С. Датұлы бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі

79 
 
көтерілісшілер  жағына  шығуға  үгіттейді.  Бірақ  хан  Сырым  батыр  жағына  шықпайтынын 
білдіреді.  Ол  «бүкіл  қазақ  халқы,  бауырларым,  балаларым  менен  бөлініп  кетсе  де  мен 
патшаға берген  антымнан,  адалдығымнан  таймаймын»-  деп  бар  үмітін  патша  әкімшілігінде 
екендігін  көрсетті.  Сырым  Датұлы  бастаған  ұлт-азаттық  соғыстың  бірнеше  кезеңінде  Кіші 
жүздегі  саяси дағдарыс  Нұралы  ханның  кетуіне  әкелді,  қазақтар біршама  жеңістерге  жетіп, 
Сырым батырдың беделі өсті. 1786 жылы 3 маусымда патша Нұралыны хандықтан айырып, 
Уфаға жер аударды. 
1786-1790  жылдарда  Кіші  жүз  қазақтарының  қоғамдық-саяси  өміріне  жаңаша  сілкініс 
әкелуі.  О.М.  Игельстром  қазақ  жеріне  жаңа  орыс  билігін  орнату  үшін  дәстүрлі  хандық 
биліктің  орынына  орыс  әкімшілік-басқару  жүйесін  іске  асыру  үшін,  реформа  жүргізуге 
кірісті.  Хандық  жойылғаннан  кейін  патша  әкімшілігі  мен  сұлтандар  арасында  халықты 
қалпына  келтіру  үшін  күрес    күшейе  түсті.  Сырым  батыр  мен    старшындар  халық  билігін 
орнату  үшін  күресін  жалғастырды.  Халық  кеңесін  құру  және  оны  шақыру  XVIII  ғасырдың 
80-90-жж.  қазақ  демократиясының  тұңғыш  идеясы  болды.  Тарихшы  С.  Мәшімбаевтың 
пайымдауынша,    Дала  демократиясының  іске  асуына  жетекші  жасаған  Сырым  Датұлы 
болды. 
О.А.  Игельстромның  орнына  жаңа  тағайындалған  генерал-губернатор  А.  Пеутлинг 
Нұралының інісі Ералымен  байланыс жасап, қазақ қоғамына қатысты қатал саясат ұстанды. 
Губернатордың  саясатына  сәйкес  Жайық  казак-орыс  әскерлері  қазақ  ауылдарына 
шабуылдарын қайта үдетті. Старшындарға қарсы саясат  жүргізіп, олардың билігіне шек қоя 
бастады. 1790 жылы Орынборға барған билер мен старшындар қамауға алынады. Осы жылы 
Уфа  қаласында  Нұралы  хан  қайтыс  болып,  орнына  билер  мен  ру  басылары  жиналып  Есім 
сұлтанды  Кіші  жүздің  ханы  етіп  сайлайды.  Бірақ  патша  әкімшілігі  бұл  сайлауды 
мойындамай,  хандыққа  Ералыны  ұсынды.  1791  жылы  күзіне  қарай  генерал-губернатордың 
қатысуымен Ор қаласының жанында өткен жиналыста билер мен ру басыларының шешіміне 
қарамастан  Ералы  хан  сайланды.  Ералының  хан  сайлануы  ел  ішінде  наразылық  тудырып, 
стихиялық  баскөтерулер  байқалды.  С.  Датұлы  Кердері  және  Табын  руларының 
старшындарына хат жазып, ауылдарды Мұғаджар тауларына көшіру керек екенін және өзінің 
патша  үкіметіне  қарсы  күреске  шығатынын  хабарлайды.  Бірақ  оның  пікірі  старшындар 
арасынан  қолдау  таппайды.  Оған  қарамастан  азаттық  күресі  жалғасып,  негізінен  шекара 
өңіріндегі руларды қамтиды. 1792 жылы қыркүйекте Сырым бастаған көтерілісшілердің Елек 
қаласына жасаған шабуылы сәтсіз аяқталады.  
1794  жылы  Ералы  хан  қайтыс  болғаннан  кейін  патша  үкіметі  жаңа  хан  сайлауға 
біршама ойланып барып, 1795 жылы Нұралының баласы Есім хандыққа сайланады. 
1786  жылы  хандық  биліктің  орынына  «Халық  Кеңесін»  еңгізді.  Әрбір  руды 
старшындар  басқарып,  ел  арасында  тыныштық  орнату  үшін  арнай  жасауылдар  құрған. 
Жасауыл  аға  старшындарының    сенімді  адамына  айналды.      Бас  старшын  болып  Сырым 
Датұлы тағайындалды. Кіші жүзде 1785, 1786 және 1787 жылдарда Халық Кеңесінің съездері 
шақырылды. 
1786-1787  жылдар  қысында  Кіші  жүз  қазақтары  тыныштықта    Еділ-Жайық  аралығын 
қыстады.    Олар  ішкі  бетке  өтерде  орыс  әкімшілігіне  адалдық  танытып,  ант  берумен  қатар, 
шекара  бекіністеріне  аманат  қалдырған.  Бұл  старшындар  билігі  негізінде  жүзеге  асты. 
Сырым  батыр  бастаған  ұлттық  азаттық  қозғалыстың  басты  нәтижесі  Еділ-Жайық  өзені 
аралына қазақ -руларының көшуі болды. Сырым Датұлы  Нұралының ұлы замандасы Бөкей 
ақыл  кеңісін  беріп  жігерлендіріп  отырған.  Бөкей  Ордасы  тарихын  зерттеуші  Академик  С. 
Зиманов  «Халық  тарапынан  кеңінен  қолдау  тапқан,  үлкен  сеніммен  абыройға  ие  болған 
Сырым  батыр  және оның төңірегіндер Жайықтың оң жағына өтудегі алғашқы жол сілтеген 
болды.  Бөкей  сұлтан  осы  істі  жүзеге  асыруды  Сырымның  қолдауын,  ақыл-кеңесін 
басшылыққа алды»- деп жазды. 
Үшінші  кезеңде  1790-1797  жылдарда  орыс-казак  бекіністеріне  шабуылдарын  
жалғастырылды.  1792  жылы  Сырым  бастаған  1000  қазақ  жігіттері  29  қыркүйекте  Елек 

80 
 
бекінісіне  шабуыл  жасайды.  Сырым  батырдың  казактарға  қарсы  соғысы,  1792  жылдың 
желтоқса айына дейін, жалғасты. 
Сырым батыр мен Есім хан арасындағы қарым-қатынастар қүн санап шиеленісе түсті. 
Старшындар Есім хан Сырымды кездестіруді ойластырды. Бірақ Есім хан Сырым батырмен 
жолығудан өз еркімен бас тартады. Сырым мен  Қаракөбек Есімді ел ортасына алып келуге 
үгіттеген,  бірақ  сұлтан  патшаның  рұқсаты  жоқ    деп  бармаған.  Кездесуді  ұйымдастырушы 
Сырым батырдың қарындасы Орын ханым болды. 
1797 
жылы 
О.А. 
Игельстром 
Орынбор 
генерал-губернаторлығына 
қайта 
тағайындалады.  Осыдан  кейін  Сырымның  Есім  ханға  қарсы  қозғалысы  басталады.  Есім 
ханды қазақтар орыс тыңшысы деп білген. Мұның арты ханның өліміне әкелді. 1797 жылы 
27  наурызда  таң  сәріде  Красноярск  бекінісінің  маңында  өлтірілген.  Есім  хан  өлтірілгеннен 
кейін,  Орынбор  әкімшілігі  жаңа  хан сайлауға  кірісті.  Айшуақ  сұлтан  басқарған  Хан  Кеңесі 
Орынбор  әскери  губернаторының  иелігіне  өтті.  1797  жылы  16  қазанда  хан  сайлауында  74 
жастағы  Айшуақ хан болып сайланды.  
         Бұдан  да  кейін  Сырым  батыр  мүмкіндігінше  күресін  жалғастыра  берді.  Кіші  жүз 
қазақтарының күн көрістері нашарлай түсті, 1796-1797 жылдарда қыс қатты болып, ауа райы 
суық  болып,  жер  бетін  көк  мұзға  айналды.  Жем,  Сағыз  өзен  бойындағы  қазақтардың  малы 
қырылды.  1797  жылы  Сырым  батыр  Қобдада  өткен  кеңесте  сөз  сөйледі.  «Маңдайына  сор 
біткен  жұртым  –  міне  бірнеше  жыл  қатарынан  елге  тыныштық  жоқ.  Халық  күйзеліске 
ұшырады,  қазақтың  жаны  –  малы.  Ендеше,  елім  еңсеңді  көтер,  жермен  жексен  бола  берме, 
ынтымақ жерде өшпенділік өрттей өршиді. Өшпенділік халықтың өркенін өшіреді».  Осылай 
деп  халқымен  тілдесіп,  ел  тыныштығына  жол  ашу  үшін  күресті  тоқтатты.  Сырым  Датұлы 
бастаған ұлт-азаттық қозғалыс 14 жылға созылып, сол заманындағы қазақтардың басындағы 
мәселелерді  шешуге  жол  ашты.  Біріншіден,  демократиялық  идея  Халық  Кеңесі  құрылды. 
Екіншіден,  Нұралы  хан  тақтан  түсті.  Үшіншіден,  жер,  жайылым  тапшылығы  мәселелері 
шешімін тауып, қазақтардың ой-арманы  Еділ-Жайық өзені арасындағы жерге көше бастады. 
1801 жылы орыс патшасы Бөкей Ордасын құру туралы жарлық шығаруға мәжбүрледі. 
Ресейдің отаршыл саясаты хандық билікті  дағдарысқа әкелді. Орыс-казак әскерлерінің  
қазақ  жерлерін  тартып  алуы  дәстүрлі    шаруашылыққа  зиянын  тигізді,  қоныстар  мен 
жайылымдық  жерлерді  тарылтты.  Сондықтан,  көтерілісшілер  негізінен  екі  үлкен  мәселені 
қойды: бірі дербес саяси хандық билікті, екіншісі  қазақ жерінің территориялық тұтастығын 
қамтамасыз ету. 
Ресей  қазақ  даласын  отарлауды  табанды  түрде  жүргізе  отырып,  саяси  сахнадан 
Әбілқайыр  ханның  ұрпақтарын  ығыстырып,  Кіші  жүздегі  хандық  билікті  жоюға  әрекет 
жасады. 1797 жылы Ресей үкіметінің қолдауымен хан сайланған Айшуақтың халық арасында 
беделі  төмен  болатын.  Оның  тұсында  ел  ішіндегі  қарым-қатынас  шиеленісіп,  саяси  билік 
қатты дағдарысқа ұшырайды. Ресей үкіметінің сенімін ақтамаған Айшуақтың орнына оның 
баласы  Жантөре  хан  (1805-1809  жж.)  сайланады.  Осы  кезде  Орынбор  губернаторы 
Жантөреге  қатысты  екіұшты  саясат  ұстанады.  Ол  бір  жағынан  халық  өкілдері  сайлаған 
ханмен санасуына тура келсе, екінші жағынан оның ел арасындағы беделінен сескеніп, оған 
қарсы  кейбір  сұлтандарды  жасырын  айдап  салып  отырды.  1808  жылдың  соңына  қарай 
Жантөре  ханның  жағдайы  қиындай  түсті.  Кіші  жүздің  хандығы  бұрынғы  біртұтастығынан 
айрыла бастады. Біртіндеп билігі әлсірей бастаған Жантөре хан Ресей үкіметінен қолдау табу 
мақсатында  Жайық  шебіне  жақындап  барып  қоныстанады.  1809  жылдың  күзінде 
қарсыластарының  бірі  Қаратай  сұлтан  200  жігітпен  оның  ауылына  шабуыл  жасап,  ханның 
өзін  өлтіріп  кетеді.  Жантөре  өлген  соң  Ресей  үкіметі  оның  орнына  Әбілқайырдың  тұқымы 
дарынсыз  Шерғазыны  хан  тағайындайды.  Бірақ,  оны  халық  жиналысы  мойындамайды  да, 
орнына  ел  арасында  ықпалы  күшті  Арынғазы  сұлтанды  хан  сайлайды.  Арынғазы  тез  арада 
Кіші  жүздегі  билікті  бір  орталыққа  бағындырады.  Хандық  билікті  жоюға  мүдделі  патша 
үкіметі  Арынғазының  хандық  билікті  күшейту  әрекетіне  мүмкіндігінше  кедергі  жасауға 
тырысты.  1821  жылы  Санк-Петербургке  келген  Арынғазы  ханды  патша  үкіметі  қамауға 
алады да, Сібірге жер аударып жібереді. Бұдан кейін Кіші жүзде хан тағайындау ісі жүзеге 

81 
 
асырылмады.  “Игельстром  реформасы”  жүргізілуі  барысында  қазақтар    Еділ  мен  Жайық 
өзендерінің  арасындағы  жерлерге  көшіп-қонуға  рұқсат  алған  соң,  кейінірек,  1801  жылы 
қосөзен аралығында екінші хандық - Бөкей Ордасы (Ішкі Орда) құрылған еді. Бұл жағдайдың 
барлығы Кіші жүздегі  түрлі әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастардың шиеленісуіне 
әкелді.
 
 
Бақылау сұрақтары: 
 
1.
 
Е. Пугачев неге өзін ІІІ Петр патшамын деп жариялады? 
2.
 
Нұралы мен Пугачев арасындағы келіссөздерге талдау жасаңыз және олар 
қалай аяқталды? 
3.
 
Сырым Датұлы бастаған көтеріліс қашан болды және ол қалай аяқталды? 
4.
 
Айшуақ сұлтан қай жылы хан тағына тағайындалды? 
 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: