Cыныбы: 7 Пәні: Материктер мен мұхиттар географиясы Тақырыбы

1. 
   Канаданың географиялық орнының ерекшеліктерін атаңдар.
   
2. 
   Канаданың жер бедерінің сипаты қандай?
   
3. 
   Канада жерінде қандай климаттық белдеулер мен табиғат зоналары бар?
   

1. 
   Солтүстік Американың географиялық орнының басты белгілерін атаңдар? Оның Еуразияның географиялық орнынан қандай айырмашылығы бар?
   
2. 
   Гренландия аралы қай елдің құрамына кіреді?
   
3. 
   Кардильера тау жүйесі неге меридиан бағытында орналасқан?
   
4. 
   Материкте қандай пайдалы қазбалар кездеседі?
   
5. 
   Солтүстік Америка мен Еуразиядағы табиғат жағдайларының ұқсас аудандарын атаңдар.
   
6. 
   Солтүстік Американың қай бөлігінің табиғаты біздің жерімізге ұқсас болып келеді? Мысал келтіріңдер.
   
7. 
   Солтүстік Американың жерінде шөлдер неге аз?
   
8. 
   Солтүстік Америкадағы табиғаты көркем жерлерді атаңдар?
   
9. 
   Материктегі табиғаты қатты өзгерген аудандарға мысал келтіріңдер.
   
10. 
    Солтүстік Америкада қандай халықтар тұрады?
    
11. 
    Солтүстік Американың ірі елдері мен олардың қалаларын табыңдар.
    
12. 
    Картамен жұмыс
    
13. 
    «Торнадо», «Ураган» бұл қандай құбылыстар?
    
14. 
    Солтүстік Америка үндістері кеше және бүгін
    
15. 
    Солтүстік Американың ұлттық саябақтары
    
16. 
    Солтүстік Американың сирек кездесетін жануарлары.
    

Географиялық орны. Оңтүстік жарты шар материктері деп аталатын Оңтүстік Америка, Африка, Автсралия және Антартика узақ уақыт бойы ежелгі Годвана материгінің құрамында болған. Литосфералық плиталардың қозғалысы нәтижесінде Гондвана Оңтүстік Америка, Африка-Арабия, Үндістан Австралия-Антартика плиталарына ажырады. Сонымен мқатар плиталардың ажырау аймағында қазіргі Атлант және Үнді мұхиттарының табаны ашылды. Кейінірек Африка-Арабия және Үндістан плиталары Еуразияға, ал Оңтүстік Америка Панама мойнағы арқылы Солтүмтік Америкаға жалғасты. Аустралия мен Антарктида арасындағы құрлықтық байланыс үзілді. Нәтижесінде Оңтүстік жарты шар материгінің қазіргі пішіні қалыптасты.

Қазіргі кезде Оңтүстік Америка материгінің Солтүстігі мен Африка жерінің жартысынан астамы солтүстік жарты шарда орналасқан. Соған қарамастан олар геологиялық даму тарихымен табиған жағдайларының ортақ белгілеріне сәйкес оңтүстік жарты шар материктері тобына киреді. Сондықтан материктердің географиялық орнындағы қазіргі айырмашылқтарға қарамастан табиғат жағдайлары ұқсас болып келеді.

Оңтүстік Америка, Африка және Аустралия материктерінің көпшілік бөлігінде температура жыл бойы жоғары болады. Материктердің ең енді бөліктері субэкваторлық және тропиктік белдеулерде жатыр. Тек Оңтүстік Американың жіңішке оңтістік бөлігі ғана қоңыржай белдеуге енеді. Оңтүстік Америка, Африка және Аустралия материктерін оңтүстік тропик шеңбері кесіп өтеді.

Жер бедері. Оңтүстік жарты шар материктерінің жер бедерінде жазықтар басым болады. Олар материктердің негізгі бөліктерін алып жатқан ежелгі гондваналық платформаларға сәйкес келеді. Платформаларда фундаментті құрайтын кристалды жыныстары жер бетіне шығып жатқан қалқанда мен өте қатты майысқан ойыстар алма-кезек ауысып орналасқан. Қазіргі жер бедерінде қалқандар күшті мүжілгендіктен қалдық аласа тауларға айналған. Ал ойыстарда шөгінді жыныстардың қалың қабаты жиналып, үлкен алқапты алып жатқан тегіс жазықтар қалыптасқан.

Материктердегі ірі тау жүйелері олардың жағалық бөліктеріне сәйкес келеді. Гоендваналық плиталар мен мұхиттық плиталар мен литосфералық плиталардың түйіскен аймақтарында болған қатпарлану әсерінен түзілген бұл жас тауларға Оңтүстік Американың батысындағы Анд таулары, Африканық солтустік-батысындағы Атлас тауы, Аустралияның шығысындағы Үлкен Су Айырық жоталары жатады. Жарықтар арқылы базальтты жыныстардың сыртқа лықсуы нәтижесінде жанартаулық белдеулер қалыптасты. Оған біртұтас Африка-Аравия гондваналық плитасынығ Еуразия плитасы мен ығысуы нәтижесінде Арабияның Африкадан бөлінуі, Қызыл теңіз табанының ашылуы далел болады.

Материктердің экватор мен тропиктер аралығындағы орнына байланысты бірдей климаттық белдеулер мен табиғат зоналары кездеседі. Бірақ материктердің ауданы мен жер бедереінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты белдеулер мен зоналардың орналасуы және аудандару түрліше болады. Қазіргі кезде оңтүстік жарты шар материктері бір-біріне оқшау орналасқанымен олардың ертеректе табиғатының біртұтас дамығанын делелдейтін өсімдіктер мен жануарлардың ортақ түрлері кездеседі.

Жеке табиғат компаненнтерінің ұқсатығы мен айырмашылықтары туралы толық мәліменттерді әр материк табиғатымен жеке танысу барысында алатын боласындар.

Ашылу және зарттелу тарихы. Оңтүстік Американың ашылуы және зарттелу тарихы Солтүстік Америка материгімен тығыз байланысты. Материк жағалауларына алғашқылардың бірі болып өздеріңе белгілі саяхатшы Хрестофор Колумб келген. Х. Колумб Америкаға төрт рет саяхат жасады Колумб алғашқы екі саяхатында орталық Амариканың аралдарын Соргасс теңізін ашса, үшінші саяхаты барысында 1498 жылдың тамыз айында тұңғыш рет Оңтүстік Америкадағы Ориноко өзенінің сағасына келіп жетті. Колумб өзінің жаңа материк ашқанын білместен, ғұмырының соңына дейін Үндістанға баратын батыс жолды таптым деп есептеген. Соның нәтижесінде Американың байырғы залқын үндістер деп атап кетті.

Х. Колумбтан кейін материккке қадам басқан саяхатшы Америго Веспуччи болды. Ол 1499 жылғы бірінші саяхытнда Гвияна және Венесуэла жағалаулары мен жүзіп отырып, Амазонканың сағасына дейн барып, кері қайтқан. Қайтар жолындағы үлкен шығанақтың жағалауын Венецияға ұқөсатып, оған «Кіші Венеция» деген ат берген. Веспуччи өзінің екінші саяхаты барысында 1501 жылы Бразилия жағалауларына жеткен. Жағалау бойымен жүзіп өздері қаңьтар айында сағасына жеткен өзенге саяхатшылар «Қаңтар» өзені деген (испанша Рио де Жанейро) деген ат берді. Веспуччи өзі жүріп өткен жерлердің табиғаты мен халқының тұрмыс тіршілігін суреттеп жазған. Колумб үндістанға баратын жолды аштым деп есептегендіктен жаңа дүние бөлігін ашу құрметіне А. Веспуччи ие болды.

ХVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында неміс географ ғалымы Алексендр Гумбольдт француз ботанигі Бонпланмен бмрге Оңтістік Америка табиғатын зерттеп, алғашқы геологиялық картасын жасаған; батыс жағалауындағы мұхит ағыстаны сипаттап, олардың материк табиғатына тигізетін әсерін түсіндірген. А. Гуибольдт Анд таулары зерттеу нәтижесінде биіктік белдеулік заңдылығын негіздеген. Ғалым Оңтүстік Америка табиғатын зерттеу нәтижесінде 30 томнан аса еңбек жазып қалдырған. Атақты орыс климат зерттеушісі А.И. Воейков 1874 жылы Оңтүстік Америка климатының өзіндік ерекшеліктерін зерттеді.

1932-1933 жылдар аралығында экспедициясы кезінде орыс ботанигі Н.И.Вавилов материктегі ежелгі егіншілік орталықтарын анықтаған. Ғалым кейбір мәдени өсімдіктердің: картоп, жүгері, қызанықтың отаны Оңтүстік Америка екенін дәлелдеген.

Жаңа сабақты бекіту:

1. 
   Физикалық карта мен оқулық мәтінін пайдалана отырып, оңтүстік жарты шар материктерінің географиялық орнындағы, табиғатындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтаңдар.
   
2. 
   Оңтүстік Американың географиялық орнын анықтаңдар.
   
3. 
   «Америка» атауы қалай пайда болғанын түсіндіріңдер, неге оның байырғы тұрғындары үндістер деп аталады?
   
4. 
   Материк табиғатын кімдер зерттеген?
   

Оңтүстік Америка жер бедерінің сипаты жөнінен айқын екі бөлікке ажыратылады. Батыс бөлігін бойлай созылып ежелгі инктер «мысты таулар» деп атаған Анд таулары орналасқан. Одан шығысқа қарай бөлікте жазықтар басым.

Жазықтар гондваналық ежелгі платформада жатыр. Платформалық бөлік ұзақ уақытқа созылған дамуы барысында бірнеше рет көтерілуге ұшырап, кей бөліктері керісінше қатты майысқан. Майысып, төмен түскен жерлер қалың теңіздік және континенттік шөгінді жыныстар жиналуы нәтижесінде тегіс жазықтарға айналған. Олардың қатарына Жер шарындағы аса ірі ойпаттардың бірі Амазонка ойпаты, Ла-Плата, Ориноко жазықтары жатады.

Ал жазықтар аралығында платформа қалқандарына сәйкес келетін Гвиана, Бразилия таулы үстірттері орналасқан. Кейінгі көтерілулер нәтижесінде жарылыстар арқылы жердің ішкі қойнауынан балқыған жыныстар жер бетіне жайылып, лавалық жамылғыларды қалыптастырған. Гвиана таулы үстірттерінің орталық бөліктерінің, Бразилия таулы үстіртінің оңтүстік-шығысының биік болуы осы жамылғы қабаттың болуымен байланысты. Жер қыртысының терең жарылыстары арқылы таулы үстірртер жеке бөліктерге бөлінген, олар өзен аңғарлары мен қатты тілімденіп, үгілу мен мүжілуге ұшыраған. Осындай жер бедері оңтүстіктегі Патагония үстіртіне де тән.

Оңтүсті Америка платформасының Анд қатпарлы белдеуі мен жалғасқан бөлігінде Анд тауларына қарай биіктейтін ішкі жазықтар – Гран-Чако, Маморе, Пантанал орналасқан.

Оңтүстік Америкадағы ең күрделі жер бедері Анд тау жүйесіне тән. Тау жүйесі бір-бірінен бірде алшақтап, бірде түйісіп, тау түйіндерін құрайтын бірнеше жоталар тізбегінен турады. Тау түйіндері сөнген және сөнбеген жанартаулар болып табылатын өте биік шыңдарға сәйкес келеді. Батыс жарты шардың ең биік нүктесі – Аконкагуа осында орналасқан.

Анд тауларының орталық бөлігінде тауаралық үстірттер тән болады, оларды жергілікті халық пуна деп атайды. Үстірттердің бетін қиыршық тастар мен қорымдар, тұзды батпақтар алып жатыр. Анд тау жүйесі екі литосфералық плитаның түйісу аймағында орналасқандықтан жас қатпарлы тауға жатады. Мұнда тау түзілу алі де күшті жүріп жатыр, оған күшті жер сілкінулер мен жанартау атқылаулары, терең жарылыстардың болуы дәлел болады. 1970 жылы Перуде болған жер сілкінкде 70 мың адам қаза тауып, 600 мыңнан астам адам баспанасыз қалған. Мұндай апатты құбылыстар әр-бір 10-15 жылда қайталанады.

