Білім беру бағдарламасы 6В01713 Қазақ тілі мен әдебиеті

Көтеріліс туралы өлең, жырлардың көркемдік ерекшеліктері

жүктеу/скачать 1,62 Mb. бет 27/40 Дата 08.02.2022 өлшемі 1,62 Mb. #122214 түрі Білім беру бағдарламасы

Көтеріліс туралы өлең, жырлардың көркемдік ерекшеліктері Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі туралы сол жылы, сонана кейін он шақты жыл ішінде ауызша шығарылған өлең жырларды тақырыптарына, мазмұнына қарай былай бөлуге болады: 1) маусым жарлығы және халықтың оны қалай қабылдағаны туралы, 2) халықтың көтеріліске бел байлауы, әзірленуі туралы, 3) көтерілістің туу, 4) жұмысқа алығнған азаматтардың майданға жөнелтілуі, 5) майдан өмірі туралы өлең-жырлар, 6) майданнан елге, елден майданға жазылған хат өлеңдердің мазмұны. Алғашқысына жататын өлең-жырлардың көрнекіліктері – Жамбылдың «Патша әмірі тарылды», Көбдіков Тілеудің «Сарыарқаның сарыны», Жүсепбектің «Маусым жарлығы» жырлары мен толғаулары. Бұл жыр, толғауларда ақындар маусым жарлығының шыққанын, сол бойынша 19-31 жас арасындағы ер-азаматтардың майданға алынуға тиіс екенін, би болыс, уйезд, гуьернаторлардың соны орындауға жедел кіріскенін, ал халықтың не айтарын, не істерін білмей дағдарғанын, кей жерлерде елдің қобалжи түсіп, майданға кісі беруге амалсыз көнгенін баяндайды. Мысалы, Жамбылдың «Патша әмірі таралды» жырында маусым жарлығының қазақ халқына түскен ауыр салмағы, патша үкіметінің отар елдерге жасап отырған озбырлығы суреттеледі. Ақын: Патша әмірі таралды, Оған қылар бар ма лаж? Көген көзді қосақтап, Қалай қиып берерсін? – десе, елдің абыржу қалпын: Көк жайлауды қалдырып, Қайда көшіп кетерміз? Не боллмаса шыбындай Тағдырына көну бар, - деп толғайды. Төлеу ақынның «Сарарқаның сарыны» деген толғауында Шығыс Қазақстандағы елдердіе маусым жарлығын естіген кезде хал-жайы, ыза-кегі, не істемек болғаны уреттеледі. Бұл оқиғалар ақынның отаншылдық, туған жерге деген ыстық сезіммен ұласады. Ақын өзінің толғауын маусым жарлығын естігенде елдің қандай кұһүйге түскенін, жарлық халық үшін қанды бұйрық екенін баяндаудан бастайды: Маусымда жиырма бесінші шықты жарлық, Жарлықты естіген соң естен тандық. Жар қылды үш-ақ күнде жиясың деп, Болады бұдан артық қандай тарлық!? Ақын одан әрі маусым жарлығының мазмұнын хабар бере келіп, егер оған көнбеген болса, халықты қырғынға ұшырататын, патша үкіметінен ешқандай рақым күтуге болмайтынын ашып айтады: Әскерлі қара жұмыс болса дағы, Бұл дағы солдаттарға таяуырақ. Ұлықтар айтқаныма көнесін деп, Кісіңді шапшаң жиып бересің деп. Ал деген падишаның бұйрығы бар, Болмаса қан төкті боп өлесің деп. Ал, қазақ, мына сөзді көресің бе? Айтқанын қылмайды деп сенесің бе? Қазақтан мал да керек, бас та керек, Таласқан әсекрлердің егесіне. Военное положение оқылады, Бір ауыз ауызша айтып пәолен десек Ақын патша үкіметі мен оның қазақ елін басқарушы әкімдерінің, халық намысын шең, дәрежеге сатқан болыс-билердің қарапайым халыққа, халықтың ер азаматтарына күшпен жасап отырған қыспағын халық мұңын, елдің ауыр да аянышты зарын суреттеген. Ақын халық сезімі, ой-арманы арқылы ел азаматтарының отандық сезімін, пптриотизмін көрсетіп береді. Толғауда қазақ халқы былай суреттейді: Әркімнен теңдес туған аталықпыз, Арғыдан келе жатқан қатар-ақпыз. Қаршыға, тұрымтай да жем қылуға, Біз қалай оысларға жапалақпыз? Шықпаған момын қазақ үйірінен Қамалып, жол таба алмай иірілген. Баласын бауырындығы тұтас алып, Теңселді оқ тигендей бүйіренен. «Әркіммен-ақ теңдес туған», «момын қазақ» халық маусым жарлығын естігенде «бүйірінен оқ тигендей теңселе», ақында халқымен бірге ауыр қайғыны басынан кешіреді. Ел жігіттері амалсыздан майданға жұмысқа кете қалғандай күн туса, елдің халі не күйге ұшырайды, туған жері не болмақ?! Ақынды осы бір жағдай қатты толғандырады: Сарыарқа, қаламысың өскен жерім! Кір жуып, кіндігімді кескен жерім. Бұрын да қан төгісіп атам қонған, Жеті жұрт бізден бұрын көшкен жерім, Айырылып Сарыарқаның саласынан, Болар ма қазақ аты өшкен жерің! Ел басына екіталай күн туғанда, туған елін, қадірлі жерін есек алмас адам бар ма? Төлеу ақынның да толғауы осы сезімге толы. Бұл сезімнің күштілігі сондай, тіпті ақын «ел жігіттері енді түгел соғысқа кеьеді – ау» деп қамығады. Туған жердің әсем бейнесін, отандық қасиетін емірене суреттей отырып, майданға амалсыз бара жатқан жігіттердің туған жерімен қоштаспақшы болғанын бейнелейді: Сарыарқа, далаң толған егін еді, Тәңірін рақыметін төгіп еді. Жаяуға ат, ақша-тамақ киім болған, Сатусыз, дүниесіз теген еді. Сарыарқа, айдыны кең шалқар еді. Түлкі мен тауың толған арқар еді. Құс салып, ит жүгіртіп, мылтық атқан Адамның шын құмары тарқар еді. Аман бол, бір туысқан бауырларым! Қарындас, қазақ атты қауымдарым! Жел шайқап, өзек толқып суға кетті Миуалы пісіп тұрған қауындарым Бірақ үмітсіз дүниеден үміт дүниесі басым. Алдағы күннің жақсылығынан ақын мүлде күдер үзбеген. «Тәуекел түбі – қайық, мінесің де өтесің» деп майданға кетіп бара жатқан жігіттерді бостандық жолына мегзеп, оларды қайраттандырады. «Қауіпті су, қатерлі кезеңдер бар, жол тауып аман-есен өтеміз бе? – дей келіп, «Кемесі тәуекелдің суға кетпей», «артынан бір жақсылық болар дейміз», «өрт еді қазақ көңілін қаулап тұрған», «алыднан үміт етіп отырмыз» деп оптимистік сезіммен жырлайды Жүсіпбек поэмасында Қарқаралы жағында болған жай-күйді баяндайды. Ол жақта жұрт әуелі жастарды солдат етіп, соғысқаалады деп түсінеді. Соғысқа алмай, қара жұмысқа алатынын білгенде оған көнеді. Поэманың желісі былай: Жарлық шығысымен әкімдер би, болыстарды, ақсақалдарды жинап алады да оларға: Қызыл қан судай аққан Еуропаның Соғысын көрдіңдер ғой, - деді міне. Патша үшін, міллет үшін барып жатыр, Осыған құрьан болып орыс ұлы... Сендерде енді солдат бересіңдер, Айтқаным тұрғалы сол, сөздің шыңы. Тегінде есем еді солдаат алмақ, Сасқалақ болып бүгін түсті салмақ – деп би, болыс, ақсақалдардан солдатқа адам береміз деп уәде, қолхат алмақ болды. Жиналғандардың оған бірі көніп, бірі көнбейді. Ақырында, елмен ақылдасу үшін оларға бірнеше күн берілді. Ел содатқа адам беруге көнбеді. Көп халақ шуылдады бермейміз деп, Бұл іске оңайлықпен көнбейміз деп, Жақсылар, береміз деп қол қойсаңдар Жалғанның тыныштығын көреміз деп,- халық ызыдһлынып, кетккенде, жауар бұлттай түнерді. Әр жерге жиналып, кеңеседі. Әр