Оқу әдістерінің оқушылардың оқу мүмкіндіктеріне сәйкестігі

Сыныптағы оқушылардың білім дәрежесі, дербес қабілеті әр түрлі болады. Сондықтан оқыту үрдісінде дайындығы күшті оқушылар тапсырманы мұғалімнің бақылауымен өз бетінше орындайды, ал дайындығы нашар оқушылар тікелей мұғалімнің басшылығымен орындайды.

Оқыту әдістерін таңдау ертеден-ақ дидакт-ғалымдарды толғандырып келеді. Осы мәселеге қатысты танымал ғалымдардың көзқарасын қарастырып көрелік. Ю.К.Бабанский «Оптимизация педагогического процесса» атты еңбегінде оқыту әдістерін оңтайлы таңдау мәселесіне тоқтала отырып, бірақатар сұрақтарға жауап іздеген 35.

Оқыту әдістерін оңтайлы таңдау үшін нені басшылыққа алған жөн?

Әдістерді оңтайландыру оқытуды оңтайландырудың маңызды да, ең қиын элементі болып табылады. Ол оқыту әдістерін саналы таңдауды және олардың бөлінген (не қажетті) уақыт аралығында оқу-тәрбие нәтижесін алуға мүмкіндік беретін үйлесімділігі мен ара-қатынасын қарастырады.

Қолданыстағы оқыту әдістерін («барлығынан аз-аздан» немесе «барлығынан тең», болмаса «талап етілгенін») таңдауға деген көзқарастан айырмашылығы оңтайландыру барысында оқыту әдістерінің әрқайсысы нақты дидактикалық міндеттер шеңберін шешуге бағытталады. Осы орайда басқа да міндеттерді шешуге жанама әсер етеді, бірақ бұл қандай да өзге әдістердің көмегімен шешілуі мүмкін міндеттерді көздемейді.

Оқыту әдістерін оңтайлы таңдауды жүзеге асыру және оларды тиімді үйлестіре білу үшін мұғалім педагогикадағы барлық әдістерді, олардың (таңдауға қажетті) тұтас классификациясын білуі тиіс.

Мұғалімнің әдістердің алуантүрлілігі жөнінде түсінігі қаншалықты мол болса, оның оқушылармен қарым-қатынасы соншалықты көпқырлы, ғылым негіздерінің мазмұны туралы білімі соншалықты терең де, ауқымды, оның үстіне таңдалатын әдістер кешені жанды, әрекетті, саналы, сондықтан да тиімді болады.

Осылайша, оқыту әдістерін оңтайландыру мұғалімді келесі жағдайларды ескере отырып, саналы және негізделген таңдау жасауға бағыттайды:

а) сабақ міндеті (білім беру, тәрбие, даму);

б) сабақ мазмұны;

в) материалдың күрделілік деңгейі;

г) сыныптың дайындық деңгейі;

д) оқытудағы түрлі әдістердің мүмкіндіктері, мықты және әлсіз тұстарының

салыстырмалы сипаттамасы;

е) мұғалімнің өзіндік ерекшелігі, тұлғалық мықты тұстары;

ж) оқу кабинетінің мүмкіндігі;

з) оқу уақытының болуы;

и) мектепте орнаған моральдық-психологиялық жағдайлар т.б. 35,100-101б.

Оқыту әдістерін таңдауға деген осы тектес ықпал мұғалімді жекелеген әдістерді даралаудан, нақты сабақта жетекші, басым түскен әдістерден негізсіз бас тартудан сақтандырады.

Ю.К.Бабанский нақты оқу міндетін шешуде оқыту әдісінің салыстырмалы тиімділігін есепке алу қажеттігін атап өтті. Мәселен, оқушылардың теориялық білімін қалыптастыру міндетін шешу үшін сөздік әдістер орынды болмақ. Егер танымдық сипатын ескерсек, онда теориялық білімді қалыптастыру үшін Ю.К.Бабанский мәселелі-ізденіс әдістерін ұсынады 36.

Ю.К.Бабанский оқыту әдістерін таңдауды мұғалімнің жауабын қажет ететін сұрақтардың жиынтығы ретінде ұсынады (кесте 2).

Оқыту әдістерін таңдау мәселесін В.И.Загвязинский нақтырақ қарастырған 37. Ол тәжірибеде оқыту әдістері бей-берекет таңдалатынын атап өтті. Таңдау мұғалімнің өзіндік тәжірибесінің шекарасында, «барлығынан аз-аздан» деген қағидамен анықталады. Педагогикалық негізделген әдістерді таңдауды жүзеге асыру үшін барлық оқыту әдістерінің мүмкіндіктері мен шектеулерін және нақты оқыту әдістерімен шешілетін міндеттерді білу қажет.

Оқыту әдістерін таңдауды жеңілдетудің екі жолы бар 16,128б:

1. 
   Таңдау бірліктерін ірілендіру және олардың санын оқыту әдістерін біріктіру
   

2. 
   Ең ірі, тұтас дидактикалық құрылымдарға - қазіргі оқыту (әдістемелік)
   

В.И.Загвязинскийдің пікіріне сүйеніп, оқыту типтерін таңдау факторларын ұсынайық:

1) оқыту мен тәрбиелеудің жетекші мақсаты, сондай-ақ тақырыпты, бөлімді оқытудың нақты міндеттері;

2) оқылатын материалдың сипаты, оның білім берушілік, дамытушылық мүмкіндіктері;

3) оқушылардың дайындық деңгейі, оқытылатын тақырыпқа қызығушылық дәрежесі 37,74-75б.

В.И.Загвязинский оқу материалының оқыту типіне және мүмкін болатын оқыту әдістеріне сәйкестігін (кесте 3) келтірген.

Оқыту әдістерін таңдау мәселесін И.Я.Лернер білім беру мазмұнын іріктеудің теориялық тұжырымдамасының негізгі идеяларымен бірлікте шешеді.

Білім беру мазмұнының құрамына төрт құрауыш кіреді: сабақ, іс-әрекет амалдары, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі, әлемге деген эмоциялық-құндылық қарым-қатынас тәжірибесі. И.Я.Лернер осы құрауыштарға түсіндірмелі-иллюстративті, репродуктивтік әдістерді, проблемалық баяндау, эвристикалық, зерттеушілік әдістерді енгізеді 38. Білім беру мазмұнының қандай да бір құрауыштарын меңгертуде нақты әдіс не анықтауыш, не көмекші рөл ойнайды.

Интерактивтік оқытудың нақты және болжамды мақсаттары болады. Осындай мақсаттардың бірі – оқытуға жайлы, ыңғайлы жағдай құру, яғни оқушы өзінің жетістігін, интеллектуальдық дербестігін сезінетіндей жағдай, бұл оқыту үрдісінің өзін нәтижелі ете түседі.

Сабақтағы интерактивтік іс-әрекет өзаратүсіністік, өзараәрекеттестік орнататын диалогтық қарым-қатынасты ұйымдастыруды және дамытуды көздейді. Интерактив бір көзқарастың немесе бір ғана сөйлеушінің басым болуы жағдайын болдырмайды. Сұхбаттасып оқыту барысында оқушылар сыни ойлауды, тиісті ақпарат пен белгілі жағдайды талдау негізінде күрделі мәселелерді шешуді, балама көзқарастарды салыстыруды, ақылды шешімдер қабылдауды, дискуссияға қатысуды, басқа адамдармен тиімді қарым-қатынас жасауды үйренеді. Ол үшін сабақта жеке, жұптық және топтық жұмыс, зерттеу жобалары, ролдік ойындар, құжаттармен және сантүрлі ақпарат көздерімен жұмыс, шығармашылық жұмыс, суреттер т.б. жұмыстар ұйымдастырылады.

Интерактивті әдіс кезінде мыналар ескерілуі керек:

- тұлғаның еркіндігі мен құқықтары сақталуы керек;

- тұлғаның өзін көрсете алуына жағдай жасау керек;

- оған өзіндік даралығын көрсетуге мүмкіндік жасау керек;

- педагогикалық қолдау көрсету.

Интерактивтік әдістерді қолдану келесі жағдайларды не шарттарды құруға мүмкіндік береді:

• 
  саналуан шешімдерді іздеуді және талдауды талап ететін мақсаттар мен міндеттер қоюға;
  
• 
  күтілген нәтижеге жету үшін саналуан тәсілдерді таңдауға;
  
• 
  коммуникативтік біліктілік пен дағдыларды дамытуға; атқарылған жұмыстар туралы ойлануға;
  
• 
  шапшаңдық және ептілік секілді маңызды әлеуметтік дағдыларды дамытуға;
  
• 
  шешім қабылдау барысында ойлануға, мәселеге сын тұрғысынан қарауға;
  
• 
  өзгелердің пікірін құрметтеуге, топта, командада тиімді жұмыс жасай білуге, жаңа жағдайларға, жаңа ұжымға, өзгермелі ортаға тез бейімделуге.
  

• 
  коммуникативтік біліктілік пен дағдыларды дамытады, оқушылар арасында эмоционалды байланыс орнатуға көмектеседі;
  
• 
  ақпараттық міндеттерді шешеді, өйткені оқушыларды қажетті ақпараттармен қамтамасыз етеді, олай болмағанда ортақ іс-әрекетті жүзеге асыру мүмкін болмас еді;
  
• 
  жалпы оқу біліктілігі мен дағдыларын (анализ, синтез, мақсат қою т.б.) дамытады, яғни білім беруші міндеттерді шешуді қамтамасыз етеді;
  
• 
  тәрбиелік міндеттерді қамтамасыз етеді, өйткені топпен, командамен жұмыс жасауға, өзгелердің пікірін тыңдауға үйретеді.
  

Сонымен, интерактивті оқыту технологиясы – бұл ұжымдық, өзін-өзі толықтыратын, барлық қатысушылардың өзара әрекетіне негізделген процесс.

Интерактивтік оқыту технологиялары.

1. 
   Жұптық жұмыс.
   
2. 
   Ротациялық (ауыспалы) үштік.
   
3. 
   Карусель – Айналмақ
   
4. 
   Шағын топтармен жұмыс.
   
5. 
   Аквариум.
   
6. 
   Аяқталмаған сөйлем.
   
7. 
   Миға шабуыл.
   
8. 
   Броундық қозғалыс.
   
9. 
   Есептеу ағашы
   
10. 
    Өз атынан сот.
    
11. 
    Азаматтық тыңдау.
    
12. 
    Ролдік (іскерлік) ойын.
    
13. 
    Пресс (сығымдау) әдісі.
    
14. 
    Өз қағидаңды ұстан.
    
15. 
    Дискуссия.
    
16. 
    Дебаттар.
    

Әр ұстаз өз бетінше сыныппен жұмыстың жаңа формаларын ойлап таба алады. Оқушылар бір-біріне сұрақ қойып және оған жауап беруді үйрететін, жұптасып жұмыс істеу әдісін сабақтарда жиі қолданады.

Мысалы: Топтық өзара әрекеттестіктің ең қарапайым формасы - "үлкен шеңбер". Жұмыс үш кезеңнен тұрады.

Бірінші кезең. Топ орындықтарға үлкен шеңбер құрып отырады. Мұғалім проблеманы тұжырымдайды.

Екінші кезең. Нақты уақыт аралығында (шамамен 10 минут) әр оқушы жеке, өз парағына проблеманы шешуге арналған ұсыныс шараларын жазады.

Үшінші кезең. Шеңбер бойымен оқушылар өз ұсыныстарын оқиды, топ үнсіз тыңдайды (сын айтылмайды) және әр бөлім бойынша пікірлер тақтаға тіркеліп жазылады – оны жалпы шешімге қосу не қоспау туралы дауыс береді. Сұрақтың шешімін табу жолдарын тез анықтау мүмкін болғанда ғана "үлкен шеңбер" тәсілі оңтайлы болады.

Осы ұйымдастырылған әдіс-тәсіл мектеп оқушыларына өз құрбыластарын сырттай, бір қырынан көруге мүмкіндік береді:

- олар қалай қарым-қатынас жасайды,

- басқалардың ой-пікірін қалай қабылдайды,

- туындаған дау-дамайды қалай шешеді,

- өз ойын қалай жеткізеді т.б.

Мұғалім мен оқушының интерактивті шығғармашылығы шектелмейді. Оны қойылған мақсатқа дұрыс бағыттай білудің маңызы зор. Бүгінгі шығып жатқан әдістемелік инновациялар оқытудың интерактивті әдісімен байланыстырылған.

Топтық жұмыс барысында мұғалім саналуан функцияларды орындайды:

• 
  топтағы жұмыс барысын бақылауды;
  
• 
  сұрақтарға жауап береді;
  
• 
  жұмыс тәртбін, қарсы пікірлерді не дау-дамайды реттейді;
  
• 
  қажет болған жағдайда жекелеген оқушыларға немесе топқа көмек көрсетеді.
  

Жұмыс барысында интерактивтік оқыту технологиясын жүйелі қолдану мүмкіндік береді –

тұлғалық рефлексияны дамытуға; ортақ жұмысқа саналы түсінстікпен араласуға; оқу іс-әрекетінде белсенді субьективті ұстаным қалыптастыруға; қарым-қатынас дағдысын дамытуға; адамгершілік нормалары мен ортақ іс-әрекет ережелерін қабылдауға; танымдық белсенділігін арттыруға.

сыныпты топтық бірлік ретінде қалыптастыру; танымдық қызығушылықты арттыруға; топтық рефлекция кезінде талдау және өзіндік талдау дағдыларын дамытуға;

білім беру үрдісін ұйымдастыруға деген стандарттан тыс көзқарасына; оқу ғана емес, басқа да жағдайларда тұлғааралық өзараәрекетке деген мотивациялық дайындығын қалыптастыруға.

Педагогикалық компьютерлік бағдарламалық құралдарды (ПКБҚ) құрастырып қолданамын деген мұғалім келесі талаптарды ескеру керек:

ПКБҚ базистік курстың бағдарламасын қамту керек;

ПКБҚ жүйелі түрде де, эпизодтық түрде де қолданылу керек;

ПКБҚ оқыту, бақылау, ізденіс функцияларын орындау керек;

ПКБҚ мазмұнының көлемі ресми оқулықтардың көлемінен асып түсу керек;

5. ПКБҚ дидактикалық мазмұнын компьютерсіз оқытуда да қолдану үшін, бағдарлама басып шығаратын өніммен қамтамасыз етілуі керек. [17]

Интерактивті оқыту әдістері оқушылардың өз өмір тәжірибесіне, біліміне сүйенуіне негізделген. Сондықтан да олар сабақта ынтымақтастық педагогикасының жүзеге асуына, бірлесіп әрекет етуге, сабақта жайлы да, жағымды психологиялық жағдай орнауына мүмкіндік жасайды. Бұл педагогикалық үрдісті демократияландыруға жол ашады. Оқыту нәтижесі оқушылардың бір-бірімен байланыс бірлігінен көрініп, оқушылар оқу нәтижесін бір-бірінің жауаптылығын сезінеді.
ІІ. Қазақ тілін оқытуда интерактивті әдістерді қолданудың дидактикалық мүмкіндіктері

2.1 Бастауыш мектептің қазақ тілін оқытуда интерактивті әдістерді қолдану жолдары

Бастауыш оқу – білім берудің ең негізгі саласы. Бастауыш білім жалпы орта білім беретін мектептердің бастауыш сыныптарында не бастауыш сатысында оқыту мен тәрбиелеудің өзара байланысы арқылы қамтамасыз етіледі. Негізгі мектеп пен жоғары сынып оқушылары осы жерден дағды алып, алғашқы және негізгі дайындықтардан өтеді.

Бастауыш сатының өзіндік ерекшелігі – ғылымның негізгі салаларының бастапқы түсініктері осы жерде беріліп, интеграцияланған пәндердің, сараланған оқыту жүйесінің болуында. Сонымен қатар оның өзіндік оқыту теориясы, өзіндік әдіснамасы қалыптасқан 45.

Жалпы білім беретін мектептерде білім мазмұнын жаңарту, оны жаңа деңгейге көтеру тәжірибесінде әдістерді жаңаша көзқараспен қолдану басты талаптардың бірі. Себебі дұрыс ұйымдастырылған оқыту үрдісі – білім мазмұнын сапалы меңгертетін бірден бір жол. Ал оқушыға терең де тиянақты білім, жан-жақты тәрбие беруде қазақ тілінің алатын орны ерекше.

Қазақ тілін оқытуда оқушыларға тиянақты сапалы да, саналы білім беру – мұғалімнің оқыту әдістері мен тәсілдерін шебер меңгеруі арқылы жүзеге асады. Орынды және дұрыс қолданылған әдістер сабақтың алдына қойылған мақсатын анықтайды, оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіреді

Білім беру әдістері сан алуан. Қазақ тілі әдістемесі осы әдістерді қолданады, өз пәні тұрғысынан қайта қарастырады. Сондай-ақ «Қазақ тілі» пәнінің ерекшелігіне қарай өз әдістерін құрады және енгізеді. Осы әдістерді әдістемеде жіктеп көрсетудің мәні зор. Жіктеп көрсеткенде, біріншіден, оқушыға берілетін білімнің сапасы артады, екіншіден, оқушымен жүргізілетін жұмыстың дәлдігі нығаяды, үшіншіден, мұғалімнің атқаратын жұмысы жеңілдейді. Әрине, білім беру әдістерін таңдап қолдану, оны қай уақытта іске асыру және білім беру әдістерін қай материалға байланысты сұрыптап алу - әдістеменің қиын, әрі күрделі мәселесі. Сондықтан оқушылардың жас ерек-шеліктерін, сауаттылық деңгейлерін, танымдық, логикалық ой-өрістерінің дамуын ескеріп, оларға ұсынылатын тілдік материалдардың көлемін таңдау аса қажет. Оқушыларға берілетін білімнің көлемін сұрыптап алу білім беру әдістерінің іске асырылуын жеңілдетеді.

Ғалым С.Р.Рахметова «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» атты оқу құралында зерттеуші ғалымдардың оқыту әдістерін топтауын басшылыққа алып, әр топтаудағы жекелеген әдістерге тоқталды. «...әдістердің қайсысының қай кезде тиімді екенін мұғалімнің өзі айқындап алып, іріктеп қолданады» - деп, әдістердің тиімді жолдарын таңдауды мұғалімдерге жүктейді 48.

- оқытудың келесі сатысындағы оқу бағдарламаларын игерту мақсатында оқушылардың танымдық қабілеттерін және біліктіліктерін дамытуды қамтамасыз ететін қарапайым білім негіздерін меңгерту;

- негізгі оқу іс-әрекеті дағдыларын қалыптастыру;

- ұлттық ділін, өз елінің мәдени-тарихи ерекшеліктері мен дәстүрлерін ескере отырып, отандық және әлемдік мәдениетті таныту.

Жалпы бастауыш білім (1-саты) оқуды, жазуды, санауды, оқу әрекетінің негізгі біліктері мен дағдыларын, теориялық ойлаудың элементтерін, оқу әрекеттеріне өзіндік бақылаудың қарапайым дағдыларын, өзін-өзі ұстау және сөйлеу мәдениетін, жеке бас гигиенасы мен салауатты өмір салтының негіздерін меңгертуді қамтамасыз етеді.

Білім беру мазмұны мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес

дайындалған оқу бағдарламалары арқылы жүзеге асады.

Мектептің бастауыш сатысында Филология білім саласына Сауат ашу, Қазақ тілі, Әдебиеттік оқу пәндері енеді.

Бастауыш сатыда Филология білім саласын оқыту жүйелі-концентрлі ұстанымға негізделіп, мазмұны жағынан кешенді сипатта болады. Оқытудың бұл құрылымы тілді оқытудың коммуникативтік – іс-әрекеттік бағытын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Мұның өзі тілдік білімнің жаңаша сапасын қамтамасыз ету бағытын жүзеге асыруға бағыт бола алады.

Осы тұтас жүйе мазмұны мен өзіндік мақсатқа бағыттылығы жағынан оқушының тілдік іс-әрекеттерге ауызекі және жазба тілдегі толыққанды дайындығын қамтамасыз етеді.

Қазақ тілін оқытуда сөйлеу туралы түсінік беру, ауызекі және жазба тілде қарым-қатынас жасау дағдыларын дамыту, тілдік құбылыстарды талдау, орфографиялық дағдылар қалыптастыру, пунктуациялық ережелерді практикалық тұрғыда меңгерту, көркем жазу дағдыларын жетілдіру, сөйлеу мәдениетін дамыту міндеттері қойылды.

Қазақ тілі пәні білім берудің негізгі бағдарламасы негізінде жүзеге асырылады. «Қазақ тілі» оқулықтары жаңартылып, жаңа мазмұнда дамыта оқытуға негізделіп құрылған. Бағдарламалық материалдардың Тіл және сөйлеу, Фонетика, Лексика, Сөзжасам, Морфология, Синтаксис, Мәтін, Пунктуация бөлімдерінен құрылуы негізгі тілдік ұғымдарды бір-бірімен тығыз байланыста қарастыруға мүмкіндік береді. Осы арқылы теориялық білімді ұғыну мен оны сөйлеу әрекетінде практикалық тұрғыдан меңгеру үрдістерінің бірлігіне қол жеткізілді. Қазақ тілі пәні 2-4 сыныптарда аптасына 4 сағаттан оқытылады, оқу жылында 136 сағат.

Қазақ тілін оқытуға бөлінетін сағат бастауыш сатының мектеп компонентіне (таңдау пәндер) бөлінген сағаттар есебінен көбейтілуі мүмкін.

Қазақ тілінен оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендер тізімі:

1. 
   Қазақ тілі оқулығы (2-4 – сыныптар).
   
2. 
   Қазақ тілін оқыту әдістемесі (2-4 сыныптар).
   
3. 
   Қазақ тілінен үлестірмелі дидактикалық материалдар (2-4-сыныптар).
   
4. 
   Диктанттар жинағы (2-4-сыныптар)
   

Бүгінгі таңда әдіс түрлерін жетілдіруге және ең тиімділерін ұстаздардың таңдап алуына толық еркіндік берілген. Осыған орай мектеп мұғалімдері соңғы кезде интерактивті әдістерді жиі қолдана бастады

Оқытудың интерактивтік әдістеме элементтерін белсенді ендіру жұптасып, шағын және үлкен топтарда жұмыс жасауды көздейді.

Оқытудың интерактивтік әдістемесі мұғалімнен етене сіңген көптеген ықпалдарды қайта қарауды талап етеді. Мысалы, сыныпта оқушылардың бір-бірімен еркін қарым-қатынасын орнату жеңіл секілді. Бірақ өзара сыйластық болмаса, бірін-бірі тыңдай білмесе, ортақ дұрыс басшылық болмаса сабақты өткізгенмен еш нәтиже алынбайды.

“Интерактивтік оқыту әдістемесі” – ағылшын тілінен. “interact” – өзараәрекетестікте болу, бір-біріне әсер ету; ауыспалы топ құрамында өзараәрекеттесу арқылы оқыту дегенді білдіреді.

Оқушыны ойлау мен сөйлеу дағдыларына төселдіруде интерактивті тақта оқыту әдісінің бір түрі болып саналады.

Мәтінді көре отыра тыңдауды қалыптастыру мәдениетін сөз етсек, ең алдымен, жаңа техникалық құрал – жабдықпен, яғни интерактивті тақтамен жұмыс жүргізу технологиясы алға тартылады. Қазақ тілі сабағанда интерактивтік тақтамен жұмыс жүргізу технологиясындағы автономды түрде меңгеріп негіздеуіне мүмкіншілік береді.

Интернет, мультимедиялар, электрондық сөздіктер, электрондық оқулықтары есебінен оқытушыларға «тақтаның алдында тұрып түсіндіру».

Егер сабақ барысында оқушылар арасында, сондай-ақ оқушылар мен мұғалім арасында өзара әрекетестік жоғары деңгейде көрініс тапса, онда біз оқыту мен оқуды интерактивті деп атаймыз. Осындай өзараәрекеттестік әдетте қандай да бір мәселені қалай шешу қажеттігін және ұсынылған шешім қаншалықты тиімді екенін талқылау формасында өтеді

Ең бастысы бұл жерде проблеманы шешу үрдісі ұсынылған шешімнен де маңыздырақ екенін түсінген маңызды. Өйткені интерактивтік әдістеменің мақсаты жай ақпарат беру емес, оқушылардың жауапты өз бетінше таба білу дағдыларын қалыптастыру.

Топтың сандық құрамы оқудың немесе өзараәрекеттестік сапасын анықтамайды. «Өзараәрекетестік» әдісінің негізгі ерекшелігі сол, ол Ашылу үрдісін ұсынады, оның мәні оқушылардың өзараәрекетестік арқылы оқу дағдыларын меңгеруінен тұрады.

Ең нәтижелі оқыту дәл өзараәркеттестік үрдісінде жүзеге асады. Мектеп оқушылары дискуссия, яғни пікірталас кезінде тез үйреніп, жақсы еске сақтайды деген пікір бар. Бұл келесі себептер жүзеге асады:

• 
  оқушылар ақпарат алып қана қоймайды, олар басқа нұсқаларға қарағанда, өздерінің шешім қабылдаудағы жолы және шешімнің өзі неліктен дұрыс деп есептелді деген сұрақтарға логикалық түсініктеме беруге мәжбүр;
  
• 
  Оқушылар идеяны тереңінен қарастырады, өйткені олар негізсіз құрылған қорытындының талас туғызатынын біледі;
  
• 
  Оқушылар проблеманы шешу барысында өзінің және өзгелердің тәжірибесін қолданады. Осындай ортақ білім қоры кез-келген жеке оқулықтағы білімнен артып түседі;
  
• 
  Мұғалім де оқушылардан бір жаңалықты ести отырып, үйренеді.
  

Оқушылар өз пікірі мен идеяларын өз қалауымен ашық айтуы үшін мұғалім келесі пайдалы тәсілдерді қолдануы қажет:

1) Әрқашанда олардың айтқан пікіріне алғыс білдіріңіз.

2) “Берілген жауап дұрыс емес деп есептеймін“ деп айтпаңыз, оның орнына басқа оқушылар осы пікірмен келісе ме, сұраңыз. Егер бүкіл сынып талқыланған сұрақты дұрыс түсінбесе, онда сізге оларға өз көзқарасыңызды түсіндіруіңізге болады

3) Пассивті оқушыларды таңдауға тырысыңыз. Кейде кейбір оқушылар пассивті болып көрінуі мүмкін, бірақ олардың да өзгелерден ұтымды өзіндік ойы не пікірлері болуы және сыныптың талқыланатын мәселеге деген басқаша көзқарасын туғызуы мүмкін.

Интерактивтік әдістеменің, кез-келген оқыту әдістемесі секілді топтағы өзараәрекеттестікті ұйымдастыруға ықпал ететін көптеген тәсілдері бар. Бұл тәсілдерді төмендегідей классификациялауға болады:

Сәйкестікті іздеу

Рейтинг

Дұрыс/дұрыс емес

Дұрыс немесе өзгерісті талап етеді

Артықшылығы мен кемшілігі

Сіз қалай ойлайсыз?

Зерттеу және есеп беру

Ролдік ойын

Миға шабуыл

Дебаттар

Сондай-ақ интерактивті болатын көптеген тапсырма түрлері де бар, оның барлығы мұғалімнің шығармашылығына байланысты.

Мәселен, Сәйкестікті іздеу тәсілін қарастырайық. Оқушылардан осы тапсырманы орындау барысында сипаттау сөзінің не сөйлемнің сәйкестігін анықтау талап етіледі және де бұл тапсырманы күрделі мәтіндермен таныстыруды бастағанға дейін орындау ұсынылады. Бұл ұғымдардың мағынасын бекіту үшін таптырмас тапсырма.

Тапсырма “Сәйкестікті іздеу”. Жұптасып жұмыс жасай отырып, қандай жануардың қандай төлі бар екенін анықтаңдар.

Бұл тәсілді орындау барысында оқушылар айтылған пікірді мұқият қарастырады да, дұрыс не дұрыс емес деп шешім қабылдайды. Бұл бұрын меңгерген ұғымдарын бекітудің, оқушыларды қажетті жауапты іздеуге бағыттаудың және олардың түсінігін тексерудің жақсы тәсілі. Нәтижесінде біраз пікірталас туындайды.

Дұрыс немесе өзгерту қажет. Бұл тапсырманы орындау барысында оқушылар айтылған пікірді талдай отырып, дұрыс не қате екендігін шешеді. Егер қате болса, онда пікірді дұрыс жауабы боларлықтай жазу қажет.

Кесте 6

№	Пікір	Дұрыс/Дұрыс емес
1. 2. 3.	А.Құнанбаев – қазақтың ұлы ақын. Абайға әжесі Зере ертегілер оқып беретін еді. Ертегі – бұл ойдан шығарылған әңгіме

Кез келген жағдайда теориялық және практикалық материал оқыту үрдісі үшін түсінікті, ыңғайлы сипатталуы тиіс.

Материалдарды құрастыру, оны білім беру бағдарламасы ретінде ұсыну идеясы бағдарламалап оқыту (60-жылдары) және компьютерлік оқыту (80-90 жылдары) жүйесінде айқын көрініс тапты 50,219б.

Бағдарламалап оқыту әдісі өзіне көрнекілік, әрі практикалық әдісті енгізеді. Сондай-ақ бағдарламалап оқыту өзіндік нақты ерекшелігі бар оқыту түрі, технология ретінде қарастырылады. Бағдарламалап оқыту әдісінің де өзіндік ерекшелігі бар, бірақ оның негізінде мәтінмен жұмыс, практикалық жұмыстың қандай да бір түрі, оқытудың сұрақ-жауап әдісі жатыр.

Бағдарламаланған оқытудың көздеген үш талабы бар:

а) ұсынылатын материалдың айқын, дәл құрылымы;

ә) материалды оқушыға аздаған мөлшермен беру: әр мөлшер – білімді меңгеру «қадамы»;

б) кері байланыс, яғни әр қадамнан кейінгі өзіндік бақылау.

Материал оқушыға жеке беріледі, әрқайсысы өз қарқынымен жұмыс істейді. Өзіндік бақылау мұғалімнің не компьютердің берген сұрақтарымен алмастырылады 50,220б.

Өкінішке орай, бағдарламаланған оқыту бастауыш мектепте кеңінен қолданылмады. Шетел тәжірибесінде эксперименттік оқу құралдары шыға-рылып, қолданыс табуда. Отандық тәжірибеде бағдарламаланған оқыту әдіс-темесін құру өзекті мәселелер қатарынан өз шешімін табуы тиіс.

Ал компьютерлік бағдарламалар соңғы онжылдықта қарқынды дами бастады. Десек те, қазақ тілі әдістемесіне қатысты компьютерлік бағдарламалар бүгінгі тәжірибемізде сұранысқа айналып отыр.

Қазіргі уақытта мектепте не үйде компьютерді қолдану келесі жағдайлармен шектеледі:

- компьютер оқушының сұрағын қабылдайды және экранда мәтін, сызба,

модельдер түрінде жауап береді;

- оқушы компьютер бағдарламасына енгізілген тапсырмаларды орындайды, ал компьютер жауаптарды жинақтай отырып, олардың дұрыстығын бағалайды 50,220б.

Әйтседе, осы салада, оның ішінде теория саласында оқытудың компьютерлік әдістемесін құру қажеттігі туындайды.

Технологияның дамуына орай интерактивтік тақтаны қолдану туралы әдістемелік нұсқаулар дайындалып ұсынылуда. Бұл бастауыш сыныптарға да қажетті құрал, өйткені интерактивті тақта оқушылардың оқуға деген қыызығушылығын туғызады, әрі мектепте оқытылатын білімді тиімді меңгертуге ықпал етеді. Бастауыш мектепте келесі факторларды ескерген жөн: балалардың балабақшадан соң мектеп табалдырығын аттап, сабақтарда өзін-өзі ұйымдастыра білуі және орасан зор ақпараттарды меңгеруі өте қиын. Бұл жағдайда, бастауыш мектептегі сабақтарда интерактивтік тақтаны қолдану педагог үшін оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, ұжымдық жұмысты ұйымдастырудағы ажырамас көмекшісіне айналады.

Білім беруде интерактивтік тақтаны қолданудың үш басты бағытын қарастырайық:

• 
  Презентациялар, яғни тұсаукесер, демонстрация және моделдеу. Сабақта оқу материалын түсінуді жақсарту үшін интерактивтік тақтамен бірге талапқа сай бағдарламалық қамсыздандыру және басқа да ресурстар қолданылады.
  
• 
  Сабақта оқушылардың белсенділігін арттыру. Сабақта интерактивтік тақтаны қолдану оқушылардың белсенділігін арттырады.
  
• 
  Интерактвтік тақтаны қолдану барысында сабақ қарқынын (темп) арттыру. Интерактвтік тақтаны қолдану сабақты жоспарлауды жақсарта түседі және оның қарқынын арттырады.
  
  1. 
     Презентациялар, демонстрация және моделдеу
     

2. 
   Сабақта оқушылар белсенділігін арттыру.
   

3.Сабақ қарқынын ұлғайту. Егер сіздің сабағыңызда интерактивті тақта болса, онда оқушы тақтаға тапсырманы қашан жазып болады деп күтудің қажеті жоқ және ол уақыт алар еді. Мұғалім экранға алдын-ала дайындалған материалды шығарып қоя алады, сабақтың уақыты да үнемделеді. Қалған уақытыңыз берілген тапсырманы орындуға ғана жұмсалады

Интерактивті тақтадағы барлық жазбаларды компьютерде сақтап қоюға болады, оны келесі сабақта өтілген материалды қайталау барысында қайта ашуға болады.

Толықтай функциялайтын интерактивтік тақта әдетте 4 компоненттен тұрады:

• 
  компьютер
  
• 
  мультимедиялық проектор
  
• 
  талапқа сай бағдарламалық қамсыздандыру
  
• 
  интерактивтік тақта.
  

Интерактивтік тақталар тура және кері проецияланған болуы мүмкін. Интерактивті тақтаның қымбат моделдері проекторды қолданбайды, оның сенсорлық плазмалы панельдері болады.

1.Бормен тақтаға жазылған кескінді интерактивті тақтадағы түрлі – түсті айқын, ұқыпты кескінмен салыстыруға болмайды

2. Тақта мен бордың көмегімен әр түрлі қосымшалары бар жұмысты түсіндіру қиын әрі мүмкін емес.

3. Слайдтарда, флипчартта қателер жіберілсе, тез арада түзетуге болады

4. Сабақта ACTIVote тестілеу жүйесі арқылы тест алу мүмкіндігін қолдануға болады

5. ACTIVwand указкасының көмегімен тақтаның жоғарғы бөлігіне кішкентайларға да қол жеткізуге мүмкіндік береді.

6. Сабақта көрнекілікті қолдану деңгейі артады.

7. Сабақтың өнімділігі артады.

8. Оқушылардың білім деңгейіне оң әсер етеді

Интерактивтік тақтаның негізгі артықшылығы мен кемшілігі, білім беруде интерактивтік тақтаны қолдануды көздегенде туындайтын кедергілер 7-кестеде салыстырмалы талданып берілген.

Аталған кемшіліктердің басым көпшілігі маңызды емес, яғни білім беру үрдісінде интерактивті тақтаны қолданудан бас тарту туралы ой туғызбайды.

Бастауыш мектепте дыбыстың және бейнеәсердің көмегімен интерактивті тақтамен жұмыс жасау ойынның жалғасы іспеттес. Өйткені саналуан магнит қаламды, лазерлік таяқшаны, «ғажайып» таяқшаны қолдану логиканы, шығармашылық ойлауды, моториканы дамытып қана қоймай, өз жұмысына қайта оралып, жіберілген қателіктерді талдауға мүмкіндік береді.

Интерактивті әдістермен өткізілген сабақтардан кейін оқушылардың ойлау қабілеті артады және келесі бағытқа қарай дамиды:

1. Жекеден жалпыға

2. Тәуелділіктен тәуелсіздікке

3. АКТ қолдану дағдыларына

4. Интиуциядани логикаға

5. Ортақ ойдан баламаға

6. Шығармашылық пен визуальды әсерге

7. Тәуелсіз зерттеу жұмысын жүргізу дағдыларының эволюциясына

8. Талдау, зерттеу, меңгеру және ой қорыту қабілеттері артады

9. Бізді қоршаған кез-келген объектіні сипаттау қабілеті қалыптасады

11. Оқушылар компьютерлік бағдарламалармен танысады

12. Жеке зерттеулерін презентация, яғни тұсаукесер формасында ұсыну қабілеті қалыптасады

13. Көпшілік немесе аудитория алдында еркін сөз сөйлеу қабілеті қалыптасады.

Бүгінгі білім сапасы үшін басты бағыт - ақпараттарды тек білу ғана емес, оны дұрыс қолдана білу. Электрондық ақпарат туралы жаңа технологиялардың түрін, қолданылуын оқушыларға іс жүзінде пайдалану үшін, әр мұғалім өз уақытында ізденіп, білімін жетілдіріп отыру қажет. Осы тұста ерекше атап тоқталатын құрал – интерактивті тақта.

Интерактивті тақта – барлық сыныпты оқыту үшін таптырмайтын құрал.

Интерактивті тақта 1991 жылы SMART Technologiesins фирмасында ойлап табылды. Тақтаға аса жоғары баға берген тек мұғалімдер ғана болды.

Интерактивті тақта – бұл компьютердің қосымша құрылғыларының бірі және де дәріс берушіге немесе баяндамашыға екі түрлі құралдарды біріктіретін: ақпараттың кескіні мен қарапайым маркер тақтасын біріктіретін құрал. Бүгінгі күні бірнеше ИТ түрлері бар. Олардың ішінде білім саласында қолданып жүргендеріне қысқаша шолу жасайық.

ACTIVboard(Promethean компаниясы) – ACTIVstudio программасы арқылы іске қосылады. Бұл құрылғы компьютер, мультимедиялық проектор және ақпараттарды енгізуге арналған активті қаламнан тұрады.

Активті қалам – дегеніміз не?

Aктивті қалам – бұл меңзерді басқару құрылғысы және компьютер мен тақта арасындағы байланысты іске асырушы құрылғы.

ACTIVwand указкасы

Электронды ACTIVwand указкасының ұзындығы 54 см тақтаның жоғарғы бөлігінен кішкентайларға да қол жеткізуге мүмкіндік береді. Жанында орналасқан батырма ташқанның сол жақ батырмасының қызметін атқарады. ACTIVboard – интерактивті тақтасында жұмыс жасаушыға проектордың сәулесінен астынан шығуға мүмкіндік береді. “Оң қол” сонмен бірге “сол қолмен” жұмыс жасауға қолайлы құрал.

Интерактивті тақта арқылы сабақты түрлендіріп, қызықты, көркем қылуға болады. Экранға қаламмен қол тигізіп қана, жұмысты жүргізуге болады. Мұнда бор, сүрткіштің қажеті жоқ.

Интерактивті тақта – мектептегі жай тақтаның көлеміндей үлкейтілген компьютер. Енгізілген мәлімет төңірегіне қарай көптеген дайын, әсем, тартымды бейнеленген көрнекілік пен оқытудың барлық жағдайын қолдануға болады.Интерактивтік тақта мультимедиялық компьютер бола алады, өйткені ол тек мәтін жазып қана қоймай, қозғалмалы әртүрлі көрнекілік, жануар, құстардың дыбыстауын, теңіз толқынының дүбірін, таза табиғат көрінісін т.с.с мүмкіндіктің бәрін ұсынады.

