Гентикалық өзара байланыс

Генетикалық жағынан қазақ халқы біртұтастанған екені белгілі. Дәстүрлі қоғам кезеңінде шартты түрде үш жүзге бөлінген қазақ халқы қожа, төре, сунақ, төлеңгіт және т.б. сол сияқты шағын этникалық топтарды құрылымына кіргізгенмен өзінің этникалық келбетін ХХІ ғасырға дейін бірыңғай күйде сақтап келгені белгілі. Дәстүрлік, тілдік, антропологиялық, мәдени өзара алшақтық онша көп байқалмайды. Қытай мен Моңғолиядағы, кейін Үндістан, Ауғанстан, Иран, Түркия, содан кейін Еуропаға ауысқан қазақтар негізінен «Найман», «Керей» руларынан болса, Өзбекстан, Ресей, Түркіменстан, Тәжікстандағы қазақтар Кіші жүздің «Тама», «Табын», «Адай», «Алшын», «Керейт» және т.б. руларының өкілдерін құрайды. Сондықтан қазақ диаспорасының Қазақстан Республикасындағы қандастарымен генетикалық байланыс, ұқсастық өте тереңде жатыр. Тек оған кейбір түзетпе енгізетін құбылыс некелердің көбеюі мен ұлттық нигилизмнің, ассимиляцияның көрініс беруі жатады.

Бұл байланыс этникалық «Менді» негізгі компоненттері болатын құрылымдық салалар мен бағыт-бағдарлардың ұқсастығы мен айырмашылығы арқылы анықталады. Этникалық «Менге»-тілдік, діндік, ділдік, мәдени, саяси жүйелік, дәстүрлік, дүниетанымдық қатынастарды жатқызуға болады.

Міне, сондықтан құрылымдық байланысты нығайту дегеніміз – тілді, мәдениетті, руханилықты, діни негіздерді, тұлға еркіндігін қоғамда үйлесімді дамыту болып табылады.

Қызметтік өзара байланыс.

Бұл өзара қатынастар негізінен социумдық деңгейдегі адамдардың күнделікті қажеттілігінен туындайтын мүдделерінен туындайды. Олардың экономикалық, шаруашылық, саяси, мәдени, ақпараттық, тұрмыстық сипаттары басым. Қазіргі нарықтық қатынастар адамдардың әрбір байланыстан прагматистік тиімділікті іздете бастады. Қазақ диаспорасының өкілдерімен байланыстың нығая түсуі екі жаққа бірдей тиімді пайдалы экономикалық қатынастарды өрбіту үстінде. Шет елдерде өмір сүріп, әр түрлі кәсіптің басын ұстап жүрген қандастарымыз туған жермен арадағы қатынасты экономикалық тиімділік деңгейіне дейін көтеру мақсатын қоюда.

Ерекше иаңыздылығы бар нәрсе әр түрлі мамандықты игерген, жоғарғы деңгейдегі біліктілігі бар мамандардың елімізге қоныс аударып келгеннен кейін өз қабілетін халық игілігіне жұмсауы болып табылады.

Факторлы өзара байланыс.

Бұл қатынастар көбінесе қоғамдағы кенеттен болатын өзгерістердің нәтижесінде пайда болды және құрылымдық байланыстардың алдын алатын құбылыс. Мемлекеттің геосаяси бағдары өзгеруіне байланысты құндылықтық бағдарларға өзгеріс еніп, бұрынғы деректер мен процестерге жаңаша баға беріледі. Мәселен, Кеңес Одағы кезеңінде Мұстафа Шоқай тұлғасы ұлтшылдық айдарына ілініп, Еуррпадағы қазақтарға деген көзқарас та теріс болған болатын. Қазақстан Республикасы егемендікке қол жеткізуі арқасында бұл стереотиптік түсініктер бұзылып, олардың объективті түрде бағалануына мүмкіндіктер пайда болады. Оған қозғаушы күш болған қоғамның демократиялана түсуі, тоталитаризмнің күйреуі еді.

Қазақстан Республикасы өзі алғаш құрылған күннен бастап, қандай қиын жағдайға тап болғанына қарамастан сырттағы қандастарымызға қамқорлық жасауды назардан тыс қалдырған емес. Қазақ жеріне кезінде әр түрлі себептермен көшіп кеткен қандастарымыз мемлекетімізге орала бастады. Сондықтан оларға «оралман» деген атау да берілді. Басқаша айтқанда халықаралық деңгейде «репатриант» деп аталатын бұл құбылыстың өзектіліг арта түсуде.

Қазақстан Республикасының Көші-қон мен демография агенттігің мәліметтері бойынша, 1991 мен 2000 жылдың аралығында тәуелсіз Қазақстан жеріне 42387 қазақ отбасы немесе 183652 адам көшіп келген. Осы қоныс аударып келгендердің 60%-і ТМД елдерінен: Өзбекстаннан-62737, Түркіменстаннан-22055, Тәжікстаннан-10476, Ресейден-8490 болса, алыс шет елдерден: Монғолиядан-65202, Ираннан-5030, Түркиядан-3780, Ауғанстаннан-1719, Қытайдан-2214, Пәкістаннан-1102 және т.б.

Елімізде «Халықтың көші-қон туралы» Заңға сәйкес шет елден көшіп келетін қандастарымыз квотамен орналастырылады. Дегенмен, жоғарыда аталған Агенттіктің мәліметтері бойынша бұл квотаның орындалуы да ойдағыдай емес. Мәселен, 1993 жылы оның орындалуы да 76,5% болса, 1994 жылы – 51,5%, 1995 – 66,6%, 1996 – 63,6%, 1997 - 56%, 1998 – 53,4%. Ал 1999 және 2000 жылдары бұл көрсеткіш Ресей мен Өзбекстаннан көшіп келушілер арқылы орындалған.

Қазақ диаспорасы бұрынғы тоталитарлық жүйеде жабық тақырып болды. Мемлекеттік тәуелсіздікке қолы жеткен Қазақстан үшін қазақ диаспорасы ғылыми проблема ретінде 1991 жылдан бастап Философия институтында «Қазақ диаспорасы:бүгіні мен ертеңі» атты ғылыми бағдарлама шеңберінде жүйелі түрде зерттеле бастады. Бірнеше ғылыми конференциялар мен ғылыми талқылаулар осы мәселеге арналып, көптеген мақалалар мен кітаптар шыға бастады.

Қазақ диаспорасы туралы соңғы он бес жылда швед ғалымдары Линда Бенсон мен Ингвар Сванбергтің «Түркиядағы қазақ босқындары» мен «Қытай қазақтары» дейтін мақалалары «Қазақ диаспорасы. Этникалық өмір сүру мәселелері» деген атпен 1997 жылы жарық көрді. Моңғолиядағы қазақ ғалымдары Ислам Қабышұлының «Моңғолия қазақтарының тарихы», Биқұмар Кәмашұлының «Моңғолиядағы қазақтардың салт-дәстүрлері», қазіргі кезеңде Қазақстан азаматы, белгілі ғалым Зардыхан Қинаятұлының «Моңғолиядағы қазақтар», Америка ғалымы Марта Бриль Олкоттың «Қазақтар» еңбектері және тағы басқа монографиялар жарық көрді. Осылардың барлығын қазақ диаспорасының тарихи, әлеуметтік, этнодемографиялық, саяси, рухани, экономикалық, экологиялық және этномәдени мәселелерін зерттеуге үлес деп бағалаймыз.

Қазіргі нарықтық экономикасы қалыптасқан тәуелсіз Қазақстан жағдайында қазақ диаспорасы мен оралмандар мәселесі бойынша бұқаралық ақпарат құралдары белсенді қызметтер атқаруда. Әсіресе, «Хабар», «Ел арна», «Қазақстан-1» телеарналары бұл мәселелерге үлкен мән беріп отыр.

Газеттердің ішінде бұл тақырыпқа «Қазақстан-Заман», «Жас Алаш», «егемен Қазақстан» жиі мақалалар, сұхбаттар жариялайды.

1. 
   «Диаспора» ұғымын грек тілінен аударғанда қандай мағына білдіреді?
   
2. 
   «Этникалық кеңістік» дегеніміз не?
   
3. 
   Менталитет дегеніміз не?
   
4. 
   Менталитет түрлері?
   
5. 
   Генетикалық байланыс дегеніміз не?
   
6. 
   Құрылымдық байланыс дегеніміз не?
   
7. 
   Қызметтік және факторлық байланыстарға түсінік бер.
   
8. 
   1991-2000 жылдар аралығында ҚР жеріне ТМД елдерінен қанша қазақ отбасы көшіп келді?
   
9. 
   1991-2000 жылдар аралығында ҚР жеріне алыс шет елдерден қанша қазақ отбасы көшіп келді?
   

90-жылдары мен 2000-2003 жылдары қазақ халқының орташа жылдық табиғи өсімі Қазақстан бойынша 120-125 мың, бұрынғы Кеңес Одағы көлемінде 140-150 мың, ал Әлемдегі барлық жиынтық санымен 165-180 мың адамға өсіп келе жатыр. Қазақтардың өз республикасы – Қазақстан ұлысында алдағы жыл өткен сайын 0,6-0,7 процентке үлес салмағы үнемі артып отыратын болады. 2002 жылдың ортасында қазақ халқының юарша саны, яғни Әлемдегі исі қазатардың толық саны 13 миллион 500 мыңға жетті.

1988 бен 1999 жылдар арасында Қазақстанда олардың табиғи өсімі 2,7 проценттен 1,1 процентке дейін азайған.

Соғыстан соңғы 55 жыл ішінде қазақтар саны демографиялық дүмпудің арқасында 1945-2000 жылы айтарлықтай 4 есе өскен болса, ендігі алда, яғни ХХІ ғасыр бойы ұдайы оның саны екі есе ғана өсе алады.

Шет елдердегі қазақ диаспорасы мен ирреденттерінің жартысы өз елі – Қазақстанға оралатын болса, онда қазақтар саны республикада 20 миллионға дейін өсіп, ал барлық тұрғындар арасында олар 75-80% құрамақшы. Бұл деген Қазақстанды біртекті унитарлық мемлекет ретінде сақтап тұруға септігін тигізеді.
2. Қазақ диаспорасының этнографиялық сипаттамасы.

Қазақ халқының демографиялық дамуы туралы сөз болғанда, әр түрлі күрделі тарихи оқиғаларға байланысты оның аман қалған санының жан-жақты шоғыры мен шашырағаны жайлы, яғни Қазақстаннан тыс жердегі қазақ диаспорасы туралы айтпай кете алмаймыз.

Қазақ диаспорасының кең ауқымды екенін мына салыстырулар дәлелдей түседі. Айталық, өз республикасынан тыс жердегі процентінің жоғарлылығы жағынан армян мен тәжіктерден кейінгі үшінші, ал алыс шетелдегілердің жалпы саны жағынан бұрынғы Кеңес Одағында саны көп украиндардан кейінгі екінші орын қазақтарға тиді. Шетелде болса да, ирредент ретінде өз атамекенінде тұрып жатқандардың ішінде тек азербайжандарды (Ирандағы) алға жіберіп, тағы алдыңғы екінші орынға шығып отырған да қазақтар (Қытайдағы).

Қазіргі Қазақстанның территориясы бүкіл қазақтың атамекенінің немесе қазақ топырағының тек үштен екісін ғана қамтиды. Демек, қазақтың ежелгі атамекеіні 4 миллион шаршы километрге жайылып жатыр. Оның 1,2 мың шаршы шақырымының 600 мың шаршы шақырымы Ресейде, 200 мың шаршы шақырымы Орта Азияда және 400 мың шаршы шақырымы Қытайда қалды. Екі жарым көлемдегі Түркіменстандай немесе жеті Қырығзстандай болатын осындай кең жерді қазақтың өзі бөтен мемлекеттегі аз санымен меңгеріп отыра алмайды... Олар ол жерде екінші (Ресейде) немесе үшінші (Қытайда), тіптен төртінші ұлтқа айналып отыр.

Қазақ демографиясы мен диаспорасы бүгін ғана зерттеліп жатқан жоқ.... Атақты этнограф Мұхаметжан Тынышпаевтың дерегі бойынша 1915 жылы Қазақстанның қазіргі шекарасынан тыс жерлерде, атап айтқанда ішкі ресейде, қытайда, көрші Бұхар әмірлігі мен Хиуа хандығында және алыс жырақтағы Ауғанстанмен бірге ұзын саны сол кезде 700 мың болып қалатын қазақ саны бар екен.

М.Б.Тәтімовтың «Цифрлар шежіресі» атты 1988 жылы жарық көрген еңбегінде 1959 жылғы санақ бойынша қазіргі алыс-жақын он шетелдері бойынша қазақтың барлық саны 4.260 мың, соның 1.485 мың сол кездегі Қазақ КСР-ының сыртында тұратыны туралы ғылыми қорытынды жасалған. Сонда 1915-1959 жылдар аралығында іштегі қазақтар саны 1,5 есе кемісе, ал сырттағылары айтарлықтай 2 есе өскен.

Қысқаша болса да, енді қазақ халқының саны өзінің негізгі орналасқан кең аумағынан сыртқа қалай ығыса шығып кеткені туралы айтайық. Бұл тарихи ұзақ ағым алғашқыда «Ақтабан шұбырынды» кезіндегі күшті жаугершілікпен басталды. Солтүстік-шығыстан баса көктеп кірген жоңғар шапқыншылығынан 1723 жылы шегінен көшпенді шұбырындылар оңтүстік-батысқа қарай шегіне, сөйтіп қазіргі Орта Азия жеріне көп санымен тереңдеп енуге мәжбүр болды. Жоңғар хандығы жеңіліс тауып, біржола жоқ болғаннан кейін қазақтар өзінің ежелгі шығыстағы жеріне 50 жылдан соң қайта орала бастады. Бұл ірге кеңейтіп көшу 1754 жылдан бастап, дүркін-дүркін әр қилы тарихи оқиғалармен бірнеше рет жалғаса отыра, екі ғасырға дейін созылып, тек 1934 жылы ғана, 30 жыл ойраннан соң ғана аяқталды.

Қазақ диаспорасының әрі қарай кең етек жаюына жаугершіліктен басқа отаршылдық та тікелей әсер етті. Алдымен Еділ мен Жайықтың жағасынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан және Ертістің өңірінен зорлықпен қуылып, сарытабан сүргін болған көшпенді бабабаларымыз Солтүстік-батыстан Оңтүстік-шығысқа қарай, бұл жолы қырылмаса да, жөңкеле көшкен.

1916-1921 ж.ж. алты жылға созылған ұлт-азаттық көтерілісі мен әлеуметтік төңкеріс және Азамат соғысы жылдарында аштықтан қырылғандары мен оққа ұшқандары (900 мың), атамекенінен біржола көшіп кеткендері бар (200 мың), яғни барлық кемушілік миллион адамнан мол асып кеткен.

1931-1933 жылғы тікелей «қызыл қырғыннан» барлық шығын 2 млн 300 мың адам мен қызылдардың қысымынан 1.900 мыңы шетке қарай біржола үдере ауак көшкен. Қазақта «қызыл» деген сөз тек түсті ғана білдірмейді, ол «тым күшті» деген мағынаны білдіреді.

Қазақтардың 2005 жылдың басындағы барлық саны:

Қазақстанның өзінде – 8 млн. 990 мыңға тақалмақшы.

Бұрынғы Одақтас, қазіргі дербес республикаларда – 3 млн. 837мың бар.

Шалғай шетелдерде – 2 млн. 263 мың. Ал 2002 жылдың аяғы мен метистерін қосқанда исі қазақ саны 15 миллионға толады. Соның 12 миллионы «таза» қазақтар.