27
артқандықтан осы территориялар Х ғасырда мұсылман-шығыс жазба ескерткіштерінде
«Мафазат әл ғұзз « (Оғыз даласы) деп аталды.
Х ғасырда Оғыз мемлекетінің астанасы Янгигент немесе жаңа Гузия деп аталған.
Янгигент кимек даласы арқылы Сарысу, Кеңгір, Есіл және Нұра бойларына баратын керуен
жолының үстінде болды.
Оғыздар көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты.
Көшпенділікпен қатар елде жартылай отырықшы және отырықшы тұрғындары болды. Сол
кездегі Жент, Жаңакент, Сауран, Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығнақ сияқты қалалар мен
кенттер оғыздар тарихына тікелей қатысы бар. Ол жерлерде егіншілік, қолөнер, сауда
дамыды. Қала тұрғындарының басым көпшілгі - Х ғасырда мұсылмандар болды,
исламданған ежелгі соғды-ирандық этникалық топтармен қоса, олардың арасында мұсылман
оғыздардың да үлесі өсіп жатты. Оғыз елі Мауереннахр, Хорезм, Жетісу аймақтарымен
тығыз сауда, мәдени байланыстарда болды. Құл саудасы кең тарады. ІХ ғ. Хорасан
билушілері жыл сайын Бағдат халифаларына салық ретінде 2 мың оғыз құлдарын жөнелтіп
отырғаны туралы мәлімет бар. Ол құлдар ғұламдар немесе мәмлүктер, яғни әскери құлдар
санатына жатқызылды. Саманилер мемлекетінде, Таяу Шығыста оғыз мәмлүктеріне үлкен
сұраныс туды. Патшалардың жеке гвардиясына алынған оғыз-қыпшақ ғұламдары біртіндеп
саяси
өмірге араласып, атақты қолбасшылар мен ірі феодалдар қатарына қосылып жатты.
Х-ХІ ғғ. аралығында Оғыз мемлекетінің дағдарысқа ұшырауының бір себебі алым-
салық жинау саясатының тым аяусыз жүргізілгендігі және осыған қарсы бұқара
көтерілістерінің әсері болды (Әли ханның тұсында). Ол наразылықты Селжүктер
пайдаланып, Жент облысын басып алып, біраз уақыт оны имеденді. Селжүктер - оғыздар
арасынан шыққан мұсылманданған әулет болатын, олар кейіннен дербес қуатты мұсылман
Селжүк мемлекетін құрады. Шахмәлік патша тұсында Сырдария оғыздары тағы да күшейіп,
1041 ж. Хорезмді басып алады. Алайда, екі жылдан соң, Шахмәлікті Селжүктер
тұтқындайды. Оғыздардың басты бөлігі қыпшақтардың қысымына шыдай алмай, батысқа
қарай жылжып, ақыры, Шығыс Еуропа мен Кіші Азия шебінен де асып кетеді. Оғыздардың
тағы бір бөлігі Қарахандар қол астына және Хорасан селжүктері мемлекетінің қарауына
өтеді. Оғыздардың кейбір қалдықтары кейіннен Дешті-Қыпшақ тайпаларымен араласып
кетеді.
Діни наным-сенімдері жағынан оғыздар Аспан Тәңіріне (басты тәңір), сонымен қатар
басқа да, жалпы саны 12 тәңірлерге құлшылық еткен (су тәңірі, жер тәңірі, жаңбыр
тәңірі,т.с.с.). Біртіндеп, Хорезм, Мауераннахр, т.б. дамыған аймақтардың ықпалымен
оғыздар ислам дініне кіре бастады. Ибн Фадлан (Х ғ.) оғыздардың рухани дағдарысқа
ұшырап, олардың арасына ислам дінінің келуіне қажетті алғышарттар пісіп жетілгенін
көрсеткен. Оғыздар қоғамында алауыздықтың, соғыстардың өршуі, қандастарын тұтқынға
алып, құл базарларына апарып, сатып пайда табуға дағдылану, сол сияқты, оқу-білімнің
жоқтығы, көптеген өркениеттік қағидалардан бейхабар болуы айқын көрініс берді.
Сондықтан, оғыз қоғамының алдыңғы қатар топтары, көсемдер мұсылмандықты қабылдауға
шешім қабылдады. Әсіресе бұл үдеріс Х ғ. екінші жартысында – ХІ ғ. күшейеді. Исламдануға
сопылық жолды ұстанған дәруіштердің кең көлемде жүргізген насихаттары шешуші фактор
болды. Оғыз дәуірінің тамаша мәдени ескерткіші - «Қорқыт Ата кітабы». Қорқыт Ата туралы
аңыздар топтамасы Сырдария өңірінде пайда болып, кейін түркі халықтары мекендеген
көптеген аймақтарға тарады. Қорқыт Ата – көне түркілік мәдени-эпикалық, музыкалық
дәстүрмен исламдық-сопылық жолды ұштастырып, халық арасында даналығымен,
әулиелігімен аты шыққан тұлға ретінде бейнеленеді.
Сонымен, оғыздардың құрамында Сырдария алқабы мен Арал өңірінің, Каспий
далаларының үнді-еуропа және финн-угор тектес ежелгі этикалық компоненттер және
Жетісу мен Сібірдің Халаджулар, Жагарлар, Чуруктер, Қарлұқтар көшпелі және жартылай
көшпелі тайпалары болды. Ертедегі феодалдық мемлекеттер сияқты Оғыздар мемлекеті
тұтас топтасқан мемлекет дәрежесіне жеткен жоқ. Оғыз мемлекеті өзінің саяси және
әлеуметтік табиғаты жағынан ертедегі феодалдық мемлекет болды.