Оңтүстік Америка жері пайдалы қазбаларға өте бай. Шығыстағы таулы үстірттердің қойнауларында темір, марганец, уран кендері никель, алмас пен алтынның алюминий шикізаты – бокситтің, ал ойпаттарда мұнай, табиғи газ, таскөмірдің ірі кен орындары бар. Анд тауларында жарылыстар бойымен магманын сыртқа төгілуінен пайда болған мыс, қалайы, қорғасын, мырыш, күміс кен орвндары мен асыл тастарының аса бай көздері кездеседі. Валерия жеріндегі әйгілі өалайы белдеуі солтүстіктен оңтүстікке 940 км-ге созылып жатыр.

1. 
   Оңтүстік Американың жер бедерінің қандай басты ерекшеліктері бар?
   
2. 
   Физикалық картаны пайдаланып, материктегі ірі жазықтықтар мен таулы үстірттердің биіктіктерін анықтаңдар.
   
3. 
   Анд тауларында қандай табиғат апаттары болып тұрады?
   
4. 
   Анд таулары неге «мысты тау» деп аталады?
   

Материк клматына қоршап жатқан мұхит айдандары үстінде қалыптасатын экваторлық, тропиктік қоңыржай ауа массалары басым ықпал етеді. Сондықтан Оңтүстік Америка дүние жүзіндегі ең ылғаолды материк болып табылады.

Климаттық белдеулер. Материкти 6 климаттық белдеу кесіп өтеді. Экваторлық климаттық белдеу Амазонка ойпатының едәуір жері мен Тынық мұхитының экватор сызығынан солтүстікке қарай жатқан жағалық бөлігін алып жатыр. Жыл бойын ауа температурасы t +25 ⁰C дан төмен түспейді, жауын-шашын мөлшері Амазонкада 1500 мм-ден 3000 мм-ге дейін, ал Тынық мұхит жағалауында 3000 мм-ден артық түседі. Жауан-шашын жал бойы мол, әсіресе көктем мен күздегі күн мен түннің теңелуі кезінде айырықшы көбейеді.

Материкте екі субэкваторлық климаттық белдеу бар, олар Амазонканың шығысында бір-бірімен түйіседі. Бұл белдеулер жазда ылғалды экваторлық, ал қыста құрғақ тропиктік ауа массаларының ықпалында болады. Сондықтан белдеулердің қысы құрғақ, жазы жаңбрлы болады. Мұндай климатты – ауыспалы ылғалды климат деп атайды. Ауаның орташа температурасы құрғақ кезеңнің соңына қарай +28⁰С дейн жоғарлайды, қыс айларының өзінде орташа температура +20 ⁰С-тан төмен түспейді. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 мм-жен 1000мм-ге дейін кемиді. Ал Бризилия таулы үсмтіртінің солтүстік шығысындағы жылы ағыстар екиге айырылатын жағалау бөлігінде жылдық жауын-шашын мөлшері 200 мм-ге дейін күрт азаяды.

Тропиктік климаттық белдеу. Бразилия таулы үстіртінің оңтүстік шығыс жағалық бөлігінің, Ла-плата ойпатының солтүстігін және ішкі жазықтарын алып жатыр. Бұл белдеудегі температура жыл маусымдаро бойынша өзгеріп жазда орташа температура +28⁰С-қа дейн жоғарлайды. Гран-Чако жазығында метериктегі ең жағарғы температура (+47⁰С) байқалған. Жылдық жауын-шанының мөлшері Бразилия таулы үстіртінің оңтүстік шығыс жағалық бөлігінде жылы ағыс әсерінен 2000 мм-ге жетіп, тропиктик ылғылды климат қалыптасады. Мұхиттан қашықтаған сайын жауын-шанның мөлшері біртіндеп азайып, климат ауыспалы ылғалды сипатқа көшеді. Ал Анд тауларының Тынық мұхытның жағалауындағы Атакама шөлінде суық ағыстар әсерінен жағалық шөл климаты қалыптасады. Жаздың орташа температурасы +20⁰С ал қыстың орташа температурасы +13⁰С-тан жоғарламайды.

Субтропиктик климаттық белдеу. Материктің 30⁰ және 40⁰ о.е. аралығын алып жатыр. Белдеудің шығысында климат ылғалды субтропиктік, мұнда орташа температура жазда +25⁰С-тан қыста +15⁰С—қа дейін ауытқып отырады. Жауын-шашын жыл бойы түседі. Ал Анд тауларының Тынық мұхиты жағалауында субтропиктік Жерорта теңіздік климат қалыптасады, мұнда жазы құрғақ, қысы жылы әрі ылғалды болады.

Қоңыржай климаттық беллдеу. Материктің оңтүсытігіндегі жіңішке бөлікті алып жатыр. Белдеудің шығысында Фолкленд суық ағысының әсерінен қоңыржай континетттік климат қалыптасады. Жазы құрғақ, қоңыр салқын. Қысы салқын кейде аязды күндер болып турады. Қар жауғанымен тез ерип кетеді. Матреиктегі ең томенгі температура (-33⁰С) осында тіркелген. Анд тауының Тынық мұхиты жағалауы бүкіл жыл бойына батыс тасмалының ықпалында болатындақтан жауын-шашын мол болады, оның мөлшері әсіресе қысқа қарай артады. Жылдық температуранын айырмашылығы онша байқалмайды. Мұндай климат – қоңыржай теңіздік деп аталады.

Анд таулары биік таулы климатқа жатады. Ол биіктікке қарай ауа температурасы мен қысымның өзгеруіне байланысты айқындала түседі. Сондықтан экваторлық белдеу аймағындағы шыңдардың басында жыл бойы қар жатады. Тропиктік белдеу қамтитын таулы аудандарда климат аса құрғақ, температураның тәуліктік айырмашылығы жоғары келеді. Анд тау жүйесінде климаттық белдеулердің ауылуы геграфиялық ендікке де, теңіз деңгейінен биіктігіне де байланысты. Биік таулы климан жазық бөліктегі өзіне сәйкес келетін климаттық белдеуден климат көрсеткіштері бойынша айырмашылық жасайды.

1. 
   Материктегі қоңыржай теңіздік климатты солтүстік жарты шар материктеріндегі осындай климатпен салыстырып, ұқсастығы мен айырмашылығын анықтаңдар.
   
2. 
   Жазық бөліктегі әрбір климаттық белдеудің басты белгілерін анықтап, белдеу ішіндегі климат айырмашылықтарының сипатын дәптерге жазыңдар.
   
3. 
   Анд тауларының қандай климаттық ерекшеліктері бар?
   

Парана мен Ориноко да мол сулы өзендер қатарына жатады, олардың Амазонкадан басты айырмашылығы – су деңгейі маусымға байланысты өзгереді.

Тынық мұхитына Анд тауларының батыс беткейінен басталатын мол сулы қысқа өзендер ғана құяды. Ал Анд тауларының тау арқылы үстіртті бөлігінің өзендері ішкі тұйық алапқа жатады.

Оңтүстік Америкада көлдер онша көп емес. Анд тауларында ірі тектоникалық Титикака көлі орналасқан. Көл атауы аймара үндістерінің

тілінде «қалайы алаңы» дегенді білдіреді. Бұл атау судың ерекше түсіне байланысты қойылған. Мұнда су бетіндегі қамыстан жасалған қалқыма салдарда үндістердің үйлері орналасқан.

Титикаканың оңтүстігінде жазғы ыстықта кеуіп қалатын Поопо тұзды көлі бар. Материк жағалауларында мұхиттан бөлініп қалған лагуналық көлдер орналасқан, олардың ең ірісі – Маракайбо. Оның түбінен мұнай өндіріледі.