Эмоцияның компенсаторлық қызметі

ISSN 1563-0307 The Journal of Psychology & Sociology.
№4 (63). 2017 
9
Борбасова Г.Н. және т.б.
және оған жауап беру принципіне келеді. 
Бұл ауысудың физиологиялық мәні А.А. 
Ухтомскийдің доминанта принципі реакциясын 
анықтау деп түсінуге болады. В.Т. Осипов шарт
-
ты рефлекстің өндірістік кезеңінен «эмоциялық» 
деп атауы кездейсоқ емес (Ле Док, 2000: 163).
Егер шартты рефлексті біріктіру процесі 
эмоциялың стресті азайту және доминантты 
жауап беруден, шартты сигналдың таңдамалы 
реакциясына ауысса, қажеттілік күштірек 
бол ған сайын эмоцияның туындауы екінші 
генерализацияға әкеледі, – дейді Ж. Нюттен.
Эмоцияның адам психикасы мен жүріс-
тұрысына әсерін сипаттайтын теория бойын
-
ша: эмоция – эмоциялық уайымның сипаты 
мен жылдамдығына әсер ету тәуелділігіне сай 
іс-әрекетті реттейді (Ле Док 2000: 173). Магда 
Арнольд жоғарыда айтылып кеткен бағытты 
одан әрі дамытты, оның пікірінше: «Эмоция 
жағдайды пайдалы, не зиянды түрде бейсаналық 
бағалау, ал сезім – бейсаналық бағалаудың сана
-
лы көрінісі», – деген.
1990 жылдары Пол Экман эмоциялардың 
негізгі кеңейтілген тізімін соның ішінде бет 
бұлшық етінде кодталмайтын, яғни көрінбейтін 
жағымды, жағымсыз эмоциялар бар екендігін 
сипаттайды.
Атақты ғалым П.В. Швырковтың «Рефлек-
торлы физиологиялық» теориясында жүріс-
тұрыс механизмі мен себептеріне «таза 
физиологиялық» түсінік берді, мидың шындықты 
сипаттау көрінісінде психика қажет болмаған, 
ол тек физиологиялық процеспен шектелген.
Адамның өз эмоциясын түсіну мен рет
-
тей алуы тиімділікке жетудегі танымдық 
іс-әрекеттің бөлінбес шарты. «Эмоциялық 
интеллект» түсінігі ғылыми теориялық зерттеу
-
лерде, сонымен қатар қолданбалы психологияда 
кеңінен таралған. Эмоциялық интеллектіге бай
-
ланысты зерттеулерді үш топқа бөлуге болады. 
Бірінші топ теориясы – эмоциялық интеллектіні 
тұлғаның индивидуалды ерекшелігі ретінде 
қарастырады, екінші топ – басқа танымдық 
қабілеттер ретінде, үшінші топ – аралас 
көзқарасты ұстанады. Осыған орай эмоциялық 
интел лектіні өлшеуге психометрикалық әдіс-
тем елер өңделеді. Осындай өлшеу техноло
-
гиясы бұл деңгейдің танымдық процестер 
үшін маңыздылығын анықтауға көмектеседі. 
Эмоциялық интеллект деңгейі ес, зейінге әсер 
етеді және танымдық интеллектпен өзара байла
-
нысты (K. Luan Phan.,т.б., 2001:336) .
Эмоцияның психофизиологиялық дамуын 
тек теориялық тұрғыдан ғана емес, сонымен 
қатар, позитрон эмиссиясының томографиясы 
(ПЭТ) және функциялық магниттік-резонанстық 
(МРТ) аппараттары арқылы зерттеулер жүргізіп, 
көптеген зерттеулер эмоциялардың функциялық 
нейроанатомиясын сипаттай бастады. Атап 
айтқанда, нақты зерттеулер зерттеудің эмис
-
сиясы типі мен проблемасының көлемдерімен 
ерекшеленеді және статистикалық қуат пен 
сезімталдықпен шектеледі. Ұзақ уақыт бойы 
эмоциялар лимбиялық жүйемен байланы
-
сты болған деп болжанған. Эмоция – жеке 
эмоциялық функцияға арналған арнайы жүйеден 
тұрмайды, ол ми қыртысындағы сенсорлық 
және қозғалтқыш функция. Жақында бұл бол
-
жам позитрондық эмиссиялық томография 
(PET) және функциялық магнитті-резонансты 
бейнелеу (MRI) сияқты нейровизуалды функ
-
циялы әдістерін қолдану арқылы сыналды. 
Бұл зерттеулерде церебральдық қан ағымында 
эмоциялық байланысты жоғарылату немесе 
кортикалды, лимбиялық және паралимбиялық 
аудандарда BOLD сигналы (белсендіру) 
берілді. Көптеген авторлар мидың белгілі 
бір бағыттары эмоциялық операциялар үшін 
функциялық мамандандырылған болжамды 
құрған болатын. Кейбір миндалинеге тәуекелге 
(Hadas Okon-Singer., т.б., 2015:89) байланысты 
өңдеу үшін өте маңызды болып табылады деп 
есептелді, дегенмен мысалы, басқалары минда
-
линеге белсендіру аффективтік стилі сынғанда 
сәйкес келетіндігін айтады. Ол орбиталық 
префронталды артериялық күтпеген мән-
жайлар эмоцияларға байланысты бағалау үшін 
маңызды болып саналады, ал медициналық 
префронталдылық, эмоциялық шешімдерді 
қабылдау үшін белгілі бір мүмкіндіктер мен 
эмоциялық өзін-өзі реттеу бар деген болжамға 
сәйкес болатын. Ретроспирацияның қабығы эмо
-
циялы ынталандырғыштарды емдеуде, әсіресе 
эмоциялар мен эпизодты жадылардың өзара 
әрекеттесуінде маңызды рөл атқарады. Осы 
мамандандырылған эмоциялық аймақтардың 
жалпы келісіміне қарамастан, әр түрлі 
индукциялық әдістерді және бейнелеу әдістерін 
қолдана отырып, зерттеулерден туындайтын 
қайшылықтар жиі кездеседі (Kandel E. R., т.б., 
2000: 230).
Мәселені жобалау кезінде, визуализация 
және талдау әдісімен жекелеген бейнелердің 
зерттеулері мидың қай аудандарында статис-
тикалық қуаттың төмен болуына байланы
-
сты эмоцияларға жауапты болатынын анық-
тады. Бұл өзгерістер табылған активтердегі 
айырмашылықтарды түсіндіруді қиындатты. 

Хабаршы. Психология және социология сериясы. №4 (63). 2017
10
Эмоция механизмінің психофизиологиялық теориялары
Бұл жағдай ұзақ мерзімді зерттеулердің кең ме
-
та-талдауына арналған шешімдердің бірі болуы 
мүмкін (Posner M., т.б., 1971: 123). Зерттеудің 
нәтижелерін зерделеу әрекеттер модельдері 
ұқсас және әртүрлі эмоциялық мәселелермен 
бағалануы мүмкін. Бұл мета-талдау эмоциялы 
активтендіруге байланысты ерекше аймақтарды 
іздеуде иммобилизацияның нәтижелерін, ерекше 
эмоциялар мен индукцияның әр түрлі әдістерімен 
зерттейді. Сондай-ақ, бұл мақалада эмоциялық 
белсенділіктің проблемаларына байланысты 
мидың аудандарының бар-жоғы зерттелген (мы
-
салы, эмоциялық өрнектерді тану, гендерлік дис
-
криминация және т.б.). Атап айтқанда, бұл зерт
-
теулерде мидың «сезімтал» нақты аймақтарында 
эмоциялық проблемалар қалай болғанын зертте
-
ген (зерттеудің қызығушылығын ескере отырып, 
аймақтағы белсенділік туралы есеп беру пай
-
ызы көрсетілген). Сондай-ақ, мидың «нақты» 
аймақтарының әртүрлі эмоциялық реакцияларға 
қатысты екені қарастырылған (белгілі бір 
аймақтағы белсендіру жиілігімен басқа аудан
-
дарымен салыстырғанда). Жыныстық эффект 
пен валенттік (эмоциялар жағымсыз немесе 
жағымды болу) дәрежесі белсендіру үлгілеріне 
әсері туралы жанама мәселе эмоциялардың ней
-
ровизуалды негізгі тақырыптары болып табы
-
лады екен және сондықтан да кең және жеке 
талқылауды талап еткен.
Біз білетініміздей, бұл эмоцияны қамтитын 
функциялық нейровизуалды зерттеулердің 
алғашқы мета-талдауы. Зерттеулер жиынтығынан 
деректерді пайдалану арқылы мидың белгілі бір 
облыстары жалпы эмоциялы активациялаумен, 
әртүрлі эмоциялармен, әртүрлі индукциялық 
әдістермен және танымдық эмоциялық тапсыр
-
малармен байланысты болғанын қарастырдық. 
Осы мақала бойынша талдаудың көрсеткіші 
төмендегідей қорытынды көрсеткен: 
1) қызығушылықтың барлық санаттары 
мен салаларында эмоциялы үдерісте ортақ рөл 
атқарған;
2) қорқыныш, әсіресе бездермен күрес;
3) белсенділікке байланысты; 
4) эмоциялық қайта шақыру; 
5) когнитивтік сұранысқа ие эмоциялық тап
-
сырмалар.
Мета-талдау әр түрлі эмоциялық тапсырма-
ларға қатысатын мидың жеке бағыттарын 
анықтаған. Осыған байланысты аудандардың 
көпшілігі және олардың функциялы рөлдері 
бұрын анатомиялық сипаттамалар, жануар
-
лар эксперименттері және адам жарақатының 
зерттеулері туралы деректерге сәйкес келеді.
Бірнеше әдіснамалық көзқарас эмоцияларға 
нақты аймақтық мидың қатысуын анықтаудың 
сенімділігіне және негізділігін арттыруға 
және кейінгі мета-талдауларда, зерттеулер
-
де мағыналы салыстыру жасауға мүмкіндік 
береді. Болашақта жүргізілген зерттеулерде 
ынталандырулар мен дизайнды белсендіру 
парадигмаларын, қызығушылықтың эмоция-
лық процесін мұқият оқшаулау арқылы 
пайдалануға болады. Миға белсендірудегі 
жеке айырмашылықтардың әсері параметрлік 
немесе факторлық схемалар (мысалы мінез-
құлық / физиологиялық көрсеткіш термен) 
немесе жеке және температуралық терапия 
шаралары арқылы талдануы мүмкін. Белгілі 
бір активтендіруді «қосылым» және «желі» 
немесе оқиғаға байланысты жобаларды тал
-
дау арқылы одан әрі оқшаулауға болады. 
Болашақ нейроэмирлеу зерттеулері, осы шо
-
луда анықталған эмоциялық операциялардың 
функциялық ми секрециясы мен байланысына 
қатысты қазіргі түсінігімізді толықтыратынына 
қарамастан, эмоциялардың функциялық нейро-
анатомиясының маңызды құрамдас бөлігі бо
-
лып табылады (Ekman P., т.б., 1971: 271).
Жоғарыда атап өткендей, эмоцияның 
психофизиологиялық 
дамуын 
позитрон 
эмиссиясының томографиясы (ПЭТ) және 
функциялық магниттік-резонанстық (МРТ) ап
-
параттарымен қатар электроэнцефалография 
(ЭЭГ) аппараты арқылы жүргізілген зерттеулер
-
ге тоқталсақ, соңғы жылдары ми жұмысына тал
-
дау жасау таным мен эмоцияның өзара қарым-
қатынас бағыттылығын зерттеуді тездету үшін 
мықты құралдар пайда болғанын көреміз. Бұл 
жұмыс ақыл табиғаты жайлы негізгі сұрақтарға 
түсінік беріп және психикалық ауытқулар тууы 
жайлы маңызды ақпарат береді. Бұл зерттеулер 
көрсетуі бойынша стресс, уайым және басқа да 
эмоциялар таным элементтеріне тереңнен әсер 
етеді, оған: зейін, ес, танымдық бақылау жатады. 
Көбінесе бұл әсер уақытша өтпелі эмоциялық 
жағдайда сақталады. Зейіннің жүйесі, орын
-
даушы бақылау мен жұмыс есі, эмоцияның 
реттеуші қызметін атқарады. «Эмоциялық» және 
«танымдық» ми арасындағы айырмашылық 
анық емес және өзара тәуелді. Зерттеуде 
дәлелденгендей ми аймағы мен психологиялық 
процесс таныммен байланысты, алдыңғы ми 
қыртысы және еңбек есі эмоция үшін маңызды 
рөл атқарады. Сонымен қатар, болжанғандай 
эмоциялық және танымдық аймақтар бір-біріне 
бейімделген және бейімделмеген жүріс-тұрыс 
байланыс тәсілі арқылы әсер етеді. Зерттеу
-

ISSN 1563-0307 The Journal of Psychology & Sociology.
№4 (63). 2017 
11
Борбасова Г.Н. және т.б.
де эмоция мен танымның ми жасушасында 
айқасып (переплетаются) жатқандығын көреміз. 
Эмоциялық-танымдық ми түсінігін терең да
-
мыту үшін, ақылды түсініп қана қоймай, оның 
бұзылыстарының шығу тегінің себебін анықтау 
маңызды. Бұл еңбектен көретініміз эмоциялық 
сигнал, эмоциялық жағдай және эмоциялық қыр 
ақпаратты өңдеу кезінде негізгі элементтерге 
қатты әсер етеді, оған зейін таңдамалығы, еңбек 
есі, танымдық бақылау кіреді (Апресян Р.Г., т.б., 
1983: 110).

жүктеу/скачать 3,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: