Білім беру жүйесін сапалы дамыту мәселесі Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында 1, Елбасы Н.Ә

Дәстүрлі оқыту жүйесінде мұғалім мен оқулық білімнің негізгі, әрі ең құзыретті қайнар көзі болды, ал жаңа парадигмада мұғалім оқушылардың өзіндік таным іс-әрекетін ұйымдастырушы, құзыретті кеңесші және көмекші ролін атқарады, ал оқушылар білімді өзінің белсенді танымдық іс-әрекетінің нәтижесінде алады. Интерактивті жұмыс барысында ынтымақтастыққа және өзараәрекеттестікке деген коммуникативтік дағдылар, қабілет қалыптасады, сыни ойлау дамиды.

Педагогикада оқытудың бірнеше моделін атап көрсетуге болады:

Пассивті (енжар) әдіс – бұл оқушылар мен мен мұғалімнің өзараәрекетестік формасы, онда мұғалім басты әрекет етуші тұлға және сабақ барысын басқарушы, ал оқушылар мұғалімнің нұсқауына бағынатын пассивті, яғни енжар тыңдарман болады; оқушы оқытудың «обьектісі» (тыңдау және көру) ролін атқарады (сурет 1).

Белсенді (активті) әдіс – бұл оқушылдар мен мұғалімнің өзараәрекеттестік формасы, онда мұғалім мен оқушылар сабақ барысында бір-бірімен өзараәрекеттестеді, оқушы пассивті тыңдарман емес, сабаққа белсенді қатысушы болып табылады (сурет 2). Бұл жерде оқушы оқытудың «субьектісі» болып шығады (өзіндік жұмыстар, шығармашылық жұмыс, лабораториялық-практикалық жұмыс).

Осы технологияны қолдану артықшылығы. Дәстүрлі жүйеде мұғалім әдетте мықты оқушыға сүйенеді, өйткені ол материалды тез «қағып алады», оны тез еске сақтайды, ал әлсіз оқушы сабақта «отырып қалады». Интерактивтік режимде өткізілген сабақтар барлық оқушыларды белсенді жұмысқа тартуға мүмкіндік береді, әр оқушының проблеманы шешуге бірлесе қатысуына мүмкіндік береді, нәтижесінде әлсіз оқушылардың өз күшіне деген сенімі ұялайды, мықты оқушылар жолдастарының материалды түсінуіне көмектесе отырып, өзінің көмегі, пайдасы болғанын сезінеді.

«Интерактивтi» - (ағылшынның «inter» - бұл «аралық», «өзара», «act»- әрекет ету деген сөзінен шыққан) – бір-біріне әсер ету немесе сөйлесу тәртібінде болу, бір нәрсемен (компьютермен) немесе біреумен (адаммен) диалогта болу дегендi бiлдiредi. Оқыту үрдісі барлық оқушылардың тұрақты белсенді өзара қарым-қатынасы арқылы жүзеге асырылады. Оқушы мен мұғалім оқытудың тең құқылы субьектісі болып табылады.Демек, интерактивті оқыту дегеніміз мұғалім мен оқушы арасында қарым-қатынасты қалыптастыратын диалогты оқыту.

Өзара әрекеттестiк әдетте, белгiлi бiр мәселенi шешу, ол шешiмнiң тиiмдiлiгi туралы әңгiмелесу, талқылау түрiнде өтедi. Сонда Интерактив – "өзара әрекет” деген сөзі. Демек, интерактивті оқыту әдістері тұлғааралық қарым – қатынасқа негізделе отырып, жеке тұлғаны дамытуға бағытталады. 

Демек, оқушылардың белсенділігін арттыруға мүмкіндік жасайтын әдістемелік амалды интерактивті деп атайды.

Мұғалім сондай-ақ сабақ жоспарын құрады (әдетте, бұл интерактивтік жаттығулар мен тапсырмалар, оларды орындау барысында оқушы материалмен танысады, меңгереді) [17,c.88].

Сурет 2. Белсенді әдіс сызбасы

Сурет 3. Интерактивтік әдіс сызбасы

Интерактивтік оқыту – бұл танымдық әрекетті арнайы ұйымдастыру формасы. Ол толық айқындалған және мақсатын алдын-ала болжауға болатын оқыту түрі. Сабақтағы интерактивтік әрекет өзара түсіністікке, өзара әрекетке, қатысушылардың әрқайсысына қажет міндетті бірлесіп шешуге алып келетін – ұйымдастыру және қарым-қатынас жасауды дамытуды ұсынады.

• 
  тұлғаның қызығушылығын туғызады;
  
• 
  әрқайсысының оқу процесіне қатысу белсенділігін кеңейтеді;
  
• 
  әрбір тұлғаның сезіміне назар аударады;
  
• 
  оқу материалдарын тиімді меңгеруге бейімдейді;
  
• 
  тұлғаға көпжоспарлы әрекет етуге әсер етеді;
  
• 
  тұлғаның пікірлері мен қарым-қатынастарын қалыптастырады;
  
• 
  мінез-құлықтың өзгеруіне көмектеседі.
  

Оқушыларды біліммен қаруландыруда оқыту әдістері маңызды рөл ойнайды және де сабақтың тиімділігі көп жағдайда әдістерді дұрыс таңдай білуге байланысты болады. Оқыту әдісінің көмегімен дамытушылық, білім берушілік және тәрбиелік міндеттер жүзеге асады 32.

Оқу материалдарын оқушы санасына қалай жеткізуге болады? Балалардың білім, іскерлік пен дағдыларды игеруі үшін олардың белсенді танымдық іс-әрекетін оятатын қандай жолды таңдаймыз? Осы сұрақтардың шешімін табу үшін әр мұғалім сабаққа дайындала отырып, оқыту әдісін таңдау мәселесін шешеді.

Бұл таңдау неге байланысты? Педагогиканың дәстүрлі барлық оқулықтарында әдісті таңдауға әсер ететін бірінші фактор оқытудың жалпы мақсаты деп аталады. Әйтседе мұғалім нақты сабақтың оқыту әдістерін таңдауды білім берудің жалпы мақсатымен сәйкестендірмейді. Мұғалім оқыту әдісін шынайы оқу материалының мазмұнына қарай таңдайды 16,124б.

Қазақтың тұңғыш педагогы Ы.Алтынсарин баланың жас ерекшелігімен және өзіндік ерекшелігімен санаса отырып былай деген: «Мұғалімнің жұмысы – балалар. Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы олардың көкейіне қондыра алмағаны үшін өзін-өзі кінәлауға тиіс, - деген болатын 33. Бұл жерде білім беруде ұстаздың әдіс-тәсілді жете білуін нұсқайды.

Интерактивті оқыту мұғалімнен қажетті әдістемелік және психологиялық білім мен іскерлікті қажет етеді. Мысалы, оқу процесіндегі барлық қатысушыларды талдауға жұмылдыру, оқушылардың психологиялық дайындығын қамтамасыз ету, жұмыс кезеңдерін уақытпен белгілеу, негізгі түсініктерді визуализациялауды ұйымдастыра алуы қажет. Интерактивті оқыту әдісін қолданатын мұғалім осы талаптарға сай болуы, яғни үйренуі керек.

Оқыту әдістерінің көптүрлілігі, олардың бірте-бірте жетілуі ұстаз алдына нақты сабақта тиімді әдістерді анықтап, қолдану керектігі туралы күрделі мәселе қояды.

Көптеген педагог ғалымдар оқудағы үлгермеушіліктің себебі ең алдымен оқыту әдістерінің жетілдірілмегені деп көрсетеді. Бұған келіспеуге де болмайды. Жаңашыл педагогтар В.Н.Шаталов, С.Н.Лысенкова және басқаларының еңбек тәжірибесі осы көзқарастың дұрыстығын дәлелдейді 34.

Әрбір жеке сабақты өткізу әдісін таңдағанда ұстаздар белгілі бір тақырыпты үйрену үшін қандай әдістерді жақсы оқып үйренуге болатынын тереңінен ойластыруы қажет. Өйткені, әр пән, тіпті әр тақырыптың өзі де оқытудың ерекше әдіс-тәсілдерін талап етері анық.

Әдісті таңдап алу мұғалімнің қабілетіне, шығармашылық ізденісіне, ең алдымен оның әдістемелік шеберлік дәрежесіне байланысты. Үнемі ізденісте жүретін ұстаз қай сабақта қай әдісті кеңірек қолдану керектігін оқушылардың мүмкіндігіне және тақырыптың ауыр-жеңілдігіне қарай ыңғайластырып, тиімді пайдаланады.

Әйтседе, сабақта қолданылатын оқыту әдістерін таңдап алуда мыналарды ескерген жөн.

1. 
   Ең алдымен сабақтың нақты дидактикалық міндеттері мен мақсаттары
   

2. 
   Таңдап алынған бір ғана оқыту әдісінің өзін ұйымдастырылатын
   

3. 
   Қолда бар оқыту құрал-жабдықтарын тиімді пайдалану тұрғысынан
   

4. 
   Таңдап алынған оқыту әдісінің бүкіл сынып оқушыларымен, олардың әр -
   

5. 
   Таңдап алынған оқыту әдісінің сыныптың дайындығының нақты
   

Оқыту жұмысының нәтижелі болуы оқыту әдістерін үйлесімді етіп таңдап ала білуге байланысты 17,275б. Оқыту әдістерін қолайлы етіп таңдап алу үшін төмендегі шарттарды басшылыққа алған жөн:

1. 
   Әдістердің оқыту заңдылықтары мен ұстанымдарына сәйкестігі;
   
2. 
   Әдістердің дидактикалық мақсаттар мен міндеттерге сәйкестігі;
   
3. 
   Оқыту әдістерінің тақырып мазмұнына сәйкестігі;
   
4. 
   Оқыту әдістерінің оқушылардың оқу мүмкіндіктеріне (жас және дербес
   

5. 
   Әдістердің мұғалімдердің мүмкіншіліктеріне (тәжірибесі, білімі, қабілеті, жалпы білімдарлығы) сәйкестігі;
   
6. 
   Оқыту әдістерінің мектептің материалдық және техникалық базасына
   

7. 
   Әдістердің сыртқы жағдайлардың (географиялық, өндірістік орта)
   

Енді осы аталған өлшемдердің кейбіреуіне нақты түсінік берейік. Мәселен, оқыту әдістерінің дидактикалық мақсаттары мен міндеттеріне сәйкестігін мына 1-кестеден көруге болады.