Білім және ғылым министрлігі

Студенты на практике. Процесс ознакомления с фильтром воды для

Егіншілік жүйелері және ғылыми негіздері.

Жоспар:

1. Егіншілік жүйесі

2. Егіншілік жүйесінің пайда болуы және дамуы

3. Егіншілік жүйесінің ауыл шаруашылығының өркендеуіндегі маңызы

4. Егіншілік жүйесінің негізгі құрамдары

Егіншілік жүйесі дегеніміз ауылшаруашылығынын ғылыми тұрғыдан жүргізу деген сөз. Егіншілік жүйесі жайында түсінік агрономия ғылымы мен бірге пайда болды. Егіншілік жүйесінің маңызы жөнінде Ресейдің тұңғыш оқымысты-агрономы болып есептелетін А. Т. Болотов(1738-1833) өзінің « Танаптарды бөлу жөнінде» деген еңбегінде жазды. А. Т. Болотов бұл еңбегінде шаруашылық территориясын дұрыс ұйымдастыру, барлық дақылдарды ауыспалы егістерге себу керек екенін дәлелдеуге тырысты.

Егіншілік жүйесіне ғылыми тұрғыдан түсінік берген профессор А. В. Советов (1826-1901) болды. Біздің елімізде минералды тыңайтқыштардың аз өндірілетін еске ала отырып XX ғасырдың басқы кезінде. В. Р. Вильямс бұл егіншілік жүйесі азды-көпті өзгерілген түрде әлі күнге дейін көптеген аймақтарда қолданылып келеді.

Қазіргі кезде егіншілік жүйесі деп жерді тиімді пайдалануға, топырақ құнарлғын көтеріп, ауыл шаруашылық дақылдарынан жоғары және тұрақты өнім алу мақсатына бағытталған агротехникалық, иелиоративтіак, ұымдастыру жұмыстарының өзара байланысқан кешенді шараларын айтамыз.

Ғылым мен техника дамуына байланысты егін жүйесінің міндеттері күрделілене түседі. Қоғам дамыған сайын өндірістік қатынастар өзгереді, ғылым дамыған сайын топырақ құнарлылығын қалпына келтіру және арттыру әдістері өзгереді, егіс мөлшері, танап көлемі, себілетін дақылдар түрлері өзгереді, сонымен қатар жалпы егіншілік жұйесі де өзгереді.

Жалпы адамзат бұрынғы заманда қолданған және қазіргі заманда қолданып жүрген егіншілік жүйелері интенсивтілік дәрежесіне байланысты қарапайым, экстенсивті және интенсивті болып негізінен үш топқа бөлінеді. Егіншіліктің қарапайым жүйесі топырақтың тек табиғи құнарлығын

пайдалануға негізделеген. Бұл егіншіліктің алғашқы кезеңіне тән ерекшелік.

Бұл ерте заманда жерге жеке меншіктік бола қоймаған кезде қолданылған егіншіліктің карапайм жүйесі болып табылады. Ерте кезде адамдар орманды алқаптарды егін салу үшін ағаштарды кесіп, не өртеп егістік алаң дайындаған. Осылай орманнан тазартылған жерлерге 3-5 жыл дәңді дақыл егілген. Танаптардан арам шөптер көбеіп, топырақтың құнарлығы азайып, өнім төмендей бастағанда, бұл жерді тастап, егіс үшін орманнан жаңа жер дайыңдаған.

Ғылым жетістіктеріне сүйене отырып құрылған егіншілік жүйесі барлық қажетті өнімді жеткілікті мөлшерде өсірумен қатар жыл сайын топырақ құнарлығының арта түсуін, алынатын өнімнің арзан болуын қамтамасыз етуі тиіс. Егіншіліктің ұсынылған жүесі оның эканомикалық тиімділігі дәлелденгенде ғана шаруашылыққа енгізілді. Әр аймақтың табиғи-эканомикалық жағдайына қарап оған тиімді егіншілік жүйесі қолданылады. Жыртылатын жердің жартысынан астамы астық дақылдарды алып жатады. Топырақ құнарлығы тыңайтқыштар қолдану, көп жылдық бұршақ тұқымдас шөптер себу арқылы көтерілді Далалық аймақтарда жауын-шашын аз болғандықтан дәнді-парлы егіншілік жүйесі жиі кездеседі. Кей жағдайда далалық аймақта отамалы дақылдар да егіледі, бұл жағдайда егіншілік жүйесі дәнді-парлы-отамалы деп алып жатады. Далалық аймақта жердің көбісін дәнді-мақсаты дақылдар алып жатады. Топырақтың құнарлығы тыңайтқыштар қолдану, жерді дұрыстап өңдеу арқылы, пардың көмегімен көтеріледі Суармалы жерлерде дәнді және отамалы дақылдар енгізілгді. Аңыздық, аралық дақылдар егілгендіктен көп жағдайда дақылдар орналастырылған жер көлемі жыртылатын жер көлемінен асып кетеді. Суармалы жерде таза пар болмайды. Жердің құнарлығы оны өңдеу,тыңайтқыштарды қолдану, дақылдардың орнын ғылыми жүйемен аустыру арқылы жақсартылып отырады.

Батыс Сібірде, Қазақстанның солтүстігінде орналасқан құрғақ далалардағы милиондаған гектар тың жерлерді игергеннен кеін, 4-5 жыл өткен соң бұл байтақ аймақтарда жел эрозиясы басталады. Осы эрозияның кесірінен топырақ құнарлығы күрт төмндеп кететіні белгілі. Топырақты бұл аппатан сақтап қалу үшін егіншіліктің топырақ қорғау жүйесі қолданылады. Егіншіліктің бұл жүйесі жайында кейінгі тарауда толығырақ айтылады. Егіншілік жүйесін ғылыми негізде құру үшін төмендегідей бөлімдерден тұратын шаралар қолдану керек: шаруашылқ терреториясын дұрыс ұйымдастыру (қай жерге егін себу керек, қай жерде шабындық болады, танапты қорғайтын орман алқаптары қайда орналастырылады т.б.), егілетін дақылдардың көлемін дұрыс анықтау, шаруашылықтың мамандарландыруын ескере отырып ауыспалы егіс құру, жер өндеу жұмысые сәтті жоспарлау, ауспалы егістер бойынша тыңайтқыштарды қолдану жүйесін жасау, арам шөптермен, дақылдардын ауруларымен, зиянкестермен күресу жүйесін құру, тұқым ауыстыру жүйесін белгілеу, бұл жұмыстардың бәрін орындауға керекті машиналармен, құралдармен шаруашылықты толық қамтымасыз ету. Айтылған шаралар жүйесінің әрқайсысының маңызы аймақтың ауа-райына, топырағына байланысты өзгеріп отыруы мүмкін. Топырағының құнарлығы төмен аймақтарда тыңайтқышты дүрыс беру жүйесінің маңызы басқа шаралардан жоғары болуы мүмкін. Сол сияқты әртүрлі эрозия күшті болатын жерлерде топырақты бұл аппаттан қорағау жүйесі, жауын-шашын аз болатын аймақтарда жерді суару, ылғалды жинау, сақтау шараларының маңызы басқа шаралардан басымдау болады.

14-дәріс

Қазақстанның әртүрлі аймақтарында қолданылатын егіншілік жүйелерінің ерекшеліктері.

Қазақстан жері көлемі жағынан ТМД бойынша екінші орын алады.Республиканың жері батысында Еділдің төменгі ағысынан шығысында Алтай тауына дейін 2000 км-ге,солтүстігінде орманды далалы Батыс Сібір жазығынан оңтүстігінде Орта Азия шөліне дейін 1600 км-ге созылып жатыр.Үлкен материктің ортасында мұхиттардан өте қашықта орналасқандықтан климаты құрғақ және қатаң континентік болып келеді.Жерінің үлкендігіне байланысты терреториясында биік таулар болғандықтан климаты,топырағы,жер бедері аулан түрлі болады.Кең далалары бар,майда төмпешіктері,жалпақ жоталары,биік қарлы таулары да бар.Осыған байланысты республика территориясы әртүрлі аймақтарға бөлінген.Әр аймақтың топырағына,климатына байланысты өзіне лайықты,тиімді егіншілік жүйелері бар.

Республикамыздың ғылыми мекемелерінің ұйғарымымен Қазақстан территориясы төрт егіншілік жүйесі анықтаған,қазір бұлар шаруашылықтарға енгізілуде.

Көбінесе жаздық бидай өсірілетін Солтүстік,Батыс,Орталық және Шығыс Қазақстанда қолданылатын егіншіліктің топырақ қорғау жүйесі.

Бұл аймақта жауын – шашын онша көп жаумайды,күшті жел жиі болып тұрады,соның әсерінен топырақ эрозияға ұшырайды.Сондықтан егіншілік жүйесі топырақты эрозиядан қорғауға,мүмкіндігінше көбірек ылғал жинауға бейімделген.Сонымен қатар тұзы мол сортаң топырақтардың құнарлығын көтеруге,арам шөптерді жоюға арналған шараларда жүргізіледі.Бұлаймақта көбіне дәнді – парлы ауыспалы егістер және жетілдірілген дәнді – парлы отамалы ауыспалы егістер енгізеді.

Республикамыздың солтүстігінде орналасқан жауын – шашын молырақ далалық,орманды – далалық аймақтарда төрт – бес танапты дәнді – парлы ауыспалы егіс қолданылады,бұл ауыспалы егістерде пардан кейін дәнді масақты дақылдар үш – бес рет егіледі.Кейде алты – жеті танапты дәнді – парлы – отамалы ауыспалы егістер қолданылады.Бұл ауыспалы егістерде көбінесе пар бір танапты,дәнді масақты дақылдар бес – алты танапты,сүрлемге арналған жүгері бір танапты алып жатады.

Топырақтағы жеңіл,құмдауыт болып келетін алқаптарға топырақтыэрозиядан қорғау үшін арнаулы ауыспалы егістер қолданылады.Бұл ауыспалы егістердің ерекшелігі тнаптардың бәрі көлденңі 50 – 100 метр болып келетін жолақтарға бөлінеді.Сол жолақтарға көп жылдық шөптер мен дәнді дақылдар кезектесіп отырғызылады.Бұл жағдайда егістік жердің 50% көп жылдық шөптердің,40% масақты дақылдардың,10%пардың еншісіне тиеді.

Қазақстанның оңтүстік – шығысында орналасқан облыстарының тәлімі жерлерінде күздік бидай,көп жылдық шөп егілетін топырақ қорғайтын егіншілік жүйесі қолданылады.Егіншіліктің бұл жүйесі Тянь – Шань тауының етегінде шөл аймақпен шекарасында орналасқан алқаптарда енгізілген.Бұл жерлерде жауын – шашын өте тапшы болып келеді( жылына 200-220мм) дәнді – парлы үш – төрт танапты ауыспалы егістер қолданылады.Пардан кейін күздік бидай себіледі,сосын бір – екі жыл арпа егіледі.Топырақтағы құмдауыт болып келетін алқаптарында арнайы бес танапты топырақ қорғайтын ауыспалы егістер қолданылады.Көптеген шаруашылықтың тәжірибесі егіншіліктің бұл жүйесі өте тиімді екенін көрсетіп отыр.Мысалы,Қаскелең астық совхозы егіншіліктің топырақ қорғайтын жүйесін,осындай арнаулы ауыспалы егістер қолданғаннан бері мемлекеттегі үздік совхоздар қатарына енген болатын.

Техникалық,көкөністік,жемдік дақылдар егетін Қазақстанның оңтүстігінде,оңтүстік – шығысында жатқан суармалы егін жүйісі.Бұл аймақта мақта,қант қызылшасы,темекі сияқты құнды техникалық дақылдар өсіріледі.Мақта Оңтүстік Қазақстанның облысының оңтүстігінде орналасқан бірнеше аудандар да,қант қызылшасы Жамбыл,Алматы,Талдықорған облыстарында,темекі Алматы облысының екі облысында өсіріледі.Бұл құнды техникалық дақылдардың ең құнарлы жерге бөлінеді.Бөлінген жерлердің құнарлығын қалпына келтіріп тұру үшін бұл дақылдар бар ауыспалы егістердің құрамын міндетті түрде көп жылдық шөп – жоңышқа өсіріледі.Жоңышқа жердің құнарлылығын қалпына келтіріп қана қоймайды,сонымен қатар жаз бойы бірнеше рет орылып,мал сүйсініп жейтін құнарлы,белокқа бай шөп береді. Көкөніс үлкен қалаларға жақын орналасқан әдейілеп мамандандырылған шаруашылықтарда өсіріледі.Талдықорған,Алматы,Жамбыл облыстарының кейбір аудандарында суармалы жерде жоғары өнім беретін дақылдар жүгері өсіріледі.Бұл суармалы жерде өсірілетін дақылдардың бәріне сумен қатар жоғары өнім алу мақсатымен көптеген тыңайтқыштар беріледі,зиянкестерді құртатын әртүрлі химиялық заттар қолданылады.Яғни бұл аймақта егіншіліктің интенсивті жүйесі орын тепкен.Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы таулы ауданының дәндік,жемдік дақылдар егілетін топырақты су эрозиясынан қорғауға арналған егіншілік жүйесі.Бұл аймақтың егіншілік жерлері көбіне жауын – шашын бұл аймақта көп жауады.Осы себептен су эрозиясы жиі болып тұрады,Су эрозиясына қарсы қолданылатын жер өңдейтін шаралар мен қатар бұл аймақта дақылдарды қияға көлдженең орналасқан жолақтарға егудің маңызы зор.Дәнді – парлы және дәнді – парлы – отамалы ауыспалы егістер мұнда кең тараған.Дәнді – шөпті ауыспалы егістер де кездесіп тұрады.Ең басты дақыл – күздік бидай болып есептелед.Тауда қыс жұмсақ болғандықтан күздік бидай жақсы қыстап шығады,мол өнім береді.Жауын – шашын мол болғандықтан бұл аймақта таза пардың орнына көбіне екпелі пар қолданылады.Парға арналған танаптарға әдетте күзде қара бидай егіледі.Қара бидай жаздың басында шөпке шауып алынады.Отамалы дақылдардан сүрлем үшін жүгері өсіріледі.

Қорытынды дәрістер