ел ақша жинап беріп, солдат бермеудің амалын іздестіріп, қалаға орталарынан кісі жібереді. Жау келсе, қарап жатып қырылмасақ, Жасаққа шығаралық десті жасты,,,, Бір кездері өндіріс орындарына жұмысқа кірген адам солдаттан қалады екен деген хабар тарайды. Әркім қаладағы кәсіпорындарына жұмысқа келуге әрекет жасайды. Шабар шөп, орар егін мезгілінде Істелмей, уақыт өтіп бара жатыр. Надан жұрт бұрыннан да, тегін, салақ, Ойда жоқ малға, жанға қысқа тамақ.... Ақырында жастарды солдатқа алмайды екен, қара жұмысқа алады екен деген дұрыс хабар тарады. Ел біртіндеп шақыру пунктіне жиналды. Байлар, әлі келгендер би, болысқа, тілмашқа, уйезд пара беріп, өз адамдарын алып қалады. Майданға кедейлер, жалшылар, бейшаралар ғана алынды. Халықты маусым жарлығына қарсы көтеоһріліске шақырған екінші топқа жататын өлең жырлар: Бұзаубақ ақынның «Құты қашты патшаның», Шипиннің «Губернатор келгенде», «Құбаша ақынның Иманқұлұлына жазған хаты», «Иманқұлұлының Құбашаға қайтарған жауабы» деген өлеңдер. Бұзаубақ патша үкімітінің империалистік соғысқа араласып, патша әскерлері майданда жеңіліске ұшірап қысылып отырғанын, сондақтан оны қазақтан майданға адам алу туралы жарлық шығарғанын айта келіп: Ел болмас бұдан солдат бергенменен, Патшаның дегенімен жүргенменен. Жақсылық жауыздардан қазақ таппас, Соғысқа барып өлгенменен.... Үш жүздің баласына жар салайық Берсеңде өлдің балаңды, беремесең де, Оданда жауға қарсы аттанайық! – дейді. Халықтың маусым жарлығына қарсы көтерілісін, көтерілісшылердің патша өкіметінің әскерлерімен шайқастағы ұрысын суреттейтін Даукебеһаевтің «Бекболат», Жамбалдың «Зілді бұйрық», Сүйіншіәлиннің «Қалаба» т.б. дастандары бар Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт азаттық көтерілісі туралы жыр дастандағы үндеу, күнделік, хат, мемуар үлгілерін жаңа дәуірдегі жаңа тарихи жағдайлармен байланысты туған жаңа жанар деп танимыз. Осы кездегі жыр дастандардың оның бұрынғы халық поэзиясы шығармаларынан тіл эағынан да бірқыдыру ілгерілері бар. Ақындар әдеби тілдегі жалпы халықтық сөздік қорды, сөздік құрамды, тұрақты сөз тіркестерін мол пайдаланып, оларды қажетті жерлерінде жаңа тақырыпқа лайық жаңартып, ұшыратып отырған. Сондықтан өз жырларында қазақ тілінің негізгі сөздік қорындағы бірқатар сөздерге жаңа мағына беріп, сол арқылы неологизм мен жаңа сөйлемдер жасаған. Мысалы: Үш түйлігіп, үш барып, Ала алмады қаланы. (Күдері) Көтеріліс даңқымен Түйіліп қала қалғанда. (Күдері) Қанды ауыз, түсі суық көк қасқырлар Мұңайтып, елдің ішін жарып қайтты. (Қуанышбай) Бас көтерген жан болса, Оқпен тәнін жарыңдар (Иса) Алты миллирн шарықпыз Солар сенсе сенеміз (Иса) Үсті-басі қазақтың Қайлраған өткір қылышқа Шие болар күн болды. (Иса) Пулемет, зеңбірегің жоқ болды ма? Ішін жалың, сырт шоқ болды ма? (Иса) Жауап бер, көп ойнанба қаның ашып Жауап берме өлімге болсаң ғашық (Иса) Көк түтінді түтетіп Ойнатқан оқты мылтықтан (Бөлтірік) Оқпен бізді ұшықтап Шошытқан елді қырсықтан (Бөлтірік) Брің майлық, біреуің сулық болып, Қайғысыз дүниені қондырғаның (Төлеу) Қазақтың бұрыгғы ауыз және жазба әдебиетінде «Үсті-басы қазақтың қайраған өткір қылышқа», «Түйілікті» деген сөздер айтылмаған. Бұл тәрізді сөздер мен сөз тіркестері – соғыс, әскер өнерімен байланысты туған, көтерісшілерді суреттеумен байланысты қолданылған сөздер мен сөз тіркестері. Қазақ тілінде бұрын жиылып-тйініп отыр деп жолаушы жүретін кісі туралы, көшетін үй, ауыл жөнінде айтылатын еді. Бұл сөзге соығспен , майданмен байланысты жаңа мағына берген. Ал қазақ тілінде бұрын қасқыр адамның, малдың ішін жарып кетті деп айтылатын еді. Бұнда ақын патша үеһкіметін елге шыққан жазалаушы отрядын қасқырға теңеп, елдің ішін жарып қайтты дейді. Көтеріліс туралы жырлардағы халық мақал, мәтелдеріне кессек, оларды түр белгілері мен жасалуына қарай мынандай үш топтпрғп бөлуге болады: Бірінші топқа әуелгі қалпын сақтаған, ешқандай өзгеріске ұшырамаған мақал, мәтелдер жатады. Мысалы: 1) «Миға көнген дене азбас», 2) «Ноқталы басқа бір өлім», 3) «Ер кезегі екі емес», 4) «Жау қайтқан соң қылышыңды тасқа шап», 5) «Құлақ естігенді көз көреді», 6) «Өткен іске өкінбе», 7) «Жау жағадан алғанда, ит етектен алады», 8) «Қорқақты көп қуса батыр болады», 9) «Пәледен машайық та қашқан», 10) «Асқанға тосқан», 11) «Әр нәрсеге бір зауал», 12) «Көп тілеуі көл» Екінші топқа өлең ұйқасына және ақын ойының ыңғайына қарай біраз өзгеріліп аоһлынған мақал, мәтелдер жатады. «Аз сөз алтын, көп сөз күміс» деген мақал бір ретте «Көп сөзден аз сөз шырын деген еді», енді бір ретте «Айтқанға аз сөз алтын, көп сөз көмір» деп келтіріліген. «Суға кеткен тал қармайды» деген мәтел «Су түбіне біз кеттік» деп қолданылады. «Қуанған мен қорыққан бірдей» деген мәтел, «Қуану-қорқу бара-бар» болып ұйқастырылған. «Ауруын жасырған өледі» деген мақалды «Ауруыңды қаратпасаң қайта ұларсың» деп өзгерткен. « Арамзаның құйрығы бір-ақ тұьым» деген мақал «Алтау түбі бір тұтым» болып алынған. «Көп түкірсе көл болады» деген мәтел «Көп тілеуі көл» деп өзгертілген. «Қайда барсаң Қорқыттың көрі» деген мәтел «Қорқыттың көрі болады жердің жүзі» болып келген. «Тәуекел түбі қайық, мінесің де өтесің» деген мәтел «Кемесі тәуекелдің суға кетпес» болып өзгертілді. «Айналдарған ауру алмай қоймас» деген мәтелдә «Қуған ауру алады» деп қолданған. «Хан жарлығы екі емес» дейтін бйлеуші таптың өкілі шығарған мақал «Хан» деген сөздің орнына «ақ патша» деген сөзді қолдану арқылы бірнеше рет өзгертілген. Олар үстем тап өкілдері аузынан айтылады. «Жарлығы ақ патшаның екі емес» деп Қасарып болып отыр жүзі жанбай... «Бұйрығы ақ патшаның хақ ісі» деп, Қутыңдап дінін сатар указ молдай. (Баттал ақын) «Еңбектеген жас, еңкейген кәрі» дейтін тіркес «Еңбектеген бала мен еңкейген кәрі шал қалады» болып толықтырылған. Үшінші топқа дәуір ерекшеліктеріне, көтеріліс жағдайларына қарай халықтың жаңадан жасалған мақал, мәтелдері мен авторларының өздері қиыстырған афоризмдер жатады. Мысалы: Жаудың сырын жау білмес; Жаудың түбі ұрыстан; Бұқарасын талаған хан құриды; Бірақ бұрынғы мәселелердің, мақалдардың неігізінде соның алғашқы мағынасынн қарама-қарсы келетін мақал, мәтелдер жасау кездеспейді 111916 жылғы көтеріліс туралы жырларда бейнелі анықтауыштар яғни теңеу, эпитеттер өте көп. Олардың көпшілігі фольклор шығармаларындағы тұрақты күйінде «Кереге жалды, кер басты», «Айырылған енесінен құлын-тайдай» деген сияқты жерлерін авторлар айтпақ болған ойына лайықтап жаңадан жасаған. Мысалы, мына жолдармен шумақтардағы эпитеттер, теңеулер – қазақ халқының бұрынғы ауыз әдебиетінде болмаған тек 1916 жылғы көтеріліс туралы жырларда ғана жасалған жаңа эпитеттер, жаңа теңеулер: Бүйтіп көрген күн құрсын Жапырақтай қалтырап! (Жамбыл) Күрсілдеген зеңбірек, Сытырлаған пулемет... Борсаңдап қашты жандарм Қандаладай езгілеп, Шатты жауыз қандарын. (Күдері) Мені өлтірсең, жауыңды алғандайсың, Көп пұлды қазанаға салғандайсың. Әндижанның қасабы сияқтанып Дар арқаның даярлап, жылмаңдайсың... (Иса) Көннеу көрге бір тыққан... Безек қағып бесатар Сүнгіді қанға тұмсықтан. (Бөлтірік) Жүрген шығар шырақтар Сары сазандай тізіліп, Сұңқардай көзі сүзіліп. (Сартай) Хаықты доктор сойған тышқандай қып, Қылышқа ырым үшын қанын жақты. (Құсайын) Тозаңы шығыа аспанға, Түтініндей прһойыздың, Күн батардың кезінде... Шолғыншысы қаптады. (Омар) Осындағы эпитеттер мен теңеулер орынды қолданып, заманның, оқиғаның мәнін, өмірдің егжей-тегжейін дәл ашып, көзге айқын елестетеді. Олай болса, 1916 жылғы көтеріліс туралы жырлар өздерінің жанры, тілі, көркемдігі жағынан қазақ халқы поэзиясының жаңа дәуірдегі жаңа үлгісі, құнды қазынасы, болып табылады. Қорыта айтқанда, қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі туралы өлең жырлар қазақ поэзиясының өзіне дейінгі жақсы үлгілерін, реалистік, демократтық дәстүрлерін пайдалан отырып дамыды. 1916 жылғы көтіріліс туралыжырларды сол жылғы ұлт-азаттық халық көтерілісі туғызды. Анығырақ айтсақ, 1916 жылғы көтеріліс жылдарында қазақ халқының теңдікке, бостандыққа, бейбітшілікке талпынған құралды күресі, арман-тілегі суреттеледі. 1916 жылғы көтерілісжырлары сыншыл реализм дәстүрі негізінде жасалған. 1916 жылғы көтеріліс жырларында қазақ халық ауыз әдебиетінде кездесетін поэтикалық формалардың, жанрлардың бәрі бар дерлік. Бірақ осыған жаба әдебиеттің тигізген әсері тіптіаз көрінеді. 1916 жылғы кқтеріліс туралы жыр, дастандардың авторлары халық көтерілісі, ұрыс, прием кезінде патша үкіметінің, үстем тап өкілдерінің озбырлықтарын айуандықтарын көріп, содан кейін ғана олардан құтылу, азаттық алу идеясына келді. Бірақ социолистік ревалюция идеясына көтере алмады, социолистік талап-тілек қоя алмады. Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі туралы өлең, жырларды, кейбіреулердің айтып жүргеніндей, қазақ совет поэзиясының басы деп қарауға болмайды. Өйткені 1916 жылғы көтеріліс туралы поэзия советтік поэзия емес, қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын жырлаға жоғары рухта жазылған демократтық халық поэзиясы. Сондықтан, 1916 жылғы ұлт-азаттық халық көтерілісіне байланысты туған халық поэзиясы – халқымыздың тарихында күрделі де маңызды орын алатын тарихи көтерілісті бейнелейтін көркем жырлар болып қала береді. Бұл жырлардың әдебиетіміздің тарихынан айрықшы орны бар, қазақ поэзиясының даму тарихында белгілі бір қоғамдық кезеңді көрсететін бағалы поэзия болып табылады. жүктеу/скачать 1,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу: