Д. Айтказина КӘсіби қазақ тілі

Есте сақтаңыздар

Егіс далалары, аптапты ыстық, құрғақшылық, шипалы, ғаламшар, тұрмыстық бұйымдар, мамық, жомарт табиғат, табиғат қазынасы,қасиетті қойма, аң терісі.

Тапсырмалар
1. Мәтін соңында берілген жаңа сөздер мен сөз тіркестерін жаттап алыңыздар.

2. Мәтін бойынша сұрақ құрастырыңыздар.

3. Мәтінді ықшамдап мазмұндаңыздар.

4. Мәтін мазмұнын өз сөздеріңізбен толықтырыңыздар.

5. Жоғарыда берілген сөз бен сөз тіркестерінен сөйлем құрастырыңыздар.

6. Мәтіннен сөз тіркестерін теріп жазып, оларды байланысу түрлеріне қарай (қиысу, матасу, меңгеру, қабысу, жанасу) ажыратыңыздар.

7. Берілген мақал-мәтелдердің мағынасын ашыңыздар:

- Ата – асқар тау,

Ана – бауырындағы бұлақ,

Бала – жағасындағы құрақ;

- Сенің табаңына кірген тікен,

Менің маңдайыма кірсін;

- Ата көрген оқ жонар,

Ана көрген тон пішер;

- Жылы-жылы сөйлесең,

Жылан інінен шығады;

- Өзім білем деген, өрге баспас.

8. Тапқыр болсаң тауып көр:

- Қабы сояу,

Діні – бояу. (Қарындаш);

- Ұшымен қазық,

Тор көзді жазық.

Үстіне өттім,

Асыл сөз жазып. (Дәптер);

- Қысқа таяқ діңі бар,

Шиырылған ізінде,

Сайрап тұрар тілі бар. (Қарындаш);

- Жұқа тақтай бөлшегі,

Ұзындықтың өлшемі. (Сызғыш);

- Ілулі тұр кең алаң,

Керегімді мен одан.

Жазып алам көшіріп,

Сүртем сосын өшіріп. (Тақта);

-Аяғы жер тіреп,

Таяғы көк тіреп тұр. (Киіз үй);

- Қабырғасы тор көз,

Төбесінде зор көз. (Кереге; Шаңырақ);

- Тұмсығын тесіп,

Жүннен бұйда есіп.

Қазыққа байладым. (Уық);

- Келсең жолды ашады,

Кетсең жолды жабады (Есік).

2-мәтін. Орман-тоғай өсімдіктері

Еліміздің солтүстігіндегі Оңтүстік Орал мен Алтайға дейінгі кең алқаптың жазық бөлігінде шағын ормандар өседі.

Далалы және шөлді жерлердегі кішірек өзендер мен көлдердің жағасында шоқ тоғайлар көп.

Орман мен тоғайда өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдайлар жеткілікті, оның топырағы құнарлы, ылғалы мол, топырағы қыста тоң болып қатып қалмайды., т.б. Жануарлар да өзіне мол азық, ыңғайлы баспана табады. Сондықтан орман мен тоғайдағы тіршілік алуан түрлі.

Қызылжар қаласының төңірегінде қайыңды ормандар жиі кездеседі.

Қайың – жарықты жақсы көретін, тез өсетін, бөрікбасы шашақтана жайылып, бұйраланған немесе төмен иіліп, төгіліп тұрған, гүл шоғы сырға тәрізді, жіңішке бұтақты, қабығы