Ботаника Оқу әдістемелік құралы



бет27/35
Дата17.02.2017
өлшемі13,44 Mb.
#9670
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   35

Көкек зығыры

Мүк тәрізділерге мысал ретінде көкек зығырын алуға болады. Көкек зығыры денесі сабақтан және ұсақ үшкір жапырақтан тұрады. Бұл қос үйлі өсімдік, яғни бір түбірде аталық антеридии, екінші түбінде аналық архегонии орналасады. Жынысты көбеюі жыныс органдарында жүреді.Ұрықтанудан жасалған зиготадан қорап тәрізді ішінде споралары жетілетін спорангии жасалады. Сөйтіп көкек зығырының жынысты көбеюі алмасып, ұрпақ ауысу жүреді.

Көкек зығыры өркенінен жапырағына, сабақтарына және ризоидтарына назар сала қарау, суретін салу.

Сфагнум мүгі дымқыл жерлерде, кейде суда өсетін өсімдік. Жіңішке сабағының бойында шоқтанып орналасқан жапырақтары орналасқан. Сфагнум мүгі денесінде ірі су жинағыш клеткалар және жіңішке хлорофилді клеткалар бар. Сондықтан сфагнум қышқыл жерге өсуге бейім. Сфагнум өркенінің төменгі бөлігі суда болады, ризоиді жоқ. Сабақтың жоғарғы жағында архегонии мен антеридии орналасады. Жыныс клеткалары ұрықтанғаннан кейін пішіні шар тәрізді спарогон қорабы жетіледі. Қорапшаның ішінде жасалатын спорангиде көптеген споралар жасалады. Споралар шашылып қолайлы жағдайға түскен жағдайда, одан жіп тәрізді балдырға ұқсаған протонема жасалады.

Мүк тәрізділермен салыстырғанда папоротник тәрізділердің жыныссыз ұрпағы, яғни спорафиті басым. Бұл көбіне шөптесін өсімдіктер. Папоротниктердің жапырағы, сабағы, тамыры бар. Папоротниктер споранияда жасалатын споралар аркылы жыныссыз көбейеді. Спорангиі жапырақ астындағы бетінде болатын сорустың ішінде жасалады. Жерге шашылып, қолайлы жағдайға түскен спорадан өскінше дейтін гаметофит жетіледі. Өскіншенің денесінде хлорофилл және ризоиді болады. Сондықтан оны организм ретінде қарастыруға болады.Өскінше бойында жыныс органдары антеридии мен архегонии жетіледі. Антеридиде сперматозоид, архегониде жұмыртқа клеткасы жасалады. Олар бір-бірімен косылып, ұрықтанғаннан кейін жаңа спорафит - папоротник пайда болады.


Жұмыс барысы

1 Лупа арқылы көкек зығыры өркенінің жоғарғы жағынан аталық жэне аналық өсімдікті табу. Қорапшасын тауып, оның тірсегін, қуысын жэне қақпағын көріп, суретін салу.

2 Сфагнум мүгі гербариінен өркені және қорапшасы сыртқы құрылысын зерттеп, суретін салу.

3 Сабағының көлденең кесіндісінен жасалған даяр препаратын микроскоп арқылы зерттеп су жинағыш клеткаларын және механикалық тканын зерттеу. Суретін салу.

4 Мынадай тәжірибе жасалады. Сфагнумды стакандағы суға салып қойса біраз уақыттан кейін жапырақтарынан су тамшылайды. Бұдан сфагнумның су жинағыш клеткаларына су толатынын білеміз.

5 Аталық папоротник гербариі, даяр препараттар, микроскоп, лупа.

Аталық папоротник гербариі арқылы жапырағын, сабағын, тамырын, сорусын қарап суретін салу.

6 Сорусының көлденең кесіндісінен жасалған даяр препараттан спорангиясы қабығын зерттеу. Суретін салу .



  1. Лупаны пайдаланып карағайдың аталық және аналық бүрлерін қарау. Аталық бүрден тозаңдарды, аналық бүрден тұқым бүршігін тауып зерттеу, суретін салу.


Ашық тұқымды өсімдіктерге қарағай, шырша, арша,' балқарағай, самырсын сияқты қылқанды жапыракты өсімдіктер жатады. Бұлардың аналықтары болмайды, тұқым бүршіктері бүр қабыршықтары қолтығында ашық жатады. Аталық тозаң бірден бүршігіне конады да, ұрықтанып тұқым жасалады. Аналық болмағандықтан тұқым ашық жатады. Ашық тұқымдылар деген аты осыдан шыққан. Даму циклінде спорофит басым, гаметофит редукцияға ұшыраған. Ашық тұқымдылар көбеюіне мысал ретінде қарағайды алуға болады. Қарағай өркендерінде аталық және аналық бүршелер жасалады. Бұлар шығу тегі жағынан түрі өзгерген өркен болып табылады. Аталық бүрде піскен кезде жел арқылы таралатын аталық тозаңдар, аналық бүрде тұқым бүршігіндегі ұрық қалтасында жұмыртқа клеткасы жетіледі. Тұқым бүршігіне қонған тозаң өсіп тозаң түтігін жасайды. Тозаң түтігі ішіндегі екі спермидің бірі ұрық қалтасына құйылып жұмыртқа клеткасымен қосылады. ¥рықтанған зиготадан тұқым ұрығы жасалады да, тұқым жетіледі.
Қайталау сұрақтары:

  1. Мүктәрізділерді не себептен өсімдіктер эволюциясында жеке бұтақ түрінде қарастырады?

  2. Жасыл мүктің тіршілік кезеңі калай өтеді?

3 Шаңжапырақ тэрізділердің басқа жоғары споралылардан айырмашылығы неде?

  1. Шаңжапырақ тәрізділердің құрылысымен тіршілік ортасы қандай?

  2. Еркек усасырдың сорусының жән гаметифитінің құрылысы қандай?

  1. Жалаңаш тұқымды өсімдіктерді жоғары споралы өсімдіктерден қандай белгілері арқылы айыруға болады?

  2. Жалаңаш тұқымдылардың қандай белгілері жоғары споралы өсімдіктерге ұқсас болып келеді?

  1. Қарағайдың тіршілік кезеңі қалай өтеді?

  2. Тұқым бүрінің құрылысына сипаттама беріңдер.

  3. Тұқым қалай пайда болады және қандай құрылысты болып келеді?


13 тақырып Қосжарнақтылар класы. Сарғалдақ тұқымдасы Мақсаты:

  • қосжарнақты класы тұқымдастарының морфологиясы мен гүл бөліктерінің ерекшеліктерімен танысу

  • Сарғалдақ тұқымдас өсімдіктердің құрылыстарындағы және гүл бөлімдеріндегі ерекшеліктерді ажырату

Жалпы түсінік

Сарғалдақтар тұқымдас өсімдіктердің түрлері шөптесін, лианалар түрінде кездеседі. Жапырақтары кейбіреулерінде кезектесіп отырады. Гүл симметриясы актиноморфты және зигоморфты түріне, гүлсерігі жай және' қосарланған болыпта кездеседі. Кейбір түрлерінің күлтелерінде шірнеліктер, жиналатын мүйіз шақшаға ұқсас өсіндісі болады. Шірнеліктердің құрамында хош иісті тәтті шырындары болады, осы шырындармен қоректенуге ұшып келген бунақденелілер өсімдіктерді тозаңдандырады, кейбір түрлері жел арқылы да тозаңданады. Гүлдерінде аталықтары да, аналықтары да болады. Жемістері көп тұқымды топтама және көп тұқымды жаңғақ болып келеді.

Өсімдікке морфологиялық талдау мынадай схемамен жасалады:


  1. Өсімдік түрі (қазақша, орысша, латынша)

  2. Өсетін жері (орман, жайылымдық, дала, батпақ, су қойнау, тау шатқалы т.б.)

  3. Жер бедері (ойпат, қырат, тау, төбе, тау етегі, тау беткейі т.б.)

  4. Топырағы, оның ерекшелігі мен ылғалдылығы (құмақ, саздақ, құрғақ, орта дәрежелі ылғалдылық, сортаң т.б.)

  5. Экологиялық тобы (мезофит, ксерофит,склерофит, суккулент, гидрофит т.б.)

  6. Биологиялық типі (ағаш, бұта, жартылай бұта, шөптектес өсімдіктер)

  7. Өмір сүру ұзақтығы (бір жылдық, екі немесе көп жылдық)

8 Қоректену тәсілі (автотрофтық, гетеротрофтық, сапрофиттік, паразиттік, жартылай паразиттік, селбесіп тіршілік ету немесе симбиоздық, насекомдармен қоректенетін)

9 Тамыр (тамыр жүйесі, ұзындығы, түрі, түсі, көлденең қиындысы)



  1. Тамырдың түр өзгерісі (метаморфозы). Микроза.

  2. Сабақ (өсу жолы, биіктігі, көлденең қиылысы, сыртқы құрылысы, түсі, консистенциясы)

  3. Сабақтың түр өзгерісі

  4. Жапырақ (жапырақ сағағы - морфологиясы, қынапты, тілшелі). Жапырақ тақтасының негізгі яғни сабақка немесе сағаққа бекитін жерінің пішіні, жәй немесе күрделі жапырақ, жалпы жапырақтың пішіні, жиегі, ұшы, тілімденуі, түсі, бетінің сипаты түкшелері, категориясы, гетерофиллия, ішкі құрылысы, жүйкеленуі т.б.

  5. Жапырақтың түр өзгерісі (метаморфозы)

  6. Өркен (бұтақтануы, жапырақтың онда орналасуы кезектесіп, қарама - қарсы т.б.)

  1. Гүл (орналасуы, гүл жапырақ немесе жабын жапырақ, гүл серігі) жәй, қос қоршаулы, біріккен, кіріккен желекті немесе дара желекті, гүл бөлімдерінің саны, пішіні, қос жынысты, дара жынысты гүл, гүлдің симметриясы (дұрыс, бұрыс, ассиметриялы), аталықтың типі, саны, тозаң жіпшесінің, тозаң қабының құрылысы, ашылу жолы. Аналық (гинецей), түйіні (жатыны) - апокарпты, синкарпты т.б. орналасуы (ортаңғы, үстіңгі, астыңғы), аналықтың ауызы, оның үстіңгі бетінің құрылысы, мойны т.б. морфологиялық сипаттамалар.

  1. Гүл шогы, типі (моноподиалдық - бүйір гүлді, симподиалдық - төбе гүлді гүл шоғы) т.б.

  2. Гүлдің формуласы мен диаграммасы.

19 Тұқыммен жемістердің типі, морфологиясы (нағыз, жалған, құрғақ,
шырынды жемістер т.б.), таралу жолдары, жеміс шоғыры (соплодие).

  1. Жалаң тұқымды өсімдік болса, жаңғағының морфологиясы, антеридиймен архегонийінің т.б. сипаттамасы.

  2. Жабық тұқымды өсімдіктердің тұқымына морфологиялық сипаттама (саны, пішіні, көлемі, түсі, сыртқы беті, құрылысы, таралу жолы)

  3. Өсімдіктердің пайдалануы (азықтық, улы, малазықтық, техникалық, дәрілік, илік, бояу алынатын т.б.) өсімдіктің аты толық анықталған соң жазылады.


Жұмыстың барысы

1 Тірі немесе кеппешөп даналарынан сарғалдақ тұқымдас өсімдіктердің жапырақтарына, сабақтарына, тамырларына сипаттама беру

2 Гүл шоғырларының түрлерін анықтау

3 Гүлдерінен гүлсерігінің қандай болып келетіндігін анықтап, күлтеріндегі шірнеліктерді, шпорценді көрсету

4 Гүлдеріндегі аталық, аналық сандарын анықтап, құрылыстарындагы ерекшеліктерді көрсету

5 Жеміс түрлерін анықтау


Сарғалдақ (Ranunculaceae) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Батпақ қалтагүлі - Калужница болотная - Caltha palustris L.

Алтай күнгелдісі - Купальница алтайская - Trollius altaicus С.А.Меу.

Сарғылт құндызшөп - Прострел желтеющий - Pulsatilla flavescens (Zucc.) Juz. Кіші тышқанқұйрық - Мышехвостник малый - Myosurus minimus L.

Жұмыртқа жемісті мүйізжеміс - Рогоплодник яйчкоплодный - Ceratocephala testiculata (Crantz.) Bess.

Көктем ақбүйрегі - Чистяк весенний - Ficaria verna Huds.

Күйдіргі сарғалдақ - Лютик жгучий - Ranunculus flammula L.

Усарғалдақ - Лютик ядовитый - Ranunculus sceleratus L.

Жатаған сарғалдақ -Лютик ползучий - Ranunculus repens L.

Ойып түсетін сарғалдақ - Лютик едкий - Ranunculus acris L.

Сары маралоты - Василистник желтый - Thalictrum flavum L.
Қайталау сұрақтары:

  1. Саргалдақ тұқымдас өсімдіктер қандай тіршілік жағдайында кездеседі?

  2. Гүл симметриясы қандай?

  3. Гүл құрылысында қандай ерекшеліктер бар?

  1. Гүлінде аталық, аналық саны қанша?

  1. Сарғалдақ тұқымдасын анықтағанда қандай белгілеріне көңіл аудару керек?


14 Тақырып Раушангүлділер тұқымдасы

Мақсаты:

- раушандаргүлділер тұкымдас өсімдіктердің құрылыстарындағы және гүл бөлімдеріндегі ерекшеліктерді ажырату;

- раушандаргүлділер түқымдастарының адам өміріндегі маңызы.

Жалпы түсінік

Раушангүлділер тұқымдастардың көпшілігі - пайдалы жеміс ағаштары. Бұлар қосжарнақтылар класына жататын ағаш, бұта, көп жылдық, кейде екі немесе бір жылдық шөптесін өсімдіктер. Олардың жеміс-жидек дақылдары халық шаруашылығында кеңінен қолданылады.



Раушангүлділер тұқымдасына тән ерекшелік - гинецей жэне гүл табанының құрылысы. Гинецейі көп бөлікті апокарптан, бір бөлікті ценокарпты түріне дейін өзгерген. Гүл табаны табақша, бокал тәрізді болады да, оның жиегіне тостағаншаның түп жағы, күлтелері, аталықтары бірігіп өсіп түрады, мұндай гүл табаны гипалтий деп атайды. Жемістері піскен кезде гүл табаны ашық түсті болып, етті және шырынды болып келеді де жемісінің, тұқымының таралуына себепші болады.
Жұмыстың барысы

Раушан гүлділер гүлі құрылысы

  1. Алма және алхоры гүлдері суретін салу

  2. Гүлдер формулаларын жазып, диаграммаларын жасау

  3. Сол өсімдіктер жемістері коллекцияларынан жемістерді сипаттап, суретін жасау

  4. Тірі өсімдіктерден немесе кеппешөп даналарынан раушангүлділер тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерін сипаттау

  5. Раушангүлділер тұқымдасының қандай тұқымдас тармақтары бар? Олар қандай белгілерімен сипатталады?


Раушангүлділер (Rosaceae) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Шайқурай жапырақ тобылғы - Таволга зверобоелистная - Spiraea hypericifolia L

Қара жемісті ырғай - Кизильник черноплодный - Cotoneaster melanocarpus Fisch.ex Blytt.

Қан қызыл долана - Боярышник кровавокрасный - Crataegus sanguinea Pall.

Орман бүлдіргені - Земляника лесная - Fragaria vesca L.

Батпақ мажырасы - Сабельник болотный - Comarum palustre L.

Кәдімгі қазтабан - Лапчатка гусинная - Potentilla anserine L.

Күміс қазтабан - Лапчатка серебристая - Potentilla argentea L.

Жатаған қазтабан - Лапчатка ползучая - Potentilla reptans L.

Құм қазтабаны - Лапчатка песчанная - Potentilla arenaria Borkh.

Түзу қазтабан - Лапчатка прямостоящая -

Шөл қазтабаны - Лапчатка пустынная -

Көкшіл қазтабан - Лапчатка сизоватая

Өзен шыршай - Гравилат речной - Geum rivale L.

Шегіршін жапырақты жұлдызгүл - Лабазник вязолистный - Filipendula ulmaria L. Maxim.

Кәдімгі жұлдызгүл - Лабазник обыкновенный - Filipendula vulgaris Moench.

Азиат шоңайна - Репейник азиатский - Agrimonia asiatica Juz.

Дәрілік бүршікгүл - Кровохлебка лекарственная - Sanguisorba officinalis L.

Тікенді итмүрын - Шиповник иглистый - Rosa acicualaris Lindl.

Аласа бадам - Миндаль низкий - Amygdalus nana L.

Кәдімгі мойыл - Черемуха обыкновенный - Radus avium Mill.
Қайталау сүрақтары:

  1. Раушангүлділер тұқымдас өсімдіктердің қандай ерекшеліктері бар?

  2. Гипантий дегеніміз не?

  3. Раушандаргүлділер тұқымдасының қандай тұқымдас тармақтары бар?

  4. Раушандаргүлділер тұқымдасы қандай белгілерімен сипатталады?

  5. Раушандаргүлділер тұқымдас өсімдіктерінің халық шаруашылығында

қандай маңызы бар?
15 Тақырып Бұршақ түқымдасы

Мақсаты:

- бұршақ тұқымдас өсімдіктердің жалпы сипаттамасымен және егістік жоңышқаның сыртқы құрылысымен, гүл бөліктерімен танысу;

- мимоза тұқымдасының гүл құрылысына мән беріп, өкілдерінің сыртқы және ішкі кұрылысының ерекшеліктеріне назар аудару;
Жалпы түсінік

Бұршақ тұқымдас өсімдіктер тіршілік формасына карай ағаш, бұта, лиана, шала бұта, көпжылдық және бір жылдық шөптесін болып келеді. Бұл тұқымдас өсімдіктердің шаруашылық мәні зор. Бағалы азық-түлік және жемшөптік дақыл ретінде өсіріледі. Қазақстанда егістік және көкөністік мәдени бұршақ тұқымдас өсімдіктерден асбұршақ, үрмебұршақ, соя, жамбас бұршақ өсіріледі. Кейбір бұршақ тұқымдас өсімдіктер әсемдік үшін өсіріледі. Оларға сары қараған, ақ қараған және бұршақтарды атауга болады.

Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің бір тобының сабағы мықты емес, жер бауырлап өседі. Ал екінші бір тобының сабағы мықты, тік өседі. Енді бірінің сабағы мұртшаға айналып, өрмелеп өсуге бейімделген.

Бұршақ тұқымдас* өсімдіктердің жапырагы бірнеше кішкене жапырақтардан құралатын қауырсын тәрізді, күрделі жапырақ, үшқұлақты, саусақ салалы болып келеді.

Гүлі дұрыс құрылмаган зигоморфты, гүл қоршауы,

күлтежапырақшасының мөлшері, пішіні де бірдей емес. Гүлсерігі қосарланган, біріккен тостағанша жапырақтардан 5, тостағанша, күлтежапырақшадан 5 күлте түзіледі. Күлтежапырақшалардың пішініне қарай аттары бар. Ең ірі жоғарғы күлтежапырақша - желкен, бүйіріндегісі - ескек, төменгі біріккен екі күлте жапырақша қайықша деп аталады.

Қайықша күлтесінің ішінде 10 аталық, бір аналық болады. Аналықтың бір ғана ұялы түйіні және бірнеше тұқым бүрлері болады. Андроцейіндегі аталық құрылысы туыстарында әр түрлі болады. Ақмия (софори), тентекмия (термопсис) туыстарындағы андроцейіндегі 10 аталығы да бірікпеген бос болады, ал бөрі бұршақ ,'бекіш туыстарындағы андроцейдегі 10 аталықтары да аталық жіпшелері арқылы бірігіп кетеді. Бұршақ, жоңышқа, сиыржоңышқа туыстарының түрлерінде 10 аталықтың 9 бірігіп, 1 бос болады. Күлтенің түсі әр түрлі: ақтан қызыл және күлгін түске дейін өзгереді. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің гүл шоғырлары шашақ, шатырша, жұмыргүл т.б. болады. Жемісі - бұршаққап.

Бұршақтың дәні екі қабыршақ болып ашылады және ішінде бірнеше ұрық болады. ұрықтарының түсі, пішіні және мөлшері әр түрлі болып келеді. Дәнінің негізгі ерекшелігі - оларда акуыздың көп болуы.


Жұмыстың барысы

Бұршақ тұқымдастары гүлдері құрылысы

  1. Бұршақ, қараған, сиыр жоңышқа гүлдері құрылысын зерттеп, суретін салу

  2. Гүлдерінің формуласьш жазып, суретін салу

  3. Бұршақ тұқымдастарды басқа тұқымдастармен салыстырып гүлдері ерекшелігін анықтау

  4. Бұршақ тұқымдас өсімдіктерінен немесе кеппешөп даналарынан жапырақтарының жай, күрделі, орналасу тәртібін, бөбе жапырақтарының бар жоқтығын анықтау

  5. Тамыр жүйесін анықтап қарау. Тамырларынан кішкене түйнекшелерге ұқсайтын төмпешіктерді табу, ылғалды препараттағы түйнектермен салыстыру


Бұршақ (Fabaceae)тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Бояу бекіш - Дрок красильный - Genista tinctoria L.

Днепров талбұршағы - Ракитник днепровский - Chamaecytisus borysthenicus (Grun.) Klaskova

Егістік қуаңдәрі - Стальник пашенный - Ononis arvensis L.

Дәрілік түйежоңышқа - Донник лекарственный - Melilotus officinatis (L.) Pall.

Ақ түйежоңышқа - Донник белый - Melilotus albus Medik

Бес жапырақты беде - Клевер люпиновый - Trifolium lupinaster L.

Тау беде - Клевер горный - Trifolium montanum L.

Жатаған беде - Клевер ползучий - Trifolium repens L.

Шалғындық беде - Клевер луговой - Trifolium pratense L.

Далалық қараған, боз қараған - Карагана кустарниковая - Caragana frutex (L.) C.Koch.

Эспарцет тәрізді таспа - Астрагал эспарцетный - Astragalus onobryhis L-. Тақыр кекек - Остролодочник голый - Oxytropis glabra DC.

Түкті кекек - Остролодочник волосистый - Oxytropis pilosa (L.) DC.

Орал миясы - Солодка уральская - Glycyrrhiza uralensis Fisch.

Коржин миясы - Солодка Коржинского - Glycyrrhiza korshinskyi Grig.

Құм эспарцет - Эспарцет песчанный - Onobrychis arenaria (Kit.) DC.
Қайталау сұрақтары:

1 Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің вегетативті мүшелерінде қандай ерекшеліктер бар?



  1. Қандай гүл бөлімдері болады және күлте пішіндері кандай болып келеді?

  2. Тамыр жүйесінің қандай маңызы бар?

  3. Туыстарының андроцейлері кандай кұрылысты болып келеді?

5 Егістік жоңышқаның вегетативтік және гүл мүшелерінің қандай~ерекше-ліктері бар?
16 Тақырып Құлқайырлар тұқымдасы

Мақсаты:

  • жөкеағаштар тұқымдасының құрылысының ерекшеліктерімен студенттерді таныстырып, негізгі ұғымдарын ұғыну;

  • құлқайыр тұқымдасының морфологиялық ерекшеліктерімен студенттерді таныстыру;

- өкілдерінің табиғаттағы және шаруашылықтағы мәнін игеру.

Жалпы түсінік

Осы тұқымдасқа шөптесін, бұталы, ағашты өсімдіктер жатады. Ағаштардың жапырақтары кезекті, жай, бүтін болып келеді. Гүлдері екіжынысты, дұрыс, өлшемдері үлкен және орташа, әр түрлі түсті,. жалғыз немесе тирсонды гүлшоғырлы болып келеді. Гүл серігі күрделі (екіеселенген), 5 мүшелі. Тостағанша жиынтығы біріккен немесе бірікпеген, кейбір кезде тостағанша жиынтығының астары болады. Күлтежапырақшалары бос немесе негізінде біріккен бітеугүлдері бар. Аталықтары көп, түтікше тәрізді біріккен. Тозаңқаптары 2 ұялы. Гинецей ценокарпты, 5 және одан да көп жемісжапырақтардан тұрады. Жатын үстіңгі, 5 немесе көп ұялы, бір немесе бірнеше 2 интигументті ұрық бастамасы бар. Жемісі - кауашақ. Тұқымы эндосперлимен болып келеді. Тозаң түйіршіктері ірі, тікенді, кейбір кезде талшықты.

Тұқымдастың құрамынада 85 туыс жэне 1500-ден астам түр кіреді. Негізінен құлқайыр тұқымдасы тропикті және субтропикті аймақта, ал кейбіреулері -орташа жағдайлы аймақта кездеседі.

Тұқымдас өкілдері жылы жағдайды сүйгіш болады. Көбінесе ормандарда, батпақ жерлерде, теңіз жағажайларында кездеседі.



Жұмыстың барысы

1 Тірі немесе кеппешөп даналарынан құлқайыр тұқымдас өсімдіктердің жапырақтарына, сабақтарына, тамырларына сипаттама беру

2 Гүл шоғырларының түрлерін анықтау

3 Гүлдерінен гүлсерігінің қандай болып келетіндігін анықтап, күлтеріндегі шірнеліктерді, шпорценді көрсету

4 Гүлдеріндегі аталық, аналық сандарын анықтап, құрылыстарындағы ерекшеліктерді корсету

5 Жеміс түрлерін анықтау


Құлқайырлар (Malvaceae) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Кіші құлқайыр - Просвирник маленький - Malva pusilla Smith.

Дәрілік жалбыз тікен - Алтей лекарственный - Althaea officinalis L.
Қайталау сұрақтары:

  1. Құлқайыргүлділер қатарына енетін тұқымдастарының санын атаңыз?

  2. Құлқайыргүлділер қатарына жататын өсімдіктердің гүлінің құрылысы қандай?

  3. Құлқайыр тұқымдасының құрылысының морфологиялық ерекшеліктерін, анатомиялық ерекшеліктерін атаңыздар?

  4. Құлқайыр тұқымдасының негізгі өкілдерін келтіріңіздер?

  5. Кұлқайыр тұқымдастарының табиғаттағы және шаруашылықтағы маңызы?

  6. Жөкеағаштар тұқымдасының кұрылысының морфологиялық ерекшеліктерін атаңыздар?


17 Тақырып Балдыркөк тұқымдасы (Шатыргүлдер немесе сельдерейлер тұқымдасы)

Мақсаты:

- сельдерейлер (шатырша гүлділер) тұқымдасының жалпы сипаттамасын, морфологиялық, анатомиялық, биологиялық ерекшеліктерін белгілеу;

- сельдерейлер (шатырша гүлділер) тұқымдасы өкілдерінің ауыл шаруашалығындағы, дәрі өнеркәсібіндегі рөлі

Жалпы түсінік

Тұқымдастың құрамына 430 туыс, 3 мың түр енеді. Гүлінің формуласы -*Ca(5.o)Co5A5G(2). Тұқымдас өкілдері барлық әлемде тараған. Өмірлі формалары біржылдық, көпжылдық, шөптесін өсімдіктер, кейде ағаштектес болып келеді. Әсіресе жәндіктермен тозаңданады. Жемістері -желекжемісті, әсіресе желмен, сумен, аңдармен жайылады.

Негізгі және маңызды туыстар - Algopdium, Antbriscus, Carum, Conium, Erjhgium, Heracleum, Peuadanum, Pimpinella, Seseli, Sium.

Шатыршагүлділер тұқымдасы Apiales (Araliales) қатарына енеді. Гүлдері 5 мүшелі, гүл шоғыры - күрделі шатырша. Гүлдері актиноморфты, зигоморфты. Күлте жапырақшалары ақ түсті немесе сары түсті, тостағаншасының жапырақшалары тісшелі, аталығы шырынды дискке бекітілген, жатыны астыңғы және екі ұялы болып келеді.

Жемісі кұрғақ, желек тәрізді. Піскен кезде екі бөлікке бөлінеді: мерикарпий. Мерикарпий карпафорға кейбір уақыт бекітіледі.

Тұқымдастарының кұрамына 130 туыс, 2500 түр енеді. Гүлінің формуласы *Ca(5)Co5A5G(2), кейбір кезде зигоморфты болып келеді. Тұқымдас өкілдері тропик, субтропик, орташа климатты аймақтарда тараған. Өмірлік формалары ағаштар, бұталар, көпжылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер. Әсіресе жәндіктермен тозаңданады. Жемісі - ценобий, 4 эремге бөлінген. Көбінесе ауамен, сумен, жануарлармен жайылады.



Жұмыстың барысы

  1. Сәбіз және петрушканың суретін салу

  2. Гүлдер формулаларын жазып, диаграммаларын жасау

  1. Сол өсімдіктер жемістері коллекцияларынан жемістерді сипаттап, суретін жасау

  1. Тірі өсімдіктерден немесе кеппешөп даналарынан балдыркөк тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерін сипаттау

  2. Балдыркөк тұқымдасының қандай тұқымдас тармақтары бар? Олар қандай белгілерімен сипатталады?


Балдыркөк (Аріасеае) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі

Тегіс жапырақты көкбес - Синеголовник плосколистный - Eryngium planum L.

Прескот элпені - Буттень Прескотта - Chaerophyllum prescottii DC.

Кәдімгі қарғатабан - Резак обыкновенный - Falcaria vulgaris Bernh.

Улы утамыр - Вех ядовитый - Cicuta virosa L.

Ipi жапырақты сужелкен - Поручейник широколистный - Sium latifolim L.

Су шытырманы - Омежник водный - Oenanthe aquatica (L) Poir.

Сібір балдырғаны - Борщевик сибирский - Heracleum sibiricum L.

Жабайы сәбіз - Морковь дикая - Daucus carota L.
Қайталау сұрақтары:

  1. Сельдерейгүлділер қатарының сипаттамасының басты ерекшеліктерін анықтаңыздар?

  2. Шатыршагүлділер тұқымдасының морфологиялық, анатомиялық ерекшеліктерін атаңыздар?

  3. Шатыршагүлділер тұқымдасы тараған аймақтарды айтыңыздар?

  4. Сельдерейгүлділер тұқымдасының негізгі өкілдерінің гүл шоғыры қаңдай болып келеді?


18 Тақырып Алқа тұқымдастары

Мақсаты:

- алқа тұқымдас өсімдіктердің негізгі белгілерімен және қызанақ (помидор)

өсімдігінің вегетативтік және генеративтік мүшелерімен танысу;

Жалпы түсінік

Алқа тұқымдас өсімдіктер негізінен үш мақсатта өсіріледі:



  1. Тағамдык: картоп, баклажан, қызғанақ, бұрыш т.б.

  2. Дәрілік: итжидек, сасық меңдуана, қара алқа т.б.

  3. Сәндік: жүпар иісті темекі, петуния т.б.

Өсімдіктерді анықтағанда жапырақ, гүлдерінің, жемістерінің
ерекшеліктеріне қарайды. Алқа тұқымдас өсімдіктерге мысал ретінде
қызганақты - Lycopersicum esculentum (помидорды) алып қарайтын болсақ
мәдени түрінде кең таралған, табиғи түрі тек Перуде өседі. Биіктігі 60 см
болатын бір жылдық, өткір иісті, шөптесін өсімдік. Тамыр жүйесі кіндік тамыр.
Сабағы тік, бұтақталған. Жапырақтары кезектесіп орналасқан,

тілімделген, бөбе жапырақтары болмайды.

Гүлдері майда, сары түсті шашақ гүлшоғырына жиналған, симметриясы актиноморфты. Гүлсерігі қосарланған. Тостағаншасы жасыл, түбінен бірігіп өскен 5-10 тостағанша жапырақшадан түрады, күлтесі түп жағынан бірігіп өскен, жоғарғы жағынан иілген 5-10 үшкір күлте жапырақшалардан тұрады.

Андроцейі 5-10 аталыктан түрады, аталықтары бір-біріне жанаса өсіп, түтік тәрізді көрінеді. Гинецейі синкарпты, 2-10 жеміс жапырақшадан түрады. Үстінгі жатын, екі немесе көп ұялы, көптеген тұқым бүрлері болады, аналық мойны ұзын, аналық аузы екіге айрылған. Гүл формуласы:

* Са(5.іо) Со(5_іо) А 5-ю G (2-ю) Жемісі - қызыл немесе сары түсті етті шырынды жидек.
Жұмыстың барысы

Алқалар тұқымдасы гүлдері құрылысы


  1. Картоп, томат, темекі гүлдерін зерттеп, суретін салу

  2. Гүлдер формуласын жазып, диаграммасын жасау

  3. Осы өсімдіктердің бірінің гүліне биоморфологиялық сипаттама беру

4 Тірі өсімдіктерден немесе кеппешөп даналарынан алқа тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерін қарау

5 Гүлдерінен тостағаншасының, күлтесінің біріккен, бірікпегенін, санын, гүл симметриясын анықтау


Алқа (Solanaceae) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі

Меңдуана - Белена черная - Hyoscyamus niger L.

Қара алқа - Паслен черный - Solanum nigrum L.

Ащылау алқа - Паслен сладкогорький - Solanum dulcamara L.
Қайталау сұрақтары:

  1. Алқа тұқымдастарына қандай өсімдіктер жатады?

  2. Алқа тұқымдастардың қандай айырым белгілері бар?

  3. Алқа тұқымдас өсімдіктерді қандай мақсаттар үшін өсіреді?

  4. Гүліндегі тостағанша, күлте, аталық, аналықтардың қандай ерекшеліктері

бар?

  1. Жемістері қандай болып келеді?

  2. Қызғанақтың вегетативтік мүшелері және гүлі қандай құрылысты болады?

  3. Қызғанақтың жемісі қандай және гүл формуласын жазып көрсетіңдер.

  4. Жергілікті жерде алқа тұқымдас өсімдіктерден қандай өсімдіктер өседі?

  5. Алқа тұқымдастардың бәріне ортақ қандай белгілері бар?


19Тақырып Сабынкөк тұқымдастары

Мақсаты:

  • сабынкөктер тұқымдасы мен ерінгүлділер тұқымдасының морфологиялық, анатомиялық, биологиялық ерекшеліктерін түсіндіру;

  • тұқымдастардың өнеркәсіптегі, ауыл шаруашылығындағы, табиғаттағы маңызы.

Жалпы түсінік

Сабынкөктер тұқымдасының құрамына 300 туыс, 5000 түрі енеді. Гүлінің формуласы Са(5_4) Со(5.4) A 4 G (2), кейбір кезде актиноморфты болып келеді. Тұқымдас өкілдері барлык әлемде тараған. Өмірлік формалары: біржылдық және көпжылдық шөптесін өсімдіктер, бұталар. Сабынкөктер тұқымдасы жәндіктермен тозаңданады. Жемістері - екіұялы қауашақ. Тұқымдары кұмырсқалармен, желмен жайылады.

Сабынкөктер тұқымдасы ерінгүлділер тұқымдасынан гүлдерінің пішіндерінің алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Тостағаншасы бірікпеген, сонымен қатар кейбір кезде біріккен (үзын түтікті, 4 немесе 5 тісшелі) болады. Күлтежапырақшалары қысқа түтікті және табақша тәрізді болып келеді. Аталығы -5-4, кейбір кезде екеу. Аналығы екі жемісжапырақшаларынан тұрады. Жемістері көбінесе қауашақ, кей кезде жидекті, сүйекжемісті.
Сабынкөк (Scrophulariaceae) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Күлгін аюқ ақ - Коровяк фиолетовый - Verbascum phoeniceum L.

Кәдімгі аюқұлақ - Коровяк обыкновенный - Verbascum thapsus L.

Орыс сиякөк- Льнянка русская - Linaria ruthenica Bionski

Кәдімгі сиякөк - Льнянка обыкновенная - Linaria vulgaris Mill.

Шығыс текесақалы - Додарция восточная - Dodartia orientalis L.

Буынды сабынкөк індетшөп -Норичник узловатый -Scrophularia nodosa L.

Күміс бөденешөп - Вероника серебристая - Veronica incana L.

Масақты бөденешөп - Вероника колосистая - Veronica spicata L.

Тарақша мариягүл - Марьянник гребенчатый - Melampyrum cristatum L.

Кәдімгі қандауыр - Зубчатка обыкновенная - Odontites vulgaris Moench.

Кіші сылдырмақ - Погремок малый - Rhinanthus minor L.
Қайталау сұрақтары:


  1. Сабынкөк тұқымдастарына қандай өсімдіктер жатады?

  2. Сабынкөк тұқымдастардың қандай айырым белгілері бар?

  3. Сабынкөк түұқымдас өсімдіктерді қандай мақсаттар үшін өсіреді?

  4. Гүліндегі тостағанша, күлте, аталық, аналықтардың қандай ерекшеліктері

бар?

  1. Жемістері қандай болып келеді?

  2. Жергілікті жерде сабынкөк тұқымдас өсімдіктерден қандай өсімдіктер өседі?

  3. Сабынкөк тұқымдастардың бәріне ортақ қандай белгілері бар?


20 Тақырып Ерінгүлділер (Тауқалақайлар) тұқымдасы

Мақсаты:

  • ерінгүлділер тұқымдасы мен ерінгүлділер тұқымдасының морфологиялық,анатомиялық, биологиялык ерекшеліктерін түсіндіру;

Жалпы түсінік

Ерінгүлділер тұқымдасы (Labiatae немесе Lamiaceae). Тұқымдас өкілдері көбінесе шөптесін өсімдіктер немесе бұталар. Осы өсімдіктердің жапырақтары бүтін супротивті, көбінесе тісшелі. Гүлдері екі жынысты, зигоморфты, кейбір кезде актиноморфты, тирсоидты гүлшоғырлары бар. Гүл серігі бесмүшелі. Тостағаншасы біріккен, тісшелі немесе екіерінді. Күлтежапырақшалары екіерінді. Аталығы төртеу, 2 үзын. Жатыны үстіңгі, 2-4 ұялы. Мойыны гинобазиялық, екі ауызы бар. Жемісі 4 бөлікке бөлінген. Тұқымы эндоспермсіз.

Тұқымдас құрамына 200 туыс, 3200 түр енеді. Тұқымдас өкілдері жер шарының барлық жерлерінде тараған, көбінесе Жерорта теңізінде, ал аз мөлшерде суық аймақтарда тараған.

Жұмыстың барысы


  1. Гүлдер формуласын жазып, диаграммасын жасау

  2. Осы өсімдіктердің бірінің гүліне биоморфологиялық сипаттама беру

3 Тірі өсімдіктерден немесе кеппешөп даналарынан ерінгүл тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерін қарау

4 Гүлдерінен тостағаншасының, күлтесінің біріккен, бірікпегенін, санын, гүл симметриясын анықтау


Ерінгүлділер (Lamiaceae) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Сарымсақ еменшөп - Дубровник чесночный - Teuckrium scordium L.

Кәдімгі томағашөп - Шлемник обыкновенный - Scutellaria galericulata

Мысық көкбасшөбі - Котовник кошачий - Nepeta cataria L.

Венгер көкбасшөбі - Котовник венгерский - Nepeta pannonica L.

Украин көкбасшөбі - Котовник украинский - Nepeta ucranica L.

Мамық барқыт жапырақ - Будра плющевидная - Glechoma hederacea L.

Кәдімгі қарабасшөп - Черноголовник обыкновенный - Prunella vulgaris L. Түйнекті әрем - Зопник клубненосный - Phlomis tuberose L.

Иісті тірне - Пикульник ладанный - Galeopsis iadanum L.

Биік бөріаяқ - Зюзник высокий - Lycopus exaltatus L. fil.

Еуропа бөріаяғы - Зюзник европейский - Lycopus europaeus L.

Ақ тауқалақай - Яснотка белая - Lamium album L.

Сабақты тауқалақай - Яснотка стеблеобъемлющая - Lamium amplexicaule L. Көкшіл сасықшөп - Пустырник сизый - Leonurus glaucescens Bunge.

Батпақ қайызғақшөбі - Чистец болотный - Stachys palustris L.

Далалық сәлбен - Шалфей степной - Salvia stepposa Schost.

Кәдімгі жұпаргүл - Душица обыкновенная - Origanum vulgare L.

Жатаған жебір - Тимьян ползучий - Thymus serpyllum L.

Маршалловский жебірі - Тимьян Маршалловский - Thymus marschallianus Willd.

Ұзын жапырақты жалбыз - Мята длиннолистная - Mentha longifolia L.
Қайталау сұрақтары:

  1. Ерінгүлділер қатарының сипаттамасының басты ерекшеліктерін анықтаңыздар?

  2. Ерінгүлділер тұқымдасының морфологиялық, анатомиялық ерекшеліктерін атаңыздар?

  3. Ерінгүлділер тұқымдасы тараған аймақтарды айтыңыздар?

  4. Ерінгүлділер тұқымдасының негізгі өкілдерінің гүл шоғыры қандай болып келеді?


21 Тақырып Алабота тұқымдасы

Мақсаты:

- алабота тұқымдасына жататын ақ алабота және көкпек өсімдіктерінің

құрылыстарындағы ерекшеліктерімен, гүл бөліктерімен танысу;

Жалпы түсінік

Алабота тұқымдасына - бүкіл жер шарына тараған біржылдық, немесе көпжылдық, сортаң топыраққа төзімді, шөптесін, бұта, ағаш түрінде кездесетін өсімдіктер жатады.

Бұлардың көпшілігінің сабағы бунақты, жапырақтары кезектесіп немесе қарама-қарсы орналасады. Гүлдері түссіз, ұсақ гүлшоғырына жиналып, масақ құрайды. Гүлсерігі қарапайым, жасыл, кейде болмауы да мүмкін. Гүлдері дара, кейде кос жынысты болады. Андроцейінде бес аталық, кейде кос жынысты болады. Гинецейі коп бөлікті, ценокарпты, екі-үш, кейде төрт-бес жеміс жапырағынан тұрады немесе апокарпты. Жемісі - жаңғақша немесе тұқымша. Жұмыстың барысы

1 Тірі немесе кеппешөп даналарынан алабота тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелеріне сипаттама беру, сабағының көлденең кесіндісін ұлғайтқыш әйнекпен қарау



  1. Гүлшоғырының қандай гүлшоғыр түріне жататындығын анықтау

  2. Гүліндегі гүл серігінің құрылысын, аталық, аналық гүлдерін анықтау

  3. Жеміс түрлерін анықтау

  4. Ақ алаботаның және көкпектің сыртқы құрылыстарының, гүл бөлімдерінің, жемістерінің суреттерін салу


Алабота (Chenopodiaceae) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Көкшіл алабота - Марь сизая - Chenopodium glaucum L.

Қызыл алабота - Марь красная - Chenopodium rubrum L.

Ақ алабота - Марь белая - Chenopodium aibum L.

Көп дәнді алабота - Марь многосеменная - Chenopodium polyspermum L. Татар көкбегі - Лебеда татарская - Atriplex tatarica L.

Қүм ебелегі - Рогач песчанный - Ceratocarpus arenarius L.

Марсель қараматауы - Камфоросма марсельская - Camphorosma monspeliaca L.

Жайылма изен - Кохия простертая - Косһіа prostrata (L) Schrad.

Сыпыртқы изен - Кохия веничная - Kochia scoparia (L) Schrad.

Европа бұзаубасы - Солерос европейский - Salicornia europaea L.
Қайталау сүрақтары:

1 Алабота тұқымдасына қандай өсімдіктер жатады?



  1. Алабота тұқымдасына жататын өсімдіктердің сыртқы құрылысында қандай ерекшеліктер бар?

  2. Ақ алабота өсімдігін не себептен космополит деп атайды?

  3. Ақ алаботаның гүл, жеміс кұрылыстары қандай?

  4. Тұқымдарында қандай ерекшеліктер бар?

  5. Көкпек өсімдігінің вегетативтік және гүл мүшелерінде қандай ерекшеліктер бар?

  6. Ақ алабота мен көкпектің арасында қандай ұқсастыктар, айырмашылықтар бар?

8 Ақ алабота, көкпектің гүл формулалары қандай болып келеді?
22 Тақырып Айқыш (Крестгүлділер немесе қырыққабат) тұқымдасы Мақсаты:

- айқышгүлділер тұқымдасының морфологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне назар аудару;

- тұқымдастың негізгі өкілдерінің табиғаттағы алатын орның игеру. Жалпы түсінік

Айқышгүлділер тұқымдастар құрамына 380 туыс, 3200 түр енеді. Гүл формуласы: *Ca2+2Co4A2+4G(2). Тұқымдас өкілдері барлық элемде тараған, көбінесе суық аймақтарда өседі. Өмірлік формалары: біржылдық және көпжылдық шөптесін өсімдіктер, кейде бұталар.

Тозаңдану көбінесе жәндіктермен жүреді. Жеміс бұршаққын. Тұқымдары желмен, жануарлармен, сумен, ауамен жайылады. Гүл шоғы: қалқанша және шашақ. Айқышгүлділер тұқымдас өкілдерінің жапырақтары қатарлы, көбіне тамырлы дегелек түзіледі.

Айқышгүлділер тұқымдасының басты ерекшелігі: гетерокарпия болып келеді.

Тұқымдас өкілдерінің адамның өмірінде де ролі зор, өйткені көбі мәдени өсімдіктер қатарына енеді. Айқышгүлділер тұқымдасының мәдени өсімдіктерінің қатарына қырықкабат туысы кіреді.

Жұмыстың барысы

Крест гүлділер гүлдері құрылысы

1 Шалқан, сурепка, капуста гүлдері құрылысы суретін салу. Оларға биоморфологиялық сипаттама беру



  1. Гүлдер формуласын жазып, диаграммасын жасау

  2. Сол өсімдіктер жемістері коллекциясынан, оларға сипаттама беріп, суретін салу



Айқыш (Brassicaceae) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Лезелиев сарбасқурайы - Гулявник Лезелиев - Sisymbrium loeselii L.

София сармаласы - Дескурайния Софии - Descurainia Sophia (L.) Webb.ex Prantl

Биік самалдық - Горец высокий - Sisymbrium altissimum L.

Таля ақшешекшесі - Резушка Таля - Arabidopsis thaliana (L.) Heynh.

Найза жапырақты акшешекше - Резушка стрелолистная - Arabidopsis toxophylla (Bieb.) N.Busch.

Бұршаққынды әтеп - Сирения стручковая - Syrenia siliculosa (Bieb.) Andrz.

Tay әтепі - Сирения горная - Syrenia montana (Pall.) Klok.

Түзу қышабас - Сурепка прямая - Barbarea stricta Andrz.

Кәдімгі қышабас - Сурепка обыкновенная - Barbarea vulgaris R.Br.

Қысқа жемісті сарбас - Жерушник короткоплодный - Rorippa brachycara

(С.А.Меу) Hayek.

Батпақ сарбасы - Жерушник болотный - Rorippa palustris (L.) Bess.

Сібір ымыртгүлі - Вечерница сибирская - Hesperis sibirica L.

Ирек жауылша - Бурачок извилистый - Alyssum tortuosum Waldst. et Kit. ex

Willd.

Орман әжігі - Крупка лесная - Draba nemorosa L.

Шығыс көпсегі - Конрингия восточная - Conringia orientalis (L.) Dumort.

Егістік қанатжеміс - Ярутка полевая - Thlaspi arvense L.

Ұсақ жемісті арыш - Рыжик мелкоплодный - Camelina microcarpa Andrz.

Жұмыршақ - Сумочник пастуший - Capsella bursa pastoris (L.) Medik.
Қайталау сұрақтары:

  1. Айқышгүлділер тұкымдасының морфологиялық, анатомиялық ерекшеліктері қандай?

  2. Айқышгүлділер тұқымдасының тозаңдану түрінің қандай жолы тән?

3 Гетерокарпия дегеніміз не? Неліктен айқышгүлділер тұқымдасына бүл қасиет тән?
23 Тақырып Күрделігүлділер (Астралар) тұқымдасы

Мақсаты:

  • күрделігүлділер тұқымдас өсімдіктердің белгілерімен, құрылысындағы ерекшеліктермен танысу;

  • жергілікті жерде өсетін күрделігүлділер тұқымдасының шаруашылықтағы маңызы мен рөлін игеру.

Жалпы түсінік

Күрделі гүлділер өздерінің өсетін ортасына, табиғи ерекшеліктеріне қарай әртүрлі пішінді болады. Бұлар қоныржай аймақта шөптесін өсімдік, шала бұта түрінде өсетін бір, екі немесе көп жылдық өсімдік деп есептелінеді. Бұлардың жапырақтары жай, өркен бойына әдетте кезектесіп, кейде қарама-қарсы орналасқан, пішіндері де әртүрлі, бүтін немесе тілімді болып .келеді, бөбе жапырақшасы болмайды, үсақ гүлдері себет гүлшоғырына топтанады. Себетгүлдің барлық гүлін әдетте жасыл жапырақшалар орамы қоршап тұрады. Майда гүлі өте көп, бір гүл тәрізді жұмырлана топтанған түрі де кездеседі. Мысалы: оны бакбақтан байқауға болады.

Гүл шоғыры - себетгүлдің болуы нағыз күрделі гүлділер түқымдас өсімдіктерге тән белгі. Әдетте гүлшоғырында толып жатқан ұсақ гүлдер болады, олар гүлшоғырының табанына орналасқан. Күрделі гүлдерінің гулі бірнеше түрге бөлінеді:

1) Түтікшелі гүлдер - қос жынысты, актинморфты, күлтесінің жоғарғы жағы бес тілікті болады. Гүл формуласы:

*C(5)_pap.0CO(5)A(5)G2


  1. Жалған тілшелі гүлдер - 3 күлтесі болады, олар бір-бірімен бірігіп өскен болады да, жоғарғы жағы үш тілікті болып келеді. Гүлі зигоморфты, көбіне бір ғана аналығы болады. Жалған тілшелі гүлдер себетгүлдің шет жағына қарай өседі де, ортасында түтікшелі гүлдер болады. Түстері ашық түсті болып бунақ денелерді өзіне тартады. Мысалы: кұнбағыс. Гүл формуласы: Са(5)раро СО(3) Ао G(2)

  2. Тілшелі гүлдер - гүлдің күлте жапырақшалары төменгі жағында түтікшеге бірігіп өскен болады да, жоғарғы бөлігі ұзын тілшеге ұқсайды. Тілшенің ұшынан бес тілше жақсы байқалады. Бұдан күрделі гүлділердің арғы тегінде бес култежа-пырақшаларының бірікпей, кейін біріккенін байқауға болады. Тілшелі гүлдер қос жынысты, зигоморфты. Гүл формуласы:

Са (5) рар о Со (5) А (5) G (2)

Воронка тәрізді гүлдер - пішіні воронка тәрізді, күлтенің жоғарғы жағы әртүрлі тілікті бесеу болады. Гүлі зигоморфты, гүлінде аталықта, аналықта болмайды. Мүндай гүлдер гүлшоғырдың шетінде өсіп түрады, ортасында түтікшелі гүлдер өседі. Гүл формуласы: Са(5аро Со(5.7) A0G0


Жұмыстың барысы

Күрделігүлділер гүлдері мен гүлшоғырықұрылысы

  1. Бақбақ, кұнбағыс, жусанның себет гүлдерін мысалға ала отырып тілше тәрізді, жалған тілше тәрізді, түтік тәрізді және воронка тәрізді гүлдер құрылысын зерттеу, суретін салу

  2. Гүлшоғыры схемасын, гүлдерінің диаграммасын жасап, формуласын жазу

3 Тірі өсімдіктерден немесе кеппешөптерден күрделі гүлділер тұқымдастарының тамырын, сабағын және жапырақтарын анықтау

4 Гүлшоғырын анықтап қарау. Гүлшоғырдың томен жағында орналасқан жапырақтарға назар аудару



  1. Гүлшоғырындағы гүлдердің түрлерін анықтап, аталық, аналықтарын қарау


Астралар (Asteraceae) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Альпі қашқаргүлі - Астра альпийская - Aster alpinus L.

Сабалақ төскейшөп - Грудница мохнатая - Crinitaria villosa (L.) Grossh.

Канада майдажелегі - Мелколепестник канадский - Erigeron canadensis L.

Британ андызы - Девясил британский - Inula Britannica L.

Кәдімгі сарысояу - Дурнишник обыкновенный - Xanthium strumarium L.

Кәдімгі бүргешөп - Блошница обыкновенная - Pulicaria vulgaris Gaertn.

Имек итошаған - Череда поникшая - Bidens cernua L.

Үш тармақ итошаған - Череда трехраздельная - Bidens tripartita L.

Кербез мыңжапырақ - Тысячелистник благородный - Achillea nobilis L.

Кәдімгі мыңжапырақ - Тысячелистник обыкновенный - Achillea millefolim L.

Ұсақ гүлді мыңжапырақ - Тысячелистник мелкоцветковый - Achillea micrantha Willd.

Тікен түкті мыңжапырақ - Тысячелистник щетинистый - Achillea setacea Waldst.et Kit.

Мың жапырақты түймешетен - Пижма тысячелистная - Tanaceturri achilleifolim (Bieb.) Sch.Bip.

Кәдімгі түймешетен - Пижма обыкновенная - Tanacetum vulgare L.

Австрия жусаны - Полынь австрийская - Artemisia austriaca Jacq.

Понтий жусаны - Полынь понтийская - Artemisia pontica L.

Кәдімгі жусан - Полынь обыкновенная - Artemisia vulgaris L.

Ащы жусаны - Полынь горькая - Artemisia absinthium L.

Сиверс жусаны - Полынь Сиверсовская - Artemisia sieversiana Willd.

Шыралжын жусан - Полынь эстрагон - Artemisia dracunculus L.

Сирек бас жусан - Полынь малоцветковая - Artemisia pauciflora Web.

Маршаллов жусаны - Полынь маршалловская - Artemisia marschalliana Spreng.

Яков зиягүлі - Крестовник Якова - Senecio jacobaea L.

Татар зиягүлі - Крестовник татарский - Senecio tataricus Less.

Ipi тіс зиягүл - Крестовник крупнозубчатый - Senecio grandidentatus Ledeb.

Кәдімгі зиягүл - Крестовник обыкновенный - Senecio vulgaris L.

Кәдімгі лаңса - Мордовник обыкновенный - Eshinops ritro L.

Жұмыр басты лаңса - Мордовник шароголовый - Eshinops sphaerocephalus L.

Үлкен шоңайна - Лопух большой - Arctium lappa L.

Түкті шоңайна - Лопух войлочный - Arctium tomentosum Mill.

Көп гүлді ақжапырақ - Наголоватка многоцветковая - Juririea multiflora (L.)B.Fedtsch.

Бұйра түйетікен - Чертополох курчавый - Carduus crispus L.

Еңкіш түйетікен - Чертополох поникающий - Carduus nutans L.

Жатаған кекіре - Горчак ползучий - Acroptilon repens (L.) D.C.

Орман ақшайыры - Сушеница лесная - Omalotheca silvatica (L.) Sch. Bip. et.F Schultz.

Көк гүлкекіре - Василек синий - Centaurea cyanus L.

Сібір гүлкекіресі - Василек сибирский - Centaurea sibirica L.

Маршаллов гүлкекіресі - Василек Маршаллов - Centaurea marscalliana Spreng.

Кәдімгі тікенқурай - Бодяк обыкновенный - Cirsium vulgare (Savi.) Ten.

Егістік тікенқурай - Бодяк полевой - Cirsium arvense (L.) Scop.

Орыс гүлкекіре - Василек руский - Centaurea ruthenica Lam.

Шығыс желкегі - Козлобородник восточный - Tragopogon orientalis L.

Шалғындық желкегі - Козлобородник луговой - Tragopogon pratensis L.

Сібір желкегі - Козлобородник сибирский - Tragopogon sibiricus Ganesch.

Күрең таусағыз - Козелец пурпурный - Scorzonera purpurea L.

Австрия таусағызы - Козелец австрийский - Scorzonera austriaca Willd.

Испан таусағызы - Козелец испанский - Scorzonera hispanica L.

Ұсақ гүлді таусағыз - Козелец мелкоцветковый - Scorzonera parviflora Jacq.

Егістік қалуен - Осот полевой - Sonchus arvensis L.

Бақша қалуені - Осет огородный - Sonchus oleraceus L.

Бұдыр қалуен - Осет шероховатый - Sonchus asper (L.) Hill.

Татар сүтжапырағы - Латук татарский - Lastuca tatarica (L.) C.A.Mey.

Жабайы сүтжапырағы - Латук дикий - Lastuca serriola L.

Улы саршатыр - Ястребинка ядовитая - Hieracium virosum Pall.

Шатырлы саршатыр - Ястребинка зонтичная - Hieracium umbellatum L.
Қайталау сүрақтары:

  1. Күрделі гүлділер тұқымдасына кандай өсімдіктер жатады?

  2. Күрделі гүлділер тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерінде қандай ерекшеліктер бар?

  3. Гүлшоғыры қандай болып келеді?

  4. Гүлдері қандай симметриялы болады?

  5. Қандай гүл түрлері бар, әрқайсысына жеке-жеке сипаттама беріңдер.

  6. Әрбір гүл түрлерінің гүл формулары қандай?

  7. Жемістерінде қандай ерекшеліктер бар?

  1. Бакбақ өсімдігінің вегетативтік мүшелері және гүл бөлімдері қандай?

  1. Жергілікті жерде күрделі гүлділер тұқымдасынан қандай өсімдіктер

өседі?
24 Тақырып Даражарнақтылар класы. Лалагүлдер тұқымдасы

Мақсаты:

- лалагүл тұқымдас, астық тұқымдас өсімдіктердің түрлерімен және вегетативтік, генеративтік мүшелеріндегі ерекшеліктерімен танысу;

- лалагүл тұқымдас өсімдіктерінің вегетативтік және генеративтік мүшелеріндегі ерекшеліктерді ажырату.

Жалпы түсінік

Лалагүл тұқымдастары - бір, екі, көпжылдық шөптесін даражарнақты өсімдіктер. Бұл тұқымдас өсімдіктердің ішінде эндемді түрлері және туыстары көп, үлкен тұқымдас, барлық континенттерде кездеседі, әдемі гүлдейтін өсімдіктер. Қазақстанда 21 туысы бар.

Лалагүл тұқымдастарының жапырақтары тамырға жақын жерден шығады, қатарлас және доға жүйкелі болады. Жапырақ тақтасы тегіс жиекті немесе тіс-тісті болып келеді, бәрінде де тамырсабақтары және пиязшығы болады. Гүлдері шашақгүл, сыпыртқыгүл шоғырларын құрайды, кейде бір ғана гүл болады. Гүл жапырағы екі қатар шеңбер бойына орналасқан, бірікпеген, сирек біріккен 6 күлтесі бар, тостағаншасы кейде болмайды. Андроцейі 6 аталықтан, екі шеңбер бойына орналасады, гинецейі үш аналықтан, үш ұялы , үстіңгі жатын. Жемісі қауашақ кейде жидек болып келеді, тұқымы эндоспермді.

Сабаққа дайындалуға әдістемелік нұсқаулар

Дара жарнақтылар класы.

Тірі өсімдіктерден немесе кеппе шөптерден лалагүл тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерін талдау.

Лала, шалқан пияз, ландыш гүлдерінің құрылысын зерттеп, суреттерін салу. Гүлдер формуласын жазып, диаграммаларын жасау.

Пиязшықты ортасынан жарып, қабыршақтарын, түбіртегін қарау.

Кітаптан немесе кестеден май інжігүлінің вегетативтік мүшелерінің, гүл бөлімдерімен, гүл диаграмасының суреттерін салу.

Анықтағыш кітаптан лалагүл тұқымдас өсімдіктердің түрлерін анықтап, гүл формулаларын қүрастыру.

Астық тұқымдас өсімдіктердің тірі немесе кеппе шөп даналарынан қынапты жапырақтарын, тілшелерін тауып көрсету.

Өсімдік сабақтарынан буын, буын аралықтарды тауып, ішкі кұрылыстарындағы ерекшеліктерді анықтау.

Тамырларының қандай тамырлар жүйесі екендігін анықтау.

Гербарий жэне таблицалар арқылы әр түрлі астық тұқымдастар (бидай, бетеге, арпабас, арпа, жүгері, қарабидай) гүлшоғырын анықтап схемасын сызу. Жеке гүлдер формуласын жазып, диаграммасын жасау. Бір өсімдікке биоморфологиялық сипаттама жазу.

Жұмсақ бидайдың күрделі масағының аналық және логикуласының, дәнегінің, жапырағының және тілшесінің суреттерін сал.



Жұмыстың барысы

  1. Тірі өсімдіктерден немесе кеппешөптерден лалагүл тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерін талдау

  2. Гүл құрылысына зер салып, гүл серігінің қандай екендігін, санын анықтау

  3. Гүлдің аталықтары мен аналықтарын карап, санын анықтау

  4. Пиязшықты ортасынан жарып, қабыршақтарын, түбіртегін қарау "

  5. Кітаптан немесе кестеден май інжугүлінін вегетативтік мүшелерінің, гүл бөлімдері мен гүл диаграммасының суреттерін салу



Лалагүлдер (Liliaceae) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Орыс секпілгүлі - Рябчик русский - Fritillaria ruthenica Wikstr.

Шахмат секпілгүлі - Рябчик шахматовидный - Fritillaria meleagroides L. Биберштейн қызғалдағы - Тюльпан Биберштейна - Tulipa biebersteiniana Schult. et Schult. fil.

Фишеровский қүссүттігені - Птицемлечник Фишеровский - Ornithogalum fischeranum Krasch.

Тұрпатсыз жуа - Лук угловатый - Allium angulosum L.
Қайталау сүрақтары:

  1. Лалагүлді өсімдіктер қандай белгілері бойынша даражарнақтылар класына жатады?

  2. Лалагүл тұқымдасына қандай өсімдіктер жатады?

  3. Лалагүлді өсімдіктердің вегетативті мүшелері кандай болып келеді?

  4. Гүлдерінде қандай ерекшеліктер бар және қандай гүлшоғырлары болады?

  5. Қандай жеміс түрлері лалагүлді өсімдіктерге тән?


25 тақырып Қоңырбасгүлділер тұқымдасы

Мақсаты:

  • тұқымдастың негізгі өкілдерінің экологиялық, биологиялық рөлін түсіндіру;

  • астық тұқымдас өсімдіктерлің түрлерімен және вегетативтік, генеративтік мүшелеріндегі ерекшеліктермен танысу;

  • қоңырбасгүлділер қатары өкілдерінің табиғаттағы және шаруашылықтағы мәнін игеру.

Жалпы түсінік

Осы тұқымдастың басқа өсімдіктерге қарағанда өздеріне тән бірқатар белгілері бар. Біріншіден, астық тұқымдастардың тамыр жүйесі шашақты болып келеді. Екіншіден, сабағы-іші қуыс буынаралыктардан және жуантықтау келген буыннан тұрады. Буындары ұлпаға толы болады. Мұндай сабақты сабансабақ деп атайды. Мысалы, қара бидай, атқонақ т.б. Ал кейбір астық тұқымдастарда буынаралықтары ұлпаға толы болады, мысалы, жүгері, қант құрағы.

Астық тұқымдастардың сабағы буындағы жасушалардың бөлінуі нәтижесінде ұзарып өседі. Мұндай өсуді қыстырма бой деп атайды. Үшіншіден, жапырақтары жапырақ қынабы және жапырак алақаны болып екі бөлімнен тұрады. Қынап - жапырақтың түтікше тәрізді кеңейген түп жағы. Ол сабақтың буынаралыктардың түп жағындағы бөлінетін нәзік жасушаларды қорғайды.

Жапырақ тақтасының қынаптан шығатын жерінде үлпек өсінді-тілше болады. Ол сабақ пен қынаптың аралығына судың енуіне мүмкіндік бермейді.



Астық тұқымдастардың гүлшоғырлары екі түрлі: масақ және шашақ басты. Астық тұқымдастардың масағы масақты сабақтан тұрады. Онда масақшалар орналасады. Көптеген астық тұқымдастардың әрбір гүлінде екі гүл қабыршағы, 2 гүл үлпегі, 3 аталығы және түк басқан қондырмалы екі ауызды бір аналығы болады. Гүл қабыршағын лодикулдар деп атайды. Жемістері бір тұқымды –дәнек, жеміс қабы тұқымға жабысып, тұтасып біткен. Эндосперм ұрықты қоршамай, тұқым жарнаққа жанасып тұрады. Дәндердің жиынтығын астық деп атайды.

Жұмыстың барысы

  1. Астық тұқымдас өсімдіктердің тірі немесе кеппешөп даналарынан қынапты жапырақтарын, тілшелерін тауып корсету

  2. Өсімдік сабақтарынан буын, буынаралықтарды тауып, ішкі құрылыстарын-дағы ерекшеліктерді анықтау

  3. Тамырларының қандай тамырлар жүйесі екендігін анықтау

  4. Гүлшоғырының түрлерін анықтап, гүлінен лодикулдарын тауып, аталықтарын санап, аналық аузының ерекшеліктерін зерттеу

  5. Бидай дәнінің рельефті кестесінен ұрықтың, эндоспермнің орналасуын байқап суретін салу



Қоңырбасгүлділер (Роасеае) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Көгілжім итқонақ - Шетинник сизый - Setaria glauca (L.) Beauv.

Жасыл итқонақ - Шетинник зеленный - Setaria viridis (L.) Beauv.

Лессинг бозы - Ковыль лессинга - Stipa lessingiana Trin. et Rupr.

Қылқан боз - Ковыль волосатик - Stipa cappillata L.

Қау боз - Ковыль перистая - Stipa pennata L.

Сарепт бозы - Ковыль сарептский - Stipa sareptana A. Beck.

Тікенді қазоты - Скрытница колючая - Crypsis aculeata (L.) Ait.

Далалық атқонақ - Тимофеевка степная - Phleum phleoides (L.) Karst.

Шалғындық атқонақ - Тимофеевка луговая - Phleum pratense L.

Шалғындық түлкіқұйрық - Лисохвост луговой - Alopecurus pratensis L.

Теңіз мысыққұйрығы - Многобородник приморский - Polypogon maritimus Willd.

Құрғақ айдауық - Вейник наземный - Calamagrostis epigeios (L.) Roth.

Жалған қамыс айдауық - Вейник ложнотростниковый - Calamagrostis pseudophragmites (Hall, fil.) Koel.

Кәдімгі сіпсебас - Метлица обыкновенная - Apera spica - venti (L.) Beauv.

Қара сұлы - Овес пустой - A vena fatua L.

Кәдімгі күреңше - Бекмания обыкновенная - Beckmannia eruciformis (L.) Host.

Австралия қамысы - Тростник австралийский - Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud.

Кіші шишатыры - Полевичка малая - Eragrostis minor Host.

Көгілжім дұғаш - Тонконг сизый - Koeleria glauca (Spreng.) DC.

Биік шығырбидай - Перловник высокий - Melica altissima L.

Жуашықты қоңырбас - Мятлик луковичный - Роа bulbosa L.

Шалғындық қоңырбас - Мятлик луговой - Роа pratensis L.

Жіңішке жапырақты қоңырбас - Мятлик узколистный - Роа angustifolia L.

Бетеге тәрізді тікеншөп - Тростянка овсянницевая - Scolochloa festucacea (Willd.) Link

Бытыраңкы ақмамық - Бескильница расставленная - Puccinellia distans (Jacq.) Pari.

Шалғындық бетеге - Овсянница луговая - Festuca pratensis Huds.

Көк шұнақ бетеге - Овсянница бороздчатая - Festuca valesiaca Gaudin.

Беккер бетегесі - Овсянница Беккера - Festuca beckeri (Hack.) Trautv. Қылтанақсыз арпабас - Костер безостый - Bromopsis inermis (Leys.) Holub. Жабын арпабас - Костер кровельный - Anisantha testorum (L.) Nevski.

Жатаған бидайық - Пырей ползучий - Elytrigia repens (L.) Nevski.

Тарақ бидайық - Пырей гребенчатый - Agropyron pectinatum (Bieb.) Beauv.

Шөл бидайық - Пырей пустынный - Agropyron desertorum (Fisch. ex Link.) Schult.

Шығыс мортығы - Мартук восточный - Eremopyrum orientale (L.) Jaub. et Spach.

Сібір қияғы - Волоснец сибирский - Elymus sibiricus L.

Көп сабақты қияқ - Волоснец многостебельный - Leymus multicaulis (Kar. et Kir.) Tzvel.

Елекшөп тәрізді қияқ - Ломкоколосник ситниковый - Psathyrostachys juncea (Fisch.) Nevski.
Қайталау сұрақтары:

  1. Астық тұқымдас өсімдіктерге қандай өсімдіктер жатады?

  2. Астық тұқымдас өсімдіктердің жапырақтары, тамыры қандай болып келеді?

  3. Сабағында қандай ерекшеліктер бар?

  4. Қынаптың, тілшенің қандай маңызы бар?

  5. Қыстырма бой конусы дегеніміз не?



Өздік жұмыстарға арналған тапсырмалар
Тапсырма 1 Жасушаның физиологиялық белсенді заттары
Оқулық бойынша физиологиялық белсенді заттар (витаминдер, ферменттер, фитонцидтер, фитогормондар) туралы оқу.

Төмендегі жоспар бойынша қыскаша конспект жасау: химиялық табиғаты; қасиеттері; жасуша өміріндегі маңызы; халық шаруашылығындағы қолданылуы.


Тапсырма 2 Вакуоль. Клетка шырыны
Осы тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру.

  1. Жасуша өміріндегі вакуольдің атқаратын қызметі

  2. Вакуольдің түзілуі

  3. Жас және кәрі жасушалардағы вакуольдің орналасуы

  4. Вакуольдегі клетка шырынының құрамын төмендегі кестеге толтыру




Заттар

Қайда кездеседі

А. Органикалық заттар Азотсыз

1 Көмірсулар:




2 Гликозидтер:




3 Пигменттер:




4 Илік заттар (таннидтер):




5 Органикалық қышқылдар:




бОрганикалық қышқылдардың түздары:




Азотты

1 Ақуыз және аминқышқылдар:




2 Алкалоидтер:




3 Гликоалколоидтер:




Б. Бейорганикалық заттар




5 Алкалоидтардың, гликозидтердің, органикалық қышқылдардың, илік заттардың халық шаруашылығындағы және өсімдіктердегі маңызы.

6 рН ортаға байланысты антоцианның түсінің өзгеруі: әлсіз негіздік ортада - күшті негіздік ортада -әлсіз қышқылдық ортада -күшті қышқылдық ортада-

7 Антационның физиологиялық маңызы
Тапсырма 3 Клетка қабықшасының саңылауы Төменде берілген терминдерге анықтама беру:

Саңылау -

Жай саңылау -

Жиекті саңылау -

Плазмодесмалық өзектер (перфорация) –

Плазмодесма -


Тапсырма 4 Жасуша қабықшасының түр өзгерістері
Төмендегі кестені толтыру:


Түр өзгерістер

Түр өзгерістерді туғыздыратын заттар

Анықтағыш реактив

Реакция нәтижесі

Өзгеріссіз қалыңдау










Сүректену










Тозаңдану










Минералдау










Слемейлеу












Тақырып 2 Өсімдік ұлпалары

Тапсырма 1 Жабындық ұлпалардың салыстырмалы сипаттамасы

Кестені толтыру








Эпидерма

Тоз

Қабық

1 Генезис (шығу тегі, түзілуі)










2 Жасушаның пішіні










3 Жасушаның құрылысы

а) жасуша қабықшасы


ә) протопласт

б) органеллалар












4 Қорғану бейімділігі










5 Комплекс түзуге қатысу










6 Сыртқы ортамен байланыс түзуін қамтамасыз ету










7 Қандай өсімдіктерде, қандай мүшелерді жабады?










8 Адамзатпен қалай пайдаланылады?











Тапсырма 2 Түтіктер мен қабыршақтар

Суретті зерттеп, негізгі белгілерін анықтау.








Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   35




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет