Биология кафедрасы
жүктеу/скачать 1,59 Mb.
|
Биология кафедрасы
| Есту гигиенасы. Есту талдағышының қызметіне қажетті тиімді жағдайларды есту гигиенасы зерттейді. Адам организміне әсер етуші шудың ықпалын азайтып, есту қабілетін ұзақ мерзім жоғары дәрежеде сақтап қалу үшін бала кезден бастап есту гигиенасының талаптарын дұрыс орындап отыру керек) Айқай-шу есту талдағышына 2 түрлі әсер етеді: құлақтың дыбыс өткізуші мүшелерінің қызметін бұзады және орталық жүйке жүйесіндегі есту орталықтарының қызметін нашарлатады. Қатты айқай, айталық 90 децибел шамасындағы, есту қабілетіне ғана есер етіп қоймай, ас қорыту, жүрек-қан-тамырлар жүйелерінің ішкі секрециялық бездердің қызметін бұзады, жалпы жүйке жүйесін тоздырады. 4-5 жыл бойы 120 децибел шуда еңбек еткен адамның жүйке жүйесінде кемшіліктер пайда болады:
Ұйқысы бұзылады, басы ауырады, ішкі секреция бездерінің қызметі нашарлап, зат алмасуы әлсірейді, тез қозғыш, ашуланшақ болады, қанның қысымы артады, есту қабілеті төмендеп, мамандығына байланысты кереңдік пайда болады. Мысалы, тракторшының басы ауырып, дыбыс нервтерінің қабынуы пайда болады. Тіпті 6 сағат бойы 90 децибелдік шуда болғанның өзінде есту қабілеті шүғыл төмендейді (90 децибелдік шу — көлік ағылып жатқан көшенің шуына барабар). Мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі айқай-шудың мөлшері - 40-100 децибел, ал мектеп бөлмелеріндегі айқай-шу одан артығырақ болады. Ер балалардың шеберханасындағы шудың шамасы 60-110 децибел, сынып бөлмесінде - 40-90 децибел. 40 децибел шамасындағы шу балаларға зақым келтірмейді. 50 децибелден асқанда балалардың еңбек қабілеті төмендейді. Әсіресе 60 децибеддегі шу оқушылардың зейінін төмендетіп, еңбек қабілетін нашарлатады. Осыған байланысты баланың еңбек шеберханасында шулы жұмыспен көп шұғылданбағаны жөн. Есту кемшіліктерінің алдын алу үшін дыбыс гигиенасының талаптарын орындау қажет. Әсіресе мектепте гигиеналық талаптарды сақтаудың маңызы зор. Мектептегі шуды азайту үшін оның ауласының көше жақ бетіндегі жерді қорғаныс аймағына айналдырып, оған 5 қатар ағаштар мен бұталар отырғызады. Жапырақты биік ағаштар мен бұталар сыныпқа көшеден келетін шудың мөлшерін 1,5-2 есе азайтад.Қауіпсіздік аймағының ені 6 метрден, мектеп үйінің көлік жолынан қашықтығы 25 метрден кем болмауы тиіс. Гигиеналық талапқа сай сынып кабинеттерінің есігі тығыз жабылса, болмеге кіретін шудың мөлшері 5-7 децибелге азаяды. Есту қабілеті төмен оқушыларды алдыңғы қатардағы парталарға отырғызған жөн. Мектеп үйінің шулы бөлмелерін, айталық спорт залы, шеберханалар негізгі оқу бөлмелерінен бөлек әрі алыс орналастырылады. Олардың қабырғасын қалың, есігін шу шығармайтындай етіп орнату керек. Балалар жұмыс істеп жатқан шеберханаларда, шулы жерлерде әр 30-50 минут сайын 10-15 минутке созылатын үзіліс жасау керек. 6-7 жаста мектепке барар алдында емханаларда баланың есту қабілетін тексереді, балалар бақшасына баратын балаларды мектеп алдындағы тексеру кезінде балалар бақшасының комиссиясы тексереді. Содан кейін 4-5-ші, 7-ші, 8-ші, 9-шы сыныптарда баланың дыбыс есту қабілетін бала дәрігері анықтап отырғаны жөн. Баланың есту қабілетін сақтауда мүғалімнің сөйлеу ерекшеліктерінің әсері күшті. Сондықтан мұғалім, әсіресе бастауыш сыныптарда асықпай, ақырын, мәнерлеп сөйлегені дұрыс. Мұғалімнің әр сөзі анық болуы керек. Бастауыш сыныптарда мұғалімнің сөзі көрнекі құралдарды пайдалану арқылы оқушылардың есту қабілетін жеңілдетеді. Ұзақ уақыт ақырын, біркелкі дауыспен сөйлегенде баланың есту орталығы тез шаршап, қызмет қабілеті төмендейді, қорғаныс тежелуі пайда болады. Бастауыш сыныптағы оқушылардың есту қабілетіне ұзақ уақыт қатты дауысты теледидар, музыка аспаптарының дыбыстары күшті әсер етеді. Кішкентай балаларға құлаққа киіп тыңдайтын аспапты пайдалануға болмайды. Дыбыс есту қабілеті жарықтың әсерінен күшейеді, сондықтан музыкалық әуендердің дыбыстарын күшейте түсу үшін, оны жақсы қабылдау үшін ойын-сауық орындарында, концерт залдарында түсті жарықты кеңінен қолданады. Мұнымен қатар қатты дауыстағы музыка адамның жүйке жүйесіне, әсіресе көңіл күйінің қалпына күшті әсер етеді. Сондықтан музыка аспаптарының дыбысын тым қатты қойып, үзақ тыңдауға болмайды. Музыканы қатты қойып тындаумен әуестенген жастардың ішіңде, әсіресе 1-15 жастағы кереңдер саны көбеюде. Қатты дауысты музыканы тындау мөлшері 7-10 жаста — жарты сағаттай, 11-16 жаста 1-1,5 сағат, 17-20 жаста 1,5-2 сағаттан аспауы тиіс. Музыка аспаптарының қатты дауыстары кейбір мамандықтар үшін аса зиянды. Айталық, көлік жүргізушілер ұйықтап қалмас үшін музыка ойнатады, бірақ оның шуы 40-60 децибелден аспауы тиіс. Егер жүргізуші музыка шуын 90 децибелден асырып (бұл - жастарда жиі байқалатын жағдай), 1-2 сағат тындаса, онда шаршау белгісі пайда бола бастайды және, ең қауіптісі, жол оқиғаларына деген жауап реакциясы нашарлайды да, жол апаттарына себеп болады. Сонымен қатар, көліктегі музыка дыбысы кала көшелеріндегі жалпы шудың мөлшерін күшейтеді. Вестибулярлық немесе дененің кеңістіктегі орнын анықтайтын және тепе-тендік сақтайтын талдағыштың жас ерекшелігі Вестибулярлық талдағыш. Адам кеңістіктегі өзінің орнын көз арқылы анықтайды. Адамның кеңістіктегі орнын арнайы құрылым - вестибулярлық талдағыш анықтайды. Сондықтан көзі көрмей қалған адам үйреніп алғаннан кейін кеңістіктегі өз орнын анықтап, дене тепе-тендігін сақтайды, Вестибулярлық талдағыштың шеткі, яғни с е з г і ш бөліміне ішкі құлақтағы жартылай айналмалы 3 каналдар мен солардың табалдырығындағы о т о л и т жатады) Жартылай айналмалы каналдардың табалдырығының іші эңдолимфа сұйығына толы. Бұл сұйықта отолит немесе статолит деп аталатын кальцийдің фосфор қышқылды тұздарынан тұратын құрылым бар. Табалдырықты лабиринт деп те атайды. Лабиринттің бір-біріне перпендикуляр орналасқан 3 жарты ай тәрізді каналдарының бір ұштары кеңейіп ампулаға айналған. Олардың ішінде орақ іспетті сүйекті құрылым бар. Бұл құрылымға жарғақты лабиринт жалғасады. Онда екі ұштарында 10-15 шақты ұзын түктері бар сезгіш және тірек клеткалары болады. Тірек клеткалары бір-біріне киіз тәрізді жабысқан талшықтарды түзеді. Бұл талшықтарға түкті клеткаларға жалғасқан отолит сүйекшелері байланысады. Орақшаның түкті клеткалары мен отолит қапшықтары ішкі құлақтың түкпірінде орналасқан вестибулярлық Скарп түйінімен байланысқан биполярлы нейрондардың талшықтарымен жалғасады. Бұл нейрондардын аксондары вестибулярлық нейронды құрап ұлу нервімен бірге дыбыс нервіне айналады. Дыбыс нерві ішкі құлақтан шығып, сопақша миға барады. Сопақша мида вестибулярлық нерв қайтадан ұлу және вестибулярлық нервтерге бөлінеді. Сопақша мида вестибулярлық нерв жоғарғы және төменгі талшықтарға жіктеледі. Бұл талшықтар сопақша мидағы вестибулярлық ядроларда аяқталады. Вестибулярлық ядролар талшықтар арқылы мишықпен, сопақша ми мен ортаңғы мидың вегетатаивтік орталықтарымен, ортаңғы мидан шығатын III және 4 қозғаушы нервтермен, жұлын және ми шарларының самай бөлігімен байланысады. Дененің кеңістіктегі орнын анықтау бастың қимылына байланысты. Бас қозғалғанда эндолимфа сұйығы жылжиды. Онда қалқыған отолиттер қозғалады да, жартылай айналмалы каналдардың сезгіш түкті клеткаларын тітіркендіреді. Сондықтан орталыққа тебетін жүйке импульстері пайда болып, вестибулярлық нерв арқылы сопақша миға, сосын мишық пен ортаңғы және аралық миға барады. Содан кейін ғана ми қыртысының самай болігіндегі вестибулярлық орталыққа жетеді. Жартылай айналмалы каналдар қимылдың басыңда және соңында тітіркенеді, яғни олар негізінен қимылдың қозғалысын үйлестіреді. Бас қозғалғанда пайда болған жүйке импульстері рефлекторлы түрде бұрылыс жағындағы мойын еттерін ширықтырады. Отолиттердің қысымы рефлекторлы түрде мойынның, аяқ-қолдың, тұлғаның бүгу еттерінің тонусын күшейтеді, жазылдырғыш еттердің тонусын, керісінше, босатады. Отолит қапшықтарының ішіндегі отолиттері дененің еңкеюін, оңға және солға бұрылуын, шалқаюын реттейді. Олар тітіркенген жақтағы еттердің тонусын күшейтіп, кері жағының еттерінің тонусын төмендетеді. Сондықтан қаңқа еттерінің ширығып, босауын вестибулярлық аппараттан орталыққа тепкіш жүйке арқылы келіп түратын импульстер реттейді. Вестибулярлық аппарат өте сезімтал болған жағдайда ұзақ қозғалыс кезінде, әсіресе шайқалмалы қозғалыста (мысалы, ұшақпен ұшқаңца, кемеде жүзгенде, жүріп келе жатқан машинада отырғанда) "теңіз ауруының" белгілері пайда болады: бас ауырып, жүрек қобалжиды, пульс жиіленеді, қан тамырлары өзгереді, қанның қысымы артады, тер шығады, ішек-қарынның қозғалысы үдеп, адам құсады, яғни түрлі вегетативтік рефлекстер туады. Вестибулярлық аппаратқа өте күшті және ұзақ жүктемелер - "теңіз ауруы", ғарыштық дағдарыс т. б. - әсер еткен кезде қозғалыс үйлесімділігі төмендейдь, Арнайы жаттығулар арқылы тепе-теңдік рефлекстерінің түрақтылығын нығайтуға болады. Ғарышкерлерді дайындауда мұндай жаттығулардың маңызы зор. Жаттығуды алдымен аз шапшаңдықтан бастайды, содан соң жылдамдықты үдетеді. Әуелі көлденең тербеліс бағытында, кейіннен жоғары-төмен тербеліс бағытында жаттықтырылады. Бастапқы кезде бас айналып, лоқсу, қүсу т. б. жағымсыз сезімдер пайда болады, бірақ бірнеше жаттығудан кейін организм бейімделіп, вестибулярлық аппараттың сезімталдығы төмендеп, болашақ ғарышкер тербеліске үйренеді. Ғарыштық салмақсыздық отолиттік қабылдағыштың қасиетін өзгертеді. Оның қызметі алғашқы 2-3 тәулікте тым төмендеп кетеді де, содан кейін жоғарылай бастайды. Бесінші тәулікте қабылдағыштың қызметі бұрынғы, яғни жердегі қалыпқа сәйкестенеді. Дененің кеңістіктегі орынын анықтау мен тепе-тендік сақтауда, қимылды үйлестіруде бұлшық еттерден, буындар мен сіңірлерден, яғни олардың проприорецепторларынан үнемі келіп тұратын кері байланыс импульстерінің маңызы өте зор. Бұған терінің тактильді рецепторларынан келіп тұратын импульстері де қатысады. Адамның проприорецепторлары құрылысының күрделілігі жағынан төртінші орын алады. Қаңқа еттерінің жүйкелеріңде проприорецепторлық импульстерді өткізетін талшықтар барлық орталыққа тепкіш талшықтардың 30-50 %. Бұл рецепторлар жаттықтыруға көнбейді, олардың бейімделу қасиеті де жоқ. Соңдықтан еттер мен буындардың сөл өзгерістері оларда қозуды тудырады, яғни проприорецептролар әрқашан да қозуға дайын түрады. Бұл қасиеттерге байланысты адамның позасы сақталып, жердің тартылыс күшіне қарсы түру мүмкіндігі қамтамасыз етіледі. Бүған қоса, проприорецепторлардың тітіркенуі арқылы бүлшық еттердің жиырылуының тонусы мен дененің кеңістікте қозғалуының рефлекторлы түрде өзін-өзі реттеуі іске асады. Проприорецепторлардың тітіркенуі рефлекторлы түрде вегетативтік қызметтерді тудырады. Бүл функциялар қимылдың түріне, маңызына, сипатына байланысты. Проприорецепторларға қоса теріден, оның тактильді рецепторларынан импульстер келіп түрады. Олардың бір-бірі-мен байланысын кинестезия деп атайды. Кинестезия қимьглдың үйлесімділігін реттейді, кеңістікті бағдарлап, көру сезімдерімен қоса, заттың қашықтығын аңғартады. Проприорецепторлардың тітіркенуі жоғары жүйке өрекетіне өсер етеді: шартты қимыл рефлекстерінің жасырын уақыты өзгереді. Мысалы, дененің бір қалыптан екінші қалыпқа ауысуы, айталық, отырған адам түрған кезде, қолдың шартты қимыл рефлексінің уақытын азайтады, ал өз еркімен тынысты тоқтату арқылы қимыл рефлексінің уақытын қысқартуға болады. Сонымен, дененің кеңістікте орын алуы мен қозғалуында вестибулярлық аппаратқа қоса проприорецепторлар мен тактильді рецепторлар маңызды орын алады. Вестибулярлык талдағыштың қызметінің жас ерекшеліктері. Адамның вестибулярлық аппараты туғаннан бастап қызмет атқарады. Жаңа туған нәрестенің жартылай айналмалы каналдары, әсіресе бүйір жақ шетіндегі каналы жақсы қалыптасқан. Ол тік және еркін орналасқан жоғарғы каналмен үлкен бұрыш жасайды. Ересек адамда бұл канал тік күйіңце қалғанымен, сәл қиғаштау орналасады. Оның артқы жағына таман орналасқан пирамиданың бетінде терең шұңқыр көрініп тұрады. Ол арқылы қан тамырлары өтеді. 3-5 жастан кейін ол ұзын өзекше пішінді болады, 8-10 жаста тар жылғашаға айналады. Жаңа туған сәбидің ұлу тәрізді сүйекшесінің күмбезі жалпақтау жөне жоғарырақ орналасқан. Оның жалпы көлемі баланың жасы үлғая келе кішірейіп, 3-5 жаста ересек адамдікіндей болады. Жаңа туған сәбидің отолит сүйекшелері мен отолит жіпшелері нәзік шеміршектен тұрады. 1 мен 3 жастың арасыңда олардың тығыздығы төмен болады да, 5-7 жаста тығыздығы артады Жаңа туған нәресте тербелісті жақсы сезеді, тіпті 1 айдан кейін тербелістің бағытын да сезе алады. Тербеліс сезімталдығы өте жоғары болады. Бір жасқа дейінгі нәрестелерді орнынан қозғағанда, жастығын жөндегенде, оны оқыс көтеріп және түсіргенде ол екі қолын екі жаққа созып, саусақтарын ербеңдетіп, тынысын ішіне тартады. Бесікке жатқызу, тербету сияқты әрекеттерге байланысты "бесік" шартты рефлекстері 12-16 күнде-ақ пайда болады. Бүл рефлекстері осы әрекеттерге дайындық кезінде қолдарын екі жаққа созуы мен саусақтарын ербеңдету қимылдары, содан соң қолы мен саусақтарын бұрынғы қалпына келтіруі, тынысын ішіне тартуы арқылы байқалады. Тепе-теңцік рефлекстері баланы аспа бесікке салып, жоғары-төмен тербеткенде жақсы байқалады. Бұл рефлекс 2-3 айлығында айқындалады. Баланың вестибулярлық рефлекстері 6-7 жаста жылдам пайда болады. Олардың рефлексінің пайда болуына әсер ету ұзақтығы жасына байланысты: 6-7 жаста 7,3 м/сек, 10-15 жаста 11 м/сек, 15-20 жаста 16 м/сек. Баланың жасы осе келе, вестибулярлық аппараттың сезімталдығы төмендейді. Оған қоса, жаттықтыру арқылы оның сезгіштігін азайтуға болады. Кеңістікте қозғалудың үйлесуі негізінен балалық шақта қалыптасады. Оның қалыптасуы коптеген мүшелер жүйелерінің дамуына байланысты, соңдықтан кеңістіктегі орынын анықтау және тепе-теңдігін сақтау қабілеттері баланың өмірден алған тәжірибесіне, шартты рефлекстерінің пайда болуына, жүйке жүйесінің дамуына байланысты. жүктеу/скачать 1,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|