерді айтқанда аһ ұрды, үһілеу тәрізді одағайларды дыбыстағанда пайда болатын п, б, к фонемаларының [11], [6], [h] - вариациялары, Файзолла, Фазыл, Сайфолла тәрізді кісі есімдеріндегі<ф> фонемасының саналы да, санасыз түрде де айтылуы тілдің дыбыстық құрамында өзгеріс, даму жүріп жатқанынан хабар береді. Тіл-тілдің дыбыс жүйесі өзгермейтін құбылыс емес.
Кез келген тілдің дыбыс жүйесінде дыбыс реңктерінің дифференциациясы, көрші тілдің, кірме сөздердің әсерінен болған дыбыстық өзгерістер орын алады. Мысалы, орыс тіліндегі [a],[э] дыбыстарынан сөз басталмайтын заңдылықты шет тілден енген анкета, аббат, абзац, атака, арба, ангел, эпоха, эта, этика, экзамен, эффект, этаж сияқты сөздер бұзып келеді. Сондай-ақ, екі дауыстының қатар келуі де орыс тілі фонетикалық жүйесіне қайшы. Бірақ қазір орыс тіліндегі поэт, ореол, аут, театр, вуаль, какао, радио, пунктуация сөздерінде екі дауысты катар таңбалана береді. Және ге, ке, хе дыбыс тіркесімдері да кірме сөздерде жазылып, айтыла береді : кедр, герой, схема, агент, аскет. Сондай-ак, орыс тіліндегі [ф] әрпі тек кірме сөздерді таңбалау үшін қолданылады : форум, факт, фонарь,софа, фильм, афера, форма, афоризм, эфир, профиль. фонемасы бұрын бог, благо сөздерінің айтылымында болса, қазір кірме сөздерде қолданылады. XVII ғ. Дейін орыс графикасында да, тілінде де ч, щ, ц, х, э, дыбыстары болмағанын, тек 1760 ж.Кірме сөздерде айтылғаны үшін алынғанын ескерсек, кірме дыбыс проблемасы "ұлы орыс тілінің" өзіне де шарпымай өтпегенін көреміз.Қазіргі ақпараттар ағыны, жаңа технология тасқыны толастамайтын ғасырда тіл сөздердің жаңадан жасалуын күтіп отырмайды, өмірге енген денотат, реалий сол түпнұсқа тілден номинативтерімен атауды қажет етеді, тіпті талап етеді. Бүгінде ғылыми-техникалық, әскери, қаржы, банк, спорт саласына қатысты лексика халықаралық (ортақ) сипат алуға ұмтылып отыр. Ғылыми-техникалық прогреске, өркениетке деген ұмтылыс тілде де бейнесін таппай қоймайды. Ендеше өзге тілдің терминдік атауын алуға тарихи прогрестің өзі итермелейді. Сондықтан бөтен тіл элементтерінен кашу көп жағдайда дұрыс бола бермейді. Аталған мәселеге байланысты пікірлер екіге бөлінеді : бірі әліпбиге в, ф, ц, щ, ч дыбыстарына әріп жарнама бағытында.
Олар латын жазуына көшудегі бірден түпнұсқа принциппен жазу үшін орыс графикасынан алынған я, ю, л, ф, в, х, щ, ч, ь, ь, ц әріптерінен арыламыз, әрі у, и әріптерінің дыбыстық құрамын нақты көрсететін боламыз дейді : чапаев-сараер, цех-сеһ, вагон-bagon, факт-разт (Фадли Әли.Саяси тұрғыдан келейік // АТ. 14.05.92 ; Қондыбаев С. Қазақ жазуының жағдаяттары жөнінде // Маңғыстау газы, 4.08.92М. Сапархан Ақыметтін ақ жолы адастырмайды // АТ. 7.09.00).Алайда ф, в, һ дыбыстарымен айтылатын қазақ тілінде кісі есімдері бар екенін дәйек етіп, тілде бар дыбысқа әріп те болғаны дұрыс дейтін пікірлер бар (Ғабдолкәрімов С. Жаңа қазақ әліпбиі қабылдансын-ақ // ЕҚ. 03.11.2000). Мұндағы негізгі уәж, тілдің даму деңгейін бағалау, қазіргі қазақ тілі айтылым үлгісіндегі өзгешеліктерді ескерту дегенге саяды.Сөйтіп, авторлар орыс алфавитіне негізделген қазақ әліпбиінде латын графикасына транслитерация жасайды: латын әліпбиінде бар әріптер өз мәнінде жұмсалады, ал <ч>, <ц>, <ш> дыбыстарына диграф, триграфтарды, диакритикалық әріптерді пайдалануды ұсынады, бір ғалымдыр ағылшын графикасының басы артық әріптерін пайдаланайық дейді. Мысалы, Сс (ш), (r), f(ж), v (ы), х (й), у (ү), q (0), (ә)Жанболатов С. Латын әліпбиі негізіндегі жазуымыз жайындағы талдау // Ағайын, 2001. №1Мырзабек С. Гәп әліпбиде емес оны пайдалана білуде // АҚ.10.10.00.) Біздің ойымызша, егер әліпби ауыстырудағы бір мақсат түпнұсқа принципімен алынған орыс алфавитінің әріптерін әліпби құрамынан алу болса және оларды латын әріптерімен беру мүмкіндігі болмаса немесе аз болса, қосар әріп, диакритикалық таңбалармен бейнелеудің қажеттілігі жоқ. Сондықтан f, v һ әріптерін өз қызметінде жұмсап, ал [x], [h] дыбыстарын һ әрпімен, <Ц>-с, <4>-ш, <щ>-шш әріптерімен беру керек деп санаймыз. Өйткені қазіргі қазақ тілінің артикуляциялық базасы босаң, жуысыңқы дауыссыздарды айтуға икемделді(тепсе, ақша,
абай). Әрі тілдің болашақтағы дамуы үяң, үнді дыбыстардың басымдығымен сипатталуы мүмкін. Сондықтан, мысалы, [кыйқайа], qaqarman [кақарман], jiqaz [жыйқаз], [yaлеу].
poto [пото], pilolog [пыйлолог]. pilm [пійлм] деп, <ф>, <в>, дыбыстарын тұйық дыбыстағаннан босаң, жуысыңқы айту сөздің естілімін жағымды етеді деп ойлаймыз. Осыған орай, <ц>, <ч>, <щ> дыбыстарын босаң айту сөз мағынасына әсер етпейтіндіктен s, с әріптерімен таңбалау орынды көрінеді: sirk sement, sellofan, seninter, sifr, carlston, cempion.) Қазақ тілінің өзіне тән дыбыстары қалай таңбаланады. Дауыстыларды диакритикамен: <ә> фонемасын ä/й таңбаларының, <0> фонемасын ö/б әріптерінің бірімен, <ұ> дыбысын й, <ү> дыбысын ь әрпімен, <ы> дыбысын э, -a, -й, <ы> - э, - i, <ү> - й, <ү> - ü, <0> - 0, <0> - ö, - e.
Дауыссыздардан<қ> фонемасының бірнеше таңбасы ұсынылып жүр: Qq, Кк, әріптері, ал <к> фонемасы үшін Кг және Се таңбалары тең ұсынылып жүр. Егер бір инвариант фонеманың жазуда таңбаланатын варианттары өзара ұқсас әріппен берілуі керек деген әліпби теориясына салсак, онда жуан дауыссызды <қ>-к, ал жіңішке дауыссызды <к>-і деп таңбалау дұрыстыққа әкеледі. Ал егер қабылданған әліпбиде сол дауысты беруге сәйкес келетін әріп таңбасы (мұнда, мысалы Qq - әрпі) болса, онда әліпби мүмкіндігін пайдалану дұрыс деп танылады. Біздің ойымызша, <қ> фонемасы үшін басы артық
диакритикалық таңбадан гөрі, q әрпін қолдану тиімді. Ал <к? фонемасына к таңбасы бар, <н> фонемасын әрпімен, <ш> өзге түркі әліпбилеріне сай әрпімен таңбалаймыз.Енді бір пікір "орыс жазуындағы я, ю а, у фонемаларының жіңішке варианттарын таңбалайды. Сондықтан қазақ жазуындағы бұл әріптер өз қызметінде тұрған жоқ, әрі сауат ашу ісінде, тасымал жасауда, буын жігін үйретуде қиындық тудыратын таңбалар болып отыр. Кейбір сөздердің жазылуын жаттап алуға тура келеді (қояйын, аяйын)" дегенге саяды. Бірақ я, ю әріптері қазақтың төл сөздерінің дыбысталуына кері әсерін тигізгені туралы мәлімет болған емес. Бастауыш сыныпта бұл әріптерді <й> мен -ның, <й>-мен <у>-дың қосындысы деп оқытады (тек и мен у-дың дыбыс құрамын дұрыс бермейді).Дегенмен я, ю, ё әріптерінің қос дыбыс мәнін беруі сөздің буын құрамын белгілеуге зиянын тигізіп келді десе де, жазу үнемділігі үшін едәуір жеңілдік еткенін мойындау керек. Ендігі жазуда, мысалы, аю, сою, қию сөздері аjuw, sojuw, деп, 2-3 әріпті, немесе компьютер тетігін артық басатын боламыз. Әйтпесе, ру, су,аю, қию сөздері екі, үш әріппен жазылса да ұ-рұу, сұу, с-йүу, қы деп, 4:3, 4:5 дыбыспен айтылып, екі буыннан құралады деп үйрету ауызша тіл мен жазба тілдің айырмашылығын көрсетер еді.
У, и қосар дыбыс таңбаларын қалай беруге болады?
Қазіргі графикамыздағы қосар дыбыс таңбасын беретін у, и таңбалары 30 жж. проф. Қ. Жұбановтың ұсынуымен, кейін 1952ж. проф. М. Балақаевтің қолдауымен әліпбиге енгені белгілі. Қ. Жұбановтың "Қосар ма, дара ма?" деген мақаласында "уу, оу,ү, ү, у әріптерімізбен таңбалап жүрген түрлі дыбыстардың бәрі де жалғыз у мен көрсететін жерлері болушы еді. …Бұл үлкен шатақ еді. Осы шатақтан құтылмақ болғандағы қарманғаны әлгі қосар әріптер болады. Бірақ шатақтан орнына әлгі қосар әріптер одан әрі қосарлана, шатақты шиеленістіре түсті" деген жолдар бар. Қосар әріпті жақтаушыларға қарсы Қ. Жұбанов бірнеше дәлелдер келтіреді. Мысалы, егер қосар әріптің соңғысы дауыссыз, сондықтан одан кейін дауысты дыбыстар келеді дегенге таулы, қойлы, шідерті, қайсы, анаусы сөздерінде өзгеріп жалғанып тұр, у, й дыбыстары о бастан қосар, себебі су - суг,бу - бу, тіс - тез, би - бег болған дегенге бұл дәлел емес,себебі сариг - сары, тірік - тірі, торық - торы болар дыбыстардың біреуі түсіп қалады екен деп қосар әріп іздеп отырған жоқпыз дейді. Ғалым өзі өмір сүрген кезеңдегі оқушы қатесінің көбі ый, ій әріптері болып отыр дейді (Бір қызығы екі дыбыстың орнына бір таңба жазатын қазіргі жазуымызда да осы әріптердің емлесі қиындық тудыратынын айтады ғалымдар).
Сөйтіп, ғалым төртәріптің(ұұ, үу, ый, ій) орнына екі әріп жазуды ұсынған еді. Бұл көзқарас қазақ тілі білімпаздарының біразының әсіресе, 1940 ж. Жаңа әліпбиді түзуші проф. С. Аманжоловтың пікір қарсылығын тудырғанмен (Аманжолов С. Еміле ережесі мал емес // AT. 2001, 18. VII) қазіргі графикамызға қабылданды.2013 жылы үкімет қарауына ұсынылған негізгі 2 жобаның бірі проф. Ә.Жүнісбектің әліпбиінде н, у әріптерінің таңбасы болмаса, екінші жоба - проф. З.Базарбаеваның әліпбиінде бар.Жазуды зерттеген алғашқы жылдарда біз де дара әріппен таңбалауды жөн көрдік. Себебі сауат ашу ісінде и, у әріптеріне
қатысты қиындық жоқ. Сөз, буын бойындағы дауысты таңбалары арқылы дыбыстың жуан, жіңішке екені оңай айрылып келді, Қазақ тіліндегі кез келген дауыссыз дыбыс жеке айтылғанда ы дауыстысын косып айтады (би, па, ыл, жы…). Бірақ жазғанда таңбаланбайды. Егер бұларды бір деңгейдеқарасак, у/и әріптері сияқты басқа да дауыссыздар таңбасы жеке таңбаланғанда (б.т, с…) қосар дыбысты, дауыстымен ііргелес келгенде дауыссыз дыбысты береді.Егер жазу көзбен көрінетін таңбаларды шартты түрде қолдану арқылы адамдар арасындағы коммуникацияның жүйесі болса,ортақ, келіскен әріп жазылған сөзді ауызша тілге айналдыруға, дыбысталғанды таңбаға түсіруге кедергі келтірмесе және жазу экономиясына сай келсе (төрт әріптің орнына екі әріп жазсақ),онда екі дыбыстың орнына бір таңба салудың жазу теориясына кереғарлығы жоқ деп ойлайтынбыз. Сол себептен да 1929 ж.жазуға түзету енгізілгенін мойындауымыз керек.Т. А. Амирова алфавит графикалық символдардың(әріптердін) тізімі ретінде "код-делдал" техникалық аппарат болып табылады.Ол сөзді жазуға немесе керісінше аударып отырады деген."При этом важно отметить следующую закономерность : чем больше множество единиц алфавита, тем меньше множество комбинаторных и позиционных правил в графемной системе и наоборот" деген.Ә. Жүнісбек әліпбиіндегі у - латыншада [wai], бірнеше мағынасы бар, яғни [ і ] дыбысын беретін (symbol, myster-құлыя, symphony, any, ready, lady), сөз басында [ j ] дыбысын беретін (you, youth, yes) - әріп қазақ сөздеріндегі дауыссыз, үнді <й- фонемасын береді.Ал [ый), [ій] дыбыс тіркесін таңбалайтын "ұзын и»,дауысты и" деп әріп-фонема қатынасынан кате түсініліп жүрген и таңбасы жаңа графика бойынша қазақ сөздерінде жазылмайды. Ал халықаралық терминдер мен ел аттары і әрпімен жазылады. Мысалы, kino, institut, himie, tehnike, kibernettike, fizike, film. Бұл фонология тұрғысынан жүйелі. Яғни сый, тый сөздерінде ғана жазылып келген орфограмма енді барлық и таңбаланатын тұстарда жазылатын болады. Мысалы: сыйлық - sэуlәq, сиыр - sэуэг, ми - тэу, инелік - iynelik,қияр- qəyar, тиын - İэуэп. Алайда бұл арада тағы да нақты ойлану керек. 1929 жылы мен 1940 жылы алдыңғысы латын, кейінгісі орыс жазуын қабылдаған тұста қосып арқалаған жұмыс осы болғанын тарих ескертіп отыр. Жазу үнемділігі, қағаз үнемділігі, уақыт үнемділігі дегендер қай ғасырда да қажетті мәселелер. Жарты дауысты дыбыс (А. Байтұрсынұлы, Тағылымы,179 б.), шала дауысты (Қ. Жұбанов, Қазақ тілі жөнінде)і зерттеулер, А., 2010. 59 б.) деп ХХғ. басында анықталған <у> фонемасы А. Байтұрсынұлының «Сауат ашқышында» (1926 ж.) бір ғана таңбамен беріледі: тану, салу. Қазақ тілші ғалымдары және әліпби жобасын ұсынушы өзге де тұлғалар жаңа графикаға көшуде у, и әріптеріне қатысты 1929 жылғы графиканы қабылдағанда қазақ жазуын тілдің дыбысталуына жақындатамыз деп шешеді. Бірақ қазақ жазуы - фонологиялық жазу. Осы сипатын көпшілік фонетикалық жазу
деп қабылдайды. Сондықтан қалай жазылса, солай оқылу нормаға айналған бүгінгі қазақ жазба тілі мен ауызша тілінің арасындағы ажырағысыздықты жазба тіл арқылы реттемесе, енді бір 20 жылда қазақ тілі өзінің ұлттық орфоэпиялық ерекшілігінің айырылады дейді. Расында да солай. Қазіргі қазақ жастарының орфоэпиясында ерін үндестігі мүлде жоғалды деуге болады. Сөз тіркесіндегі ырғақтық топтарда, екі сөз жігіндегі ықпал да бірте- бірте көмескі тартуда. Сонда күту - кыьw, - ми, jiyaw- жию делініп, дыбыс тіркесі ажыратыла таңбаланса, қалай жазылса, солай оқып дағдалынған түйсік біртіндеп сөздің дұрыс айту
нормасын меңгере бастайды дейді көпшілік пікір айтушылар. Алайда жазба тілмен ауызша тілді жақындату мұнымет ғана шектелмейтінін ойласақ, шешілуі қиын мәселеге тап болатынымызды көруге болады. Мысалы, ырақымет, ылақ, ырас деп жазу сияқты.Сондай-ақ тағы бір мынадай сұрақ туады. У дыбысы болсын тіркесе ме, әлде ыу,іу болып тіркесе ме?
у> фонемасы, проф. Ә. Жүнісбек аныктағандай, ерін-ерінді, тоғысыңқы, үнді дауыссыз өзге дауыссыздардан алдынан не соңынан [у] дыбысын косып айтуымен ерекшеленеді (баска дауыссыздар қысаң, жуан езулік [ы] дыбысын қосып айтады). Бір қызығы, ХХ ғасырдың басында - қазақ орфоэпиялық нормасына «сызат түспеген» дәуірде А. Байтұрсынұлы бұл инвариант дыбысты <ы> деп тапқан. «Қазіргі тұжырымдардан, клуб десек, келіп демей, келүб десек, онда алуу, баруудауге болады. Оның үстіне алыуды - алыс, барыуды - барыс, келіуді – келіс деген сөздермен алмастыруға болады. Ендеше үйдің алдына ұ, ү әріптерін салудың еш қисыны жоқ" дейді ғалым. Қазақ тіліндегі кез келген дауыссыздың алдынан не соңынан қысаң езулік қосылып айтылады. А. Байтұрсынұлының сөзімен айтсақ, «жеке айтқандағы ауыздан шығуынша жазу түрін колданып келген казак" [5, 6] кысан, жуан езіліктерді инвариант деп табады: [бы], [жы], [ыр], [қы]. Осы жүйе бойынша, [ый]. [йы], [ыу]. [уы] болуы керек. Бірақ <й- фонемасы профессор Ә.Жүнісбектің айтылым, жасалым, естілім сипаты арқылы анықтаған айырым (дифференциалды) белгілері (тілшік, жуысыңкы, үнді, кейінді, езулік дауыссыз) қысаң езуліктермен дыбысталады. Ал еріндік дауыссыз болып табылатын <у> еріндіктермен дыбыстатады. Сонда "исключение" у фонемасында ғана. Ендеше [үу]. [үу] таңбалануға тиіс емес, фонетикалық вариант больше табылады. Егер біз жаңа орфографаяда фонемасын дыбыс тіркесіне ажыратып жазсақ, онда тауық, сауық, жауық, сейіт, теуіп, кеуіп сияқты сөздерде ы орнына ұ, ү жазу керек. Өйткені дыбыстың алды мен соңы бірден позицияда. Мұнда дыбыс инварианты фонема емес, дыбыс варианты
таңбаланған болып шығады. Бұл орфограммалар, әрине, қазақ сөзінің дұрыс айтылу нормасын сақтауға көмектеседі. Қазақ тілінің дыбыстық құрамы жаңа сауаттанатын баланың санасына дұрыс бекиді.сұрақ. Егер латын графикасына негізделген жаңа қазақ әліпбиіне ауысарда осы орфограмманы таңдасак, тіліміндегі ерін үндестігінің қаншалықты басыңқы сипатта болатынына келісіп алуымыз керек.Құю - qйуйw, - ьуьw, сою -- soyuw, кую - къуьw, осындай транскрипциялық жазуды қабылдауға тілұстармандардын (про-фессор Н. Уәли термині) санасы қаншалықты дайын? - Сөз аяғында, соңғы буында қ, ү еріндіктері жазылмайды. деген ережені алып тастағанда үндесім турасында шекараны қалай айқындап аламыз? Осы сауалдарды әбден ойланып шешкеніміз жөн. Әрине, біздер тілшілер қауымы жаңа графикада қазақ сөздерінде у, и әріптерінің дыбыстыққұрамын ажыратып, ал халықаралық терминдерді, ел, халық атауларын жазуда әріптеріне і және и таңбасын алғанның негізі бар деп көреміз: Ukraina, Belorus, ministir, universitet, institut. Сонымен, қазақтілі дауыссыздар жүйесі латынграфикасының мына таңбаларымен берілгені жөн деп ойлаймыз: (б), d (д), g (r), p (f), j (ж), к (к), q (к), (л), (м), п (н), 1) (н), р (п), (р), s
(c), (ш), t (t), w(у), у (й). Біздің ойымызша, компьютер мүмкіндігі дәйекше қоздануға жетсе, онда жаңа қазақ әліпбиі А. Байтұрсынұлының дәйекше арқылыжазудәстүрінқайтажаңғыртуыкерек. Дәйекшені қолдану тек АБайтұрсынұлының әліпбиінде емес, Х. Досмұхамедұлының (1925), Қ. Жұбановтың (1934), Н. Төреқұловтың (1925), Ж. Аймауытовтың, Ә..Жүнісбектің (2002) әліпбиінде ұсынылды. Сонда а-ә, ы-і, о-ө, ұ-ү, е әріптері үшін латын әліпбиінің а, у, о, е, таңбалары алынды. , , , дауыссыздарының фонемалық мәртебесі айқындалғанмен, төрт екі жақты әріппен беріліп, жуан-жіңішкелігін дәйекше арқылы ажыртуға бастау. Дәйекше қолданылған жаңа әліпбиінде 27 әріп бар (8-кесте).
8-орындық. Дәйекшелі жаңа әліпби жобасы
№1
|
әріп
|
фон
|
№
|
әріп
|
фон
|
№
|
әріп
|
фон
|
№
|
әріп
|
Фон
|
1
|
a
|
А-ә
|
8
|
p
|
ғ
|
15
|
m
|
м
|
22
|
t
|
т
|
2
|
b
|
б
|
9
|
h
|
Һ-х
|
16
|
n
|
н
|
23
|
v
|
в
|
3
|
s
|
ш
|
10
|
i
|
Ы-і
|
17
|
n
|
ң
|
24
|
u
|
Ұ-ү
|
4
|
d
|
д
|
11
|
j
|
ж
|
18
|
o
|
О-ө
|
25
|
w
|
у
|
5
|
e
|
е
|
12
|
k
|
к
|
19
|
p
|
п
|
26
|
y
|
И-й
|
6
|
f
|
ф
|
13
|
q
|
қ
|
20
|
r
|
р
|
27
|
z
|
з
|
7
|
g
|
г
|
14
|
L
|
л
|
21
|
s
|
с
|
|
|
|
Сөйтіп, " латын жазу теориясы тұрғысынан-алфавит, ол елдерде қандай түрде қолданылады
Батыс, ска салыстырғанда ешқандай артықшылықтары жоқ-араб, грек немесе орыс алфавитаталары " деген И.Е.Гельбтің сөзіне сәйкес латын графикасын тілдің дыбыстық құрамына қарай бейімдеп алуға болады деп ойлаймыз.