Интерактивті тақта шет елде пайда болғандықтан Қазақстан Республикасының менталитетіне сай көрнекілік жоқ. Сондықтан сабақтың тақырыбына сай көрнекіліктерді сканер арқылы дискіге енгізіп, интерактивті тақтаның кітапхана ресурсына қосып енгізуге болады.

Кез-келген сабақтың екі субьектісі болады, ол – мұғалім және оқушылар. Тақта үшінші субъекті бола алмайды. Тақта емес, мұғалім оқытады. Сыныпта интерактивтік тақтаның болуы сабаққа дамытушы сипат бермейді, оны айқын мақсаты бар, тиімді әдістерді қолданатын мұғалім ғана дамытушы сипатқа айналдыра алады. Ал тақта – бұл мұғалімнің қолындағы пайдалы құрал. Ең алдымен, материалды іріктеу, оны әдістемелік және техникалық өңдеу қажет.

Қазір бірінші сынып оқушыларының көпшілігінде ұялы телефон, сынып оқушыларының 75%-да арнаулы компьютер бар. Балалар телефонның,компьютердің пернетақталарының тетігін еркін меңгерген, сондықтан тақтаға үйрету үшін арнайы білім талап етілмейді, балалар мұғалімді жай бақылай отырып, жұмыс тәсілдерін тез меңгереді.

Бүгінде оқушылардың визуалды ақпаратқа деген қажеттілігі артып отыр. Интерактивтік тақта сабақтың қандай мақсатына, қай кезеңінде қолданылатынына қарамастан деректерді визуалды ұсыну құралы (кіші мектеп жасында көрнекі-әрекеттік және көрнекі-образды ойлау басым келетініні ұмытпаған жөн) болып табылады. Бұл тақта ақпаратты әр түрлі мультимедиялық ресурстардың көмегімен жеткізуге мүмкіндік береді: мұғалімдер мен оқушылар материалдарды түсінеді және жете толық игере алады. Қиын мәселелерді жеңіл түсіндіріп, сызбаларды беруде өте ыңғайлы.

Бүгінгі таңда көптеген мектептерде мұғалімдер компьютерлік файлдарды көрсететін ақ экранды электрондық проектормен жұмыс жасауда. Интерактиті, яғни экранды тақтаның әдеттегі тақтадан айырмашылығы ол компьютерге қосылған, оны экраннан алыстамай басқаруға болады.

• 
  күнделікті сынып жұмысына арналған әдеттегі тақта ретінде (тек бор электронды қарындашпен алмастырылған);
  
• 
  оқу ақпаратын визуализациялау үшін демонстрациялық экран ретінде (слайд, көрнекі материал, фильм көрсету);
  
• 
  интерактивтік құрал ретінде - цифрлық түрде дайындалған арнайы бағдарламалық материалдарды қолдану жұмысы;
  

Сурет 4.

Сабақ барысында жүргізілген барлық жұмыстарды, барлығы тақтаға орындаған, жазылған жазбалар мен белгілерді компьютерде келесі сабаққа дейін сақтауға болады.

Интерактивті тақта жұмыстың фронтальды формасын түрлендіруге және дәстүрлі сыныптық-сабақ жүйесінде жеке үйлестіруге мүмкіндік береді

Интерактивті тақта мұғалімнің сыныптағы әрбір оқушыға ақпаратты тиімді жеткізуіне көмектеседі. Осы визуальды ресурс жаңа материалды өте жанды, әрі қызықты баяндауға көмектеседі.

Интерактивті тақтада компьютерде жасайтын жұмыстарды да жасай аласыз: мәтінді теріп және сақтай аласыз, фильмдер мен слайдтар көрсете аласыз, интернеттен қажетті ақпараттар іздестіре аласыз.

Бағдарламалық – техникалық кешеннің құрамына кіретін интерактивтік тақтаны оқытушыға сабақты қызықты және динамикалық түрде мультимедиялық құралдар көмегімен оқушылардың қызығушылықтарын тудыратындай оқуға мүмкіндік беретін визулды қор деп те атауға болады. Сабақты түсіндіру барысында мұғалім тақта алдында тұрып, бір мезетте мәтіндік, аудио, бейне құжаттарды DVD, CD-ROM және Интернет ресурстарын қолдана алады. Бұл кезде мұғалім қосымшаны іске қосу, CD-ROM, Web- түйін мазмұнын қарастыру, ақпарат сақтау, белгі жасау тышқанды ауыстыратын арнайы қалам арқылы жазулар жазу және т. б. әрекеттерді жеңіл орындай алады.

Осылайша, интерактивті тақтаны пайдалану мүмкіндігін қолдана отырып, мақсатқа жетуге болады.

Қай сабақта қандай әдістер таңдалса да, балалардың танымдық қызметін ұйымдастыруға, оқушылардың жас ерекшелігін ескеруге негізделеді 54.

Қазақ тілін, ана тілін оқыту барысында бұл әдістердің қайсысының қай кезде тиімді екенін мұғалімнің өзі айқындап алып, іріктеп қолданады.

Ю.Б. Зотов өзінің «Организация современного урока» атты еңбегінде де осы мәселе төңірегінде өз пікірін білдіре отырып, қазіргі сабақ жүйесінде оқыту әдістерін таңдау мұғалімнің шеберлігіне байланысты екендігін атап өткен 55.

Демек, мұғалім әрқашанда өзінің білімі мен біліктілігін, шеберлігін жетілдіруі тиіс. Сонда ғана оңтайлы оқыту мәселесіне қатысты тиімді әдістерді таңдау және қолдану аралығында қарама-қайшылықтың болуына жол бермейді.

Сабақта интерактивті тақтаны қолдану оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыруға ықпалын тигізеді.

Біз қазақ тілін оқытудың тиімді әдістерді таңдай отырып, оны қолдану арқылы оң нәтижеге жетуге болатынына көз жеткіздік.