Чилдибаева асел жумагуловна

148 
2020 жылы
 
ерте көктемде
 
сәуір айынан бастап 
R.iliensis
өсімдігінің 
екінші жылғы өскінін өлшеуді жалғастырдым. 38 кестеде көрсетілгендей 
алғашқыдағыдай әр 7-10 күн аралығында өскен өркендерді өлшеп отырдым 
(40 кесте). 
Ең биік өркен 
бірінші популяцияда
151 см, ал келесі кезекте 
үшінші 
популяцияда
131 см және соңғы 
екінші популяцияда
126 см құрады. Олардың 
сыртқы көріністері 12 суретте көрсетілген. 
А 
Б 
В 
Г 
А - Үш популяцияның сыртқы көрінісі; Б – бірінші популяция; В – екінші популяция; Г – үшінші 
популяция 
Сурет 12 – 
Бірінші, екінші
 
және 
үшінші популяциялардың
екінші жылғы 
өскен сыртқы көріністері 

149 
2021 жылы
 
ерте көктемде
R.iliensis
өсімдігінің үшінші жылғы өскінін 
өлшеуді жалғастырдым (13 сурет).
Сурет 13 – 
R.iliensis
өсімдігінің үшінші жылғы өскен сыртқы көріністері 
Мұнда 41 кестеде көрсетілгендей алғашқыдағыдай әр 7-10 күн 
аралығында өскен өркендерді өлшеп отырдым.
41 кесте – Үш популяциядан өнген өркендердің 2021 (үшінші) жылғы 
көрсеткіштері 
 
№ 
Сабағының 
биіктігі, см 
2021 жылғы көрсеткіштер 
20
.04.2
021
30
.04.2
021
10
.05.2
021
17
.05.2
021
27
.05.2
021
7.
06
.20
21
12
.06.2
021
26
.06.2
021
18
.07.2
021
9.
08
.20
21
20
.08.2
021
Р1
-
11 
дан
а 
Ұзын 
175 
177 
179 
181 
183 
183 
185 
187 
185 
195 
207 
Орташа 
127 
131 
134 
137 
140 
160 
163 
165 
163 
172 
183 
Р2
-
17 
дана
Ұзын 
110 
113 
115 
117 
120 
139 
148 
175 
200 
205 
215 
Орташа 
100 
103 
105 
107 
110 
130 
133 
138 
140 
160 
178 
Р3
-
19 
дан
а 
Ұзын 
150 
155 
160 
163 
165 
168 
175 
195 
215 
225 
236 
Орташа 
118 
124 
130 
133 
135 
147 
150 
155 
165 
165 
170 
Бірінші популяцияда
- 11 тақ қауырсынды күрделі жапырақ,
-
ұзындығы 10 см, ені 5 см 
-
ұзындығы 11 см, ені 6 см 
Екінші популяцияда
- 11 тақ қауырсынды күрделі жапырақ,
-
ұзындығы 10 см, ені 5,5 см 
-
ұзындығы 9 см, ені 6,5 см 

150 
Үшінші популяцияда
- 11 тақ қауырсынды күрделі жапырақ,
-
ұзындығы 9 см, ені 6 см 
-
ұзындығы 11 см, ені 6,5 см 
Бірінші 
және
үшінші популяциялар көп (обильно) гүлдеді, ал екінші 
популяция 
сирек гүлдеді. Мұның себебі, екінші популяция бірінші және 
үшінші популяциялардың арасында тұрғандықтан болса керек.
Үшінші жылы 
R.iliensis
мамыр айында гүлдеді (14 сурет). Бір бұтақта 
40-60 дейін гүл болды.
 
А 
Б 
В 
Г 
А - Үш популяцияның сыртқы көрінісі; Б – гүл шанақ (бутон); В – гүлі; Г - толық ашылған гүл 
14 сурет - 
R.iliensis
гүлдеген кезінен көрініс 

151 
Маусымда жеміс бере бастады. 26 маусымда жемістері пісе бастады, 
яғни қарая бастады (15 сурет). Бұл интродукция жағдайында үлкен жетістік. 
А 
Б 
В 
Г 
А – жеміс байлауы; Б – бірінші популяция; В – екінші популяция; Г – үшінші популяция 
15 сурет - 
R.iliensis
жеміс берген кезінен көрініс 
R.iliensis
атпа тамырлы өсімдік, табиғи жағдайда негізінен әртүрлі 
мөлшердегі клондар түзу арқылы атпа тамырларымен вегетативті көбейеді. 
Сондықтан оны сабақтарын қалемшелеу арқылы және жер асты өркендерін 
кесу арқылы көбейтуге болады. 
Екінші жылғы кезеңде 
R.iliensis
сабақтары арқылы қалемшелеген 
болатынбыз. Оның да өнген өркендерінің ұзындықтарын өлшеп отырдық (42 
кесте).

152 
42 кесте – Үш популяциядан қалемшеленген өркендердің көрсеткіштері 
№ 
Сабағының 
биіктігі, см 
Қалемшеленген өркендердің 2021 жылғы көрсеткіштер 
27
.05.2
021
7.
06
.20
21
12
.06.2
021
26
.06.2
021
18
.07.2
021
9.
08
.20
21
19
.08.2
021
Р1
Ұзын 
44 
49 
56 
60 
66 
70 
75 
Орташа
40 
45 
52 
55 
59 
64 
68 
Р2
 
Ұзын 
55 
73 
82 
96 
105 
110 
115 
Орташа
50 
63 
68 
80 
85 
105 
110 
Қысқа
- 
37 
40 
50 
58 
63 
67 
Р3
 
Ұзын 
90 
130 
145 
173 
177 
178 
181 
Орташа
70 
118 
140 
150 
150 
150 
155 
Қысқа
- 
58 
62 
116 
116 
116 
123 
 
 
 
 
А 
Б 
В 
 
А – бірінші популяция; Б – екінші популяция; В – үшінші популяция 
16 сурет - Үш популяциядан қалемшеленген өркендердің сыртқы көрінісі 
Қалемшеленген өркендердің ең ұзыны 
үшінші популяцияда 
181 см
 
құраса, 
екінші популяцияда
115 см құрады. Ал 
бірінші популяцияда
75 см 
құрады. Бұл итмұрынның қалемшелеу арқылы да өнімділігінің жоғары 
екендігін көрсетті. Қалемшеленген өркендер де гүлдеп, жеміс берді (16 
сурет). 
Біздің Талғар қаласының жағдайында жүргізген тәжірибеміз бойынша 
R.iliensis
өсімдігі мәдени жағдайда тұқымымен де, қалемшелерімен де оңай 
көбейді. Бұл жерде көктемде тұқымынан отырғызылған 
R.iliensis
өсімдігінің 
биіктігі бірінші жылдың өзінде 50-52 см құрады және әр түптен 3-тен 5-ке 
дейін жас шыбық жетілді. Екінші жылы оның биіктігі 150-160 см жетті.

153 
Үшінші жылы өсімдік гүлдеп, жеміс берді. Оның биіктігі 236 см жетті. 
Мұны интродукциялық жұмыста үлкен жетістік деп білеміз. Олай дейтініміз, 
табиғи жағдайда дәннен пайда болған өскіннің гүлдеп, жеміс беруі өте ұзаққа 
созылатын процесс.
Алайда, 
R.iliensis
тұқым арқылы интродукцияға енгізудің сәттілігі 
көбінесе келесі маңызды іс-шараларға байланысты. Біріншіден, жемістерді 
тұқымдарымен уақтылы жинау; екіншіден, тұқым материалының тазалығын 
кондицияға дейін жеткізу; үшіншіден, тұқымдарды кептіру және сақтау 
технологияларын 
сақтау; 
төртіншіден, 
егу 
алдында 
тұқымдарды 
стратификациялаудан өткізу; бесіншіден, учаске топырағын егуге мұқият 
дайындау; алтыншыдан, тұқым себу мерзімдері мен нормаларын дұрыс 
анықтау; жетіншіден, агротехникалық шаралардың барлық түрлерін қатаң 
сақтау болып табылады. Жоғарыда аталған іс-шаралардың біреуінің сәл 
ауытқуы немесе нашарлауы біздің 
R.iliensis
тұқым арқылы интродукцияға 
енгізуге бағытталған күш-жігерімізді жоққа шығаруы әбден мүмкін. 
Жалпы, 
Алматы 
облысының 
Іле 
және 
Шарын 
өзендері 
жайылмаларының үш популяциясынан жиналған тұқымдардан өнген 
R.iliensis
өсімдігінен бірдей топырақты-климатты жағдайда олардың жер үсті 
және жер асты бөліктерінің өсуі мен дамуында елеулі айырмашылық 
табылған жоқ. Үш популяциядан жиналған тұқымдардан өнген өсімдіктердің 
биіктіктері мен бұталардың диаметрі шамамен бірдей болды және сәйкесінше 
49 см және 35 см құрады. 
Тіршілігінің 
бірінші 
жылындағы 
тамыр 
жүйесінің 
топырақ 
горизонттарында өсуі мен таралу ерекшеліктеріне келетін болсақ, олардың 
өсуінде бірдей жағдайларда айтарлықтай айырмашылық жоқ екенін көрсетті. 
Мысалы, Шарын өзенінің жайылмасынан (бірінші популяция) жиналған
 
тұқымнан өскен 
R.iliensis
өсімдігінің бірінші жылғы кіндік тамырының 
топыраққа ену тереңдігі - 49 см, Іле өзені жайылмасының жоғарғы ағысынан 
(
екінші популяция
) жиналған тұқымнан өскен 
R.iliensis
өсімдігінің бірінші 
жылғы кіндік тамырының топыраққа ену тереңдігі - 50 см, ал Қапшағай ГЭС-
нен төмен Іле өзенінің ортаңғы ағысынан (
үшінші популяция
) жиналған 
тұқымнан өскен 
R.iliensis
өсімдігінің бірінші жылғы кіндік тамырының 
топыраққа ену тереңдігі - 54 см құрайды. Тамыр жүйесінің ену 
тереңдігіндегі, таралу радиусындағы шамалы ауытқулар топырақтың 
қалыңдығымен, әртүрлі мөлшердегі тасты блоктардың, плиталардың 
сынықтары мен ерітінділердің қалдықтарымен тікелей байланысты.
Қорыта келе, 
R.iliensis
өсімдігін интродукцияға ендіру арқылы бірнеше 
маңызды мәселелерді бір уақытта шешуге болады. Олардың негізгілері - 
Қазақстан флорасының осындай құнды, сирек кездесетін және жойылып кету 
қаупі төнген 
Rosaceae 
Juss тұқымдасының таралу аймағы шектеулі, эндемдік 
R.iliensis
өсімдігін сақтау мәселелері. Сондықтан оны тек Бас ботаникалық 
бақта ғана емес, Қазақстан Республикасының барлық жергілікті ботаникалық 
бақтарында интродукцияға енгізуді, сол арқылы оның қауіпсіздігін 
қамтамасыз етуді ұсынамыз. Екіншіден, 
R.iliensis
жемістерінде 12,5%-ға 

154 
дейін «С» дәрумені бар бағалы дәрілік, техникалық, дәруменді және эфир 
майлы өсімдік. Сондықтан оны интродукцияға енгізу итмұрынның осы 
түрінің жасанды плантациясын құруға және сол арқылы Қазақстан 
Республикасының дәрумендік өнеркәсібі мен фармацевтика өнеркәсібін 
қажетті табиғи және арзан шикізатпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. 
Үшіншіден, 
R.iliensis
сонымен бірге ол мамырдың бірінші онкүндігінен 
тамыз айының соңына дейін ұзақ уақыт гүлдейтін бағалы сәндік өсімдік. 
Қалқандағы гүлдері қызғылт реңкті ақ түсті, бұл өсімдікке ерекше сәндік 
көрініс береді. 
R.iliensis
күзде жеміс беру кезеңінде де сәндік қасиетін 
жоғалтпайды. Оның қалқанға жиналған қара жемістері өсімдікке ерекше, 
қайталанбас сән береді. 
Сондықтан, 
R.iliensis
өсімдігін 
интродукцияға 
енгізуге 
тек 
республикалық және облыстық маңызы бар ірі қалаларда ғана емес, сонымен 
қатар шағын қалалар мен аудан орталықтарында, сондай-ақ шалғай елді 
мекендерде саябақтарды, скверлер мен аллеяларды көгалдандыру үшін 
сенімді түрде ұсынуға болады. Сондай-ақ ботаникалық бақтарда 
R.iliensis
өсімдігін Қазақстанның бау-бақтық итмұрындардың жаңа сәндік сорттарын 
шығару мақсатында оны бақша итмұрындарының мәдени сорттарымен 
будандастыру үшін аналық өсімдік ретінде пайдалануға болады. 

155 

жүктеу/скачать 5,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: