Микроэлемент селеннің тіршілікке қажеттілігі мен маңыздылығы

Селендi 1817 ж Берцелиус пен Ган күкiрт қышқылын өндiруде қорғасын торшасында жиналған тұнбасын зерттеу үстiнде ашты. Селен химиялық құрамы жағынан теллурға ұқсас болғандықтан, бұл жаңа элементтi грек сөзiмен селен деп атады (аударғанда- “Ай” деген сөздi бiлдiредi). Селен өте аз таралған элемент қатарына жатады және жер қабатында 6-10% құрайды.

Табиғатта негiзiнен бұл элемент – PbS, CuFeS, және т.б. сульфидтi минералдардың құрамында қоспа түрiнде кездеседi. Сонымен бiрге селен сирек кездесетiн минералдарды түзедi, мысалы қорғасын селенидi, мыс, күмiс, ртут, никел.

CuSe берцулианит

HqSe тиманнит

AqSe науманнит

CuAqSe эвкайрит

PbCuSe зоргит

(CuTeAq)Se круксит

Өнеркәсiптiк орындарында сульфидтi кенiн өңдеуде бұл металдарды шығаруда селен қосымша өнiм болып табылады. Селен күкiртқышқыл өнеркәсiптiк қалдықтарында, мысты электролиттiк рафинирлеп тұнбаға отырғызғанда селендi пайдаланады, бiрақ селеннiң негiзгi көзi шлам болып табылады.

Химиялық жағынан селен күкiрт сияқты металл емес, оттегiнде жанады, ал ауада диоксид селенге айналып барып жанады.

Табиғи суларда және ауада селен өте аз мөлшерде болады, болса селенит, селенат және де селенорганикалық қосылыс түрiнде кездеседi. Ауада 10 нг/м, ал суда бiрнеше мкг/л –ге жетуi мүмкiн.

Халық санағында тағам құрамында көптеген микронутриенттердiң төмендiгi, әсіресе эссенциялық микроэлементтердiң (МЭ) йод, темiр, селен, қалайы жетiспеуi көп сипатталады/1,9,11/. Бұндай жағдай гипомикроэлементоздың көп таралуына әкелiп соғады, яғни организмде спецификалық клиникалық нышаны жоқ болсада, организмнiң жалпы инфекцияға қарсы және стресске қарсы резистентi төмендеп, ұмытшақтық, жұмыс iстеу қабiлетi, шаршау қабiлетi жоғарлайды. Көптеген ауруларда (атеросклероз, қант диабетi, инфекциялық iсiп қызару процесi) диетотерапии ретiнде ауру адамға қосымша марганецпен қамтамасыз ету маңызды болып табылса, ал қант диабетiнде – хроммен қамтамассыз етуде жақсы нәтижелер алынуда.

Организмде эссенциялық микроэлементтердiң жетiспеудiң жоғарғы қатарына әйелдер жатады, әсiресе олар жүктi кезiнде және мектепке дейiнгi немесе мектеп кезiндегi балаларда қауiп қатерi нығайған/2/.

Аталып өткен жағдайдың халық санағында профилактика және емдеу тағам құрамында қосымша ретiнде эссенциялық микроэлементтердiң – биологиялық активтi қоспаны (БАҚ) көптеп қолдану қажет екенiдiгiн көрсетедi. Қәзiргi кезде көптеген қолданып жүрген БАҚ және витаминдi-минераральдық қоспалар, сондай-ақ арнайы профилактикалық тағам мен емдiк тағамдардағы эссенциялық микроэлементтер – минеральдық тұз түрiнде өндiрiледi. Мұндай форманы қабылдауды оптимальды деп қарауға болмайды, әсiресе мынадай екi түрлi жағдайда: 1) неорганикалық тұздардың эссенциялық микроэлементтердiң (әсiресе темiр, мыс, қалайы, хром және марганецтiң) биоарзаншылығы; 2) кездейсоқ дозасының көптiгiнен токсикалық әсерiнiң (бiрiншiден ол селен, йод, марганец, хромға тән) маңызды қауiптiлiгi/6,7/.

Көптеген нутриоционистердiң пiкiрлерiне байланысты БАҚ-ң құрамына микроэлементтердi органикалық қосылыстармен байланысқан түрiнде қосқан жөн, себебi мұндай түрлер (неорганикалық тұздарына қарама-қарсы және де оксидтерге қарсы) организмде биоарзан және токсикалық әсерi аздығымен ерекшеленедi/12/.

Көптеген өсiмдiктер, жануарлар, саңырауқұлақтар мен микроорганизмдердiң өкiлдерi эссенциялық микроэлементтердi органикалық байланысы бар түрiнде жинау қабiлеттерi бар. Табиғатта эссенциялық микроэлементтердi биотехнологиялық тiзбектеудiң қолайлы объект ретiнде эукариотты бiрклеткалы (төменгi сатыдағы саңырауқұлақтар - ашытқылар) мен прокариотты (бактериялар мен көк-жасыл балдырлар) қолайлы. Метаболиттiк процес арқылы жүрiп, клетка құрамына форма түрiнде қосып, биологиялық макромолекулалармен тығыз байланыстылығы микроорганизмдердiң минеральды компоненттердi сiңiру мөлшерiнiң көлемiмен тиiмдi тiзбектелу болып анықталады. Сонымен, мұндай үлкен қызығушылықтан кейiн, биомасса құрамындағы органикалық байланысы бар микроэлементтердiң түрлерiн идентифицирлеу әдiстерiн жасауды тудырады.

Селен өте күштi антиоксидант, негiзгi қызметi майды тотықтандырыру процессiне және бос радикалдардың күйзелу әсерiнен қорғаушы болып табылады.

Селен иммундық жүйелердiң жұмысын көтерiп, иммундық қорғау қызметiн атқарады, антител түзуге мүмкiндiк бередi, бiрнеше iсiк ауруларына қарсы тұрады, терi қабатындағы алмасу процессiне белсендiлiгi зор. Селен вирустың көбеюiне, көздiң сұқараңғы мүшесiнiң төмендеуiн тежейдi. Сондай-ақ токсикалық заттарды өзара байланыстырып (кадмий, ртуть, мышьяк) және олардан сақтайды.

Селен организмдi шлактан тазаланып және әртүрлi токсикалық заттардан қорғайды. Селендi пайдаланғанда асқазандағы қышқыл түзу қызметiн реттейдi. Егер тұз қышқылының жетiспеуiнен асқазанда ас қорыту бұзылады. Адам заты үлкейген сайын асқазанда тұз қышқылы бiрнеше есе төмендеп кетедi, егер тұз қышқылының бiрқалыпты бөлiнуiнiң әсерiнен асқазанда жұқпалы аурулардан қорғап, асқорыту жүйесiнiң жақсы жұмыс iстейдi.

• 
  Жүрек қан тамырларының ауруына, iсiк және бедеулiкке қарсы
  
• 
  Остеохондроз бен ревматикалық ауруға
  
• 
  Қатты шаршап шалдыққанда
  
• 
  Бауырдың жақсы жұмыс iстеп, асқазан асты безiне және қалқан без ауруына
  
• 
  Инфркт миокард ауруының алдын алу үшiн
  
• 
  Иммунитеттi жоғарлату үшiн
  
• 
  Организмде ауыр металдардан және радионуклидттер мен токикалық заттарды шығару үшiн
  
• 
  Алкоголдiк цирроз кезiнде бауырдың қызметiн көтермелеу үшiн
  
• 
  Қартау процессiн төмендетедi
  

Селен биосферада кең таралған. Se көптеген тағам өнiмдерiнде, әсiресе теңiз өсiмдiктерiнiң өнiмдерiнде болады. Егер 1 мг.кг дене массасына тәулiгiне түсетiн болса, ұзақ уақыт Se токсикалық қасиет көрсетедi. Ал, тәулiгiне Se-нiң 150 мкг мөлшерiнде түсуi тұрақты деп есептеледi.

• 
  микромөлшерде ол барлық жануарлардың тканiнде (майсыз тканнан басқа) табылған;
  
• 
  профилактикалық және терапевтiк әсерi (крысалардың бауыр некрозында, шөжелердiң диатез ауруында, бұзау шошқа, ягнаттардың ақтышқан ауруында);
  
• 
  биогеохимиялық зоналарында Se-ң жетiспеуiнен ягнаттардың дамуы мен жүн-терiсiнiң өсуiне стимулдеушi әсерi;
  
• 
  көз торында Se-ң бар болуы және оның жарықты сезу мүшелерiндегi фотохимиялық реакциясына қатысуы;
  
• 
  биологиялық активтi қосылыс –токоферолмен Se-ң ұқсастығы
  

Оганизмде Se 0,0008 мг*к, мөлшерде болса, Se-ң жетiспеуiнен байқалады, ал 0,75 мг*кг мөлшерде қабылданса, токсикалық әсер тигiзедi. Se-ң оптимальды дозасы 0,0025-0,0033 мг*кг болып есептеледi.

Табиғи селендi байланыстырушы қосылыс пен селенит натридiң (NaSeO) азғантай мөлшерiн рационға қосу некроздың дамуын тежейдi. Топырақтар мен өсiмдiктерде өте жоғары немесе өте төмен мөлшерде селенi бар, биогеохимиялық зоналар табылды. Егер өте жоғары мөлшерде болатын болса, ұзақ уақыт немесе өткiр ауруға ұшырайды (iрi-жануарлармен, қой, жылқылардың «сiлтiлiк ауруына» және «соқыр тентек»), ал селен өте төмен мөлшерде болса, мал шаруашылығындағы жас және жаңа туылған малда ақ тышқан ауруына соқтығуы мүмкiн.

Se-ң белокты, май және көмiрсуларды алмастырып, тотығу-тотықсыздану процесi мен ферменттердi ыдырату реакцияларын реттейдi. Сонымен, Se препараттарын тек қана ауруларға профилактика ретiнде ғана емес, сондай-ақ жануарлардың өнiмдiлiгiн арттыру үшiн де көптеп қолданылады.

Селен көптеген органикалық қосылыстардың құрамына кiредi. Кейбiр Se-ң органикалық қосылыстары тiрi организмнiң зат алмасу поцесiне қатысатын өнiмдi құрайды. Негiзiнен олар селен мен күкiрттiң орнын басатын немесе металдармен органикалық заттарды қосу үшiн сульфгидрильдi және карбоксильдi топтарын өзiне одақтастырады.

Организмде селеннiң ыдырауынан диметилселен бөлiнедi. Ол кезде өте үшкiр сарымсақтың иiсi шығады. Бұл кезде түзiлетiн реакцияның механизмi анықталды. Өзара әсерлiк Se (HSeO) глутатион мен қосылысы кезiнде S- Se- S- тобы бар, кейiн глутатионселенперсульфидтен HSe – ке дейiн ферментативтi түрде қалпына келедi. Соңғысы метилденедi. Метилдiң доноры ретiнде Se-аденозилметионин қатысады.

Ауыр (Cd мен Hg) металдардан уланған кезде Se-ң жақсы қорғағыш қабiлеттiлiгi туралы жақсы белгiлi. Ал, азық мөлшерiнде Se-ң өте жоғары мөлшерi мен рак ауруының пайда болғандағы өте төмен мөлшерiнде қолдану туралы мәлiметтер аз.

Өсiмдiк жемiсiнен Se-дi биологиялық тұрғыдан 60-88% болса, ал мал жемiнде 8,5-25% пайызында алуға болады.

Кейбiр өнiмде болатын Se-нiң көптеген бөлiгi, өнiмнiң нәрлi заттарында бiрiккен қосылыс түрiнде кездеседi. Бұл бiрiккен қосылыс қиын ажырап, төмен жағдайда сiңiрiледi.

Күйiс малдарда рубце болатын Se-iң көптеген бөлiгi микрофлораның көмегiмен селеноцистин менселенометионинге айналады, кейiн осындай түрде сiңiрiлiп, әрбiр тканге бөлiнiп тарайды да сүтпен бiрге бөлiнiп шығады.

Спирулина биомассасының және кейбiр микрорганизмдердiң түрлерiнiң құрамында микроэлементтер фракциясының негiзiн анықтайтын қазiргi кезде сулы-метанольды фракционирлер әдiсi өңделген/3,4,17,19/.

Клеткадан тыс фракциясы, яғни микроорганизмдермен сiңiрiлмеген, клеткадан тыс минеральды қосылысты көрсетушi, және (немесе) клеткадағы лизис бөлшегiнiң (деструкция) өнiмдерi. Мұндай компоненттердiң көптеген мөлшерiнiң болуы технологияның немесе БАҚ-мен зерттеу өнiмiнiң фальсификациясының бұзылуын көрсетедi.

Липофильдi фракция, май ерiткiш қосылыстарымен байланысты. Бұл фракция құрамына пигменттермен, қысқа гидрофобты пептид және липопротеидттермен, липидтердiң қосылысы бар түрiнде табылған минеральды компоненттер кiре алады.

Гидрофильдi макромолекуласымен байланысы бар (белокты), клеткааралық гидрофильдi фракциясы.

Көптеген проблемалардың iшiнде қазiргi таңдық кардиология сұрақтарының бiрi жүрек-қан тамыр ауруы (ЖҚТ) үлкен орын алады. Бұның себебi ЖҚТ ауруының популяциялық жалпы кең таралуы мен, сондай-ақ бұл патологияның кейiнгi 10-15 жыл кейiн «жасаруына» және ол аурудың алдын алмай, асқынуынан, мүгедектiк дәрежесiнiң өсуiне байланысты/3/. ЖҚТ ауруының негiзгi бөлiгiн жүректiң ишемикалық ауруы (ЖИА) – 45% болса, 40%- ке жуық адамның қан айналу қысымының бұзылуынан инфаркт миокардасына (ИМ) ұшырау дәрежесi жоғарылауда/3,4/. Сондықтанда тек қана диагностика емес, емдеу және профилактика (ЖИА), инфаркт миокардасын басынан өткiзген пациенттiң реабилитациясы қажет.

Кардиология ғылымында аурудың реабилитациясы – клиникалық iшкi ауруды зерттеудiң салыстырмалы жаңа бағыты, сондвй-ақ аурулардың этиологиялық, патогендiк, симптомдық аспектiлерi қарастырылуда. Қазiргi таңда инфаркт миокардасын басынан өткiзген адамдарға БАҚ-ны тағамына қосып беру мүмкiншiлiктерi талқылануда. Көптеген шетелдердiң және отандық авторлардың пiкiрлерi бойынша, көп құрамды пластикалық және реттеушi заттары бар қосылыстармен, БАҚ-ны күнделiктi тағамына қосып пайдалану, осы күндiк тез және жалғыз экономикалық тиiмдi жол болып табылады. Эпидемиологиялық және клиникалық зерттеулерде, жүректiң ишемикалық аурудың дамуына және басқада атеросклероздың болуына БАҚ-ның тиiмдiлiгi мен тежейтiндiгi дәлелдендi. Кардиотроптық витаминдер мен витамин тәрiздес заттардың, макро- және микроэлементтерi бар БАҚ-лар жүрек қан тамырының ауруына профилактика ретiнде жоғары дәрежедегi тиiмдi қосылыс терапиясы болып табылады. Инфаркт миокардасын басынан өткiзген адамдардың тағамына “Селенес-корона” (“Биокор”, Пенза) БАҚ-ны қосып берiп тәжiрибе жүргiзiп, жақсы нәтижелер алынған мәлiметтердi кездестiруге болады/статья-11стр/.

Бақылау ретінде Spіrulіna platensіs-ті лабораториялық ықшам микробиореакторда, Заррука ортасында, 2000 люкс жарықта, 28-30⁰ С температурада өсірдік. Ал, натрий селен қышқылын (NaHSeO₃) 30 мг/л және 15 мг/л Заррука ортасына қосып өсірілген Spіrulіna platensіs-ті де осындай лабораториялық жағдайда өсірілді. Клеткалардың концентрациялық тығыздығын ФЭК әдісмен анықталып отырды.

Алдын ала Спирулина штаммын агарлы және сұйық қоректік орталарды 2000 люкс жарықта, 26-30⁰С өсірілді. Тәжірибе барысында спирулинаны өсіру шін мынадай қоректік орталар қолданылды:

CaCl₂ * 6H₂O – 0,01г; Раствор Fe+ЕДТА – 1 гр (г/л) дист. вода

2. Заррука агар

3. Натрий селен қышқылының (NaHSeO₃) 15 мг/л және 30 мг/л концентрациялары қосылған Зарруканың қатты және сұйық орталары.

Биомасса алып, оны ары қарай құрамын зерттеу нәтижесінде Бунзен колбасымен сүзгіден өткізіп, екі рет дистилденген сумен шайып тасталады.

Әр қоректік ортада қаншалықты биомасса жиналғанын білу үшін, көлемі 50 мл шыны ыдысын (бюкс) 105⁰С температурада кептіріліп, күкіртхромы (конц. H₂SO₄ +5гр K₂Cr₂O₇) бар эксекаторда 40 мин ұстап салқындатылады да, салмағы таразы әдісімен өлшеп алынады. Өлшеніп алынған құрғақ бюкстерге өсіріп алынған әртүрлі қоректік ортасында өскен Spіrulіna platensіs штамынан 2 мл ден құйып қайта 105⁰С температурада 12 сағат кептіріліп, құрғақ бюкстерді алғандай әдіспен өлшенеді.
Тәжірибе бөлімі

3.1. Цианобактерия- спирулинаны әртүрлі селенит натридің концентрациясында өсіріп, өсу динамикасы мен биомассаның жиналуын зерттеген нәтижелер
Биологиялық активті қоспа өндіруде микроэлементтердің неорганикалық тұздарды қолдану маңызды болып табылады. Көптеген жағдайда, концентрациясы және организмде сіңімділігі төмен болып немесе коцентрациясы шамадан тыс көп мөлшерде қолданылса токсикалық әсер беру қаупі жоғарлайды. Спирулина клеткаларын эссенциялық микроэлементке байытылып, жаңа органикалық азықтық өнім ретінде алынған тәжірибелерді көптеп кездестіруге болады. Қазiргi таңда спирулинаның химиялық құрамы, өнiмдiлiгi және организмде сiңiмдiлiк қасиетiнiң жоғары болу себептерiнен көптеген сұранысқа ие.

Бiздiң тәжiрибе жүргiзу мақсатымыз, микроэлемент селеннің әртүрлі концентрациясында цианобактерия-Spirulina platensis ZBK-1 штамының өсу динамикасы мен биомасса құрамының жиналуын зерттеу.

Зерттеу жұмысына микробалдырлар коллекциясынан алынған цианобактерия-Spirulina platensis ZBK-1 штамы қолданылды.

Spirulina platensis штамын қатты ортада селеннің әртүрлі концентрацияларында бірнеше рет егілу үстінде, адаптация жүргізілді, кейін тәжірибемізге де осындай жолмен сұйық ортада өсірдік.

Тәжiрибемiзде селеннің (натрий селен қышқылы - NaHSeO₃) 4 түрлі (10 мг/л, 20 мг/л, 30 мг/л, 40 мг/л) концентрацияларын Заррука қоректiк ортасына қосып, ал Заррука ортасын бақылау ретiнде спирулинаны өсiруге пайдаландық. Клеткалардың оптикалық тығыздығы ФЭК әдісімен анықталып, 3000 люкс жарықта, 28-30⁰С температурада өсiрiлдi. Спирулинаның алғашқы клеткалырының тығыздық көрсеткіші 0,02 шамасында болды.

І-вариант бақылау ретінде алынған, негізгі Заррука қоректік ортасындағы Spіrulіna platensіs штамы;

ІІ-вариант Spіrulіna platensіs суспензиясына селенит натридің (NaHSeO₃) 10мг/л;

ІІІ-вариант Spіrulіna platensіs суспензиясына селенит натридің (NaHSeO₃)20мг/л;

ІV-вариант Spіrulіna platensіs суспензиясына селенит натридің (NaHSeO₃) 30мг/л;

V-вариант Spіrulіna platensіs суспензиясына селенит натридің (NaHSeO₃) 40мг/л;

Кесте 1-де тәжірибеміздегі Spіrulіna platensіs суспензиясына селенит натридің (NaHSeO₃) әртүрлі концентрациясында өскен өсу динамикасы берілген. Заррука қоректік ортасында (бақылауда) алғашқы күнгі 0,02 ден 2- ші тәулікте 0,12-ге дейін көтерілсе, 6-шы тәулікте өсу динамикасы 0,18-ге жетіп, 7-ші тәулікте өсу қарқыны 0,21-ге дейін жоғарлаған, ал тәжірибеміздегі селеннің 10мг/л концентрациясындағы тығыздық көрсеткіші 2-ші тәулікте 0,15 шамасынды болып, 6-шы және 7-ші тәулікте өсу қарқыны 0,26-дан 0,3-ке дейін көтерілген.

Тәжірибеміздің селеннің 20мг/л концентрациясындағы алатын болсақ, 2-ші тәулікте өсу қарқыны 0,13 шамасында болып, 6-шы тәулікте 0,21-ге жеткен болса, 7-ші тәуліктен соң, өсу қарқыны 0,27-ге дейін көтерілген. Селеннің 30мг/л концентрациясындағы спирулина клеткаларының өсу динамикасы 2-ші тәулікте 0,12 шамасында болып, 6-шы тәулікте 0,16-ға, 7-ші тәулікте өсу қарқыны 0,15-ке дейін ғана көтерілген.

Тәжірибеге алынған селен қышқылының 40 мг/л селен қышқылы бар ортадағы суспензияның тығыздық көрсеткіші басқа топтағы спирулина клеткаларына қарағанда өсу динамикасы 2-ші тәулікте 0,9-ға жеткен болса, 6-шы және 7-ші тәулікте оның құрамы 0,1 және 0,08-ге дейін төмендеген (Кесте-1).

Қорытындылай келгенде, біздің алған варианттардың ішінде бақылау дан басқа, ең жақсы өскен 2-ші (10мг/л) және 3-ші (20 мг/л) варианттар болды. Ал, тәжірибеміздегі 4-ші варианттағы (30мг/л) супензиясының баяу өсіп, бірақ өсуін әліде жалғастыруда. Алынған 4-ші вариантты (40 мг/л) жарамсыз деп санап, Spіrulіna platensіs штамының мұндай жоғары концентрацияда өспейтінін байқадық.

Келешекте біздің тәжірибемізден алынған нәтижемізге байланысты, Spіrulіna platensіs суспензиясының селенит натридің (NaHSeO₃) 10 мг/л мен 20 мг/л концентрацияларында жақсы өсетінін көріп, ары қарай өсу динамикасын жалғастыра түсуде, яғни болашақта осындай концентрацияларды тәжірибеде қолдануға болады деп шештік.

Спирулинаны өсіру, сақтау және өнімділігін анықтау тәсілдерін игеру нәтижесінде Spіrulіna platensіs штамының селенит натридің (NaHSeO₃) әртүрлі концентрацияларын Заррука қоректік ортасына қосып, цианобактерия спирулинаның 7 тәуліктен соңғы шыққан биомассасын салыстырдық.

Цианобактерия Spіrulіna platensіs-ті Заррука қоректік ортасы мен селенит натридің (NaHSeO₃) әртүрлі концентрацияларында 7 тәулік бойы қосып өсірілгендегі шыққан биомассаның құрғақтай алған салмағы мынадай нәтижелер берді: Заррука қоректік ортасындағы спирулинаның биомассасы (бақылауда)- 4,2 г/л-ға жетіп, селеннің 10 мг/л концентрациясында биомасса құрамы 5 г/л, сонда 20мг/л-де 4,7 г/л биомасса жиналған. Ал, селеннің 30мг/л және 40мг/л концентрацияларының Spirulina platensis клеткаларына кері ықпалын тигізіп, яғни концентрация құрамының шамадан тыс мөлшерде болуынан клеткаларының өсуі мен тежелуі тез болғанын байқадық. Сондықтанда 30 мг/л концентрациясында 2,5 г/л, 40 мг/л-де 0,5 г/л биомасса жиналған.

Бұл көрсеткіштен селеннің 10 және 20 мг/л концентрациялары Spirulina platensis клеткасының өсуіне токсикалық әсері жоқ, яғни өсуіне стимулдеуші жағдай тудыратынын көрсетеді.

Цианобактерия-Spirulina platensis биомассасын биологиялық белсенді қоспа ретінде селеннiң 10-20 мг/л концентрациясында көптеп өсiрiп, биотехнология салаларында пайдалануға мүмкiндiк бередi.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Vonshac A Rіchmond A Mass productіon of blue-green Algal Spіrulіna: An Overvіew // Bіomass. V.15. 1988. P.233-247.

2. Benemann J.R., Weіssman J.C., Oswald W.J. “Algal bіomass”. London.: 1979. P.47-49.

3. Blunden G., et al. “Commercіal collectіon and utіlіsatіon of maerl”// Econ. Bot 1975. V.29. N 2. P.141-145.

4. Blunden G., et al., Survery of Brіtіsh seaweeds for hemagglutіnіns. // Lloydіa. 1975. V.38. N2. P.162-168.

5. Vonshak A. Straіn selectіon of Spіrulіna for mass productіon. // Hydrobіologіa 1987. V.151 – 152. P.75-77.

6. Абдрахманов О.А. Төменгі сатыдағы өсімдіктер. Алматы: Мектеп. 1972. Б.53-138.

7. Зотина Т.А., Болсуновский А.Я., Калачева Г.С. Влияние солености среды на рост и биохимический состав цианобактерии Spіrulіna platensіs Инст. Биофизики СО РАН, г.Красноярск, Биотехнология, 2000, №1. С.85-88.

8. Интернет. Продукция компания “Тяньши”. Спирулина. http://www.neva-spb 2000.chat. ru/spіrulіna.html 1 -3с.

9. Spіkes J.D., New Trends іn Protobіology (іnwіted) Chloіn as photosensіsers іn bіology and medіcіne. // Jurnal of Photochemіstry and Photobіology. B. Bіology. 1990. V.6. P.259-274.

10. Santіllan C., “Mass productіon of Spіrulіna” // Experіentіa. 1982. V.38 N1. P.40-43.

11. Водоросли // Справ. Киев. 1969. N.605. С.1-25.

12. Шнюкова Е.И., Мушак П.А. и др. Продуктивность и биохимический состав микроводорослей рода Spіrulіna turp. (Cyanophіta) // Альгология. 1994. Т.4. №4. С.17-24.

13. Mergeay R.A., Verstraete W., Dubertret G., et al. ESA SP-288.-December 1988.-R.65-68.

14. Кондратьева Н.В., Вассер С.П., Масюк Н.П. Принципы и методы систематика водорослей. Вопросы номенклатуры. // Водоросли-справочник. К.: Наука думка. 1989. С. 18-39.

15. Стейнер Р., Эдельберг Э., Ингрэм Дж. Мир микробов (в 3-х т). М.: Мир. -1979.

16. Шигаева М.Х., ЦзюВ.Л. Систематика бактерий. Уч. пособие. -Алматы: “Қазақ университеті”, 2003. -141с.

17. Кондратьева Н.В. Морфогенез и основные пути эволюции гормогониевых водорослей. К.: Наука. 1975. С.302.

18. Кондратьева Н.В., Кордюм Е.Л., Масюк Н.П. Строение водорослей // Водоросли. справочник. К.: Наука думка. 1969. С.18-39.

19. Кондратьева Н.В., Паламарь-Мордвинцева Г.М. Жизненные циклы водорослей имеющих половой процесс. "Водоросли-справочник". К.: Наука думка. 1989. 348 с.

20. Громов Б.В. Ультраструктура сине-зеленых водорослей. Л.: Наука. 1976. С.120.

21. Sevrіn-Reyssac Josette, Proulx Danіel. Les eaux usees, source de bіomasse. 1995. N143. C.15-23.

22. Spіrulіne, algal de vіe (Spіrulіna, algal of lіfe). Bulletіn de І’Іnstіtut oceanographіque. –Monaco, 1993. –Numero specіal 12. – 220p.

23. Oguchі M., Otsubo K., Hatayama S. // Advances іn Space Research. –1987. –V.7.-N.4. -P.7.

24. Othman W.J., “Untersuchungen zur bіologіschen Stіcstoffіxіerung beі Reіs”-Dіss.Dokt. Naturwіss. Fachbereіch Bіol. Hannover. 1983. 104s.

25. Snell T.W., et al., “The effect of gree and bluegreen algae dіets on the reproductіve rate of the rotіfer Brachіonus plіcatіlіs” // Aquaculture. 1983 V.31. N1. P.С.21-30.

26. Холл Д., «Может ли биологическое преобразование солнечной энергии быть практическим источником энергииң, // Биохимия зарубежом. –М; Знание. 1979. С. 5-17.

27. Hopwood A.P., Proteіn recovery // Effuent and Water Treat. V.18. N 7.

P.333-340.

28. Таубаев Т., Буриев С. Биологическая очистка сточных вод. Ташкент, Изд-во “Фан”, 1980. 152с.

29. Васигов Т.В. Массовое культивирование микроводорослей на выделениях каракульских овец.-В кн. “Культивирование водорослей и высших водных растений в Узбекистане”, Ташкент, 1970. 138с.

30. Стотик А.М. О возможности использования хлореллы в качестве белкового корма. “Животноводства” М.: 1960. №3 С. 98-102.

31. Баянова Ю.И., Трубачев И.Н., “Сравнительная оценка витаминого состава некоторых одноклеточных водорослей и высших растений, выращенных в искусственных условиях” // Прикл. Биохимия имикробиология. 1981. V.17. №3. С.400-407.

32. Шлегель Г. Общая микробиология. М. “Мир”. 1987. С.566.

33. Цыганков С.П., Коваленко В.А., Смирнов О.Н. Использование микроводорослей для очистки сточных вод // Химия и техннология воды. 1983-5№5. С.265-270.

34. Еленкин А.А. Сине-зеленые водоросли СССР. Общ. Ч. М. Л.: АН СССР. 1936. 357с.

35. Музафаров А.М., Эргашев А.Э. Проблема чистой воды в Средней азии и роль водорослей в очистке сточных вод. В кн. “Тезисы докл. Науч.- техн. конф. По использованию сточных вод в сельском хозяйстве”. Ташкент, 1972. С.17-19.

36. Юзвенко В.Н. Применение протококковых водорослей для очистки сточных вод// Цвет. промышленность. –1970. №4. С.20-22.

37. Владимирова М.Г., Семененко В.Е. Интенсивное культура одноклеточных водоросли М.,Наука. 1962. 250с.

38. Сиренко Л.А. и др. Методы физиолого-биохимического исследование водорослей в гидробиологической практике. Киев. Наук. думка, 1975. 153с.

39. Макраносова А.Т. Малый практикум по физиологий растений. М.: Изд-во Москва ун-та, 1994. 132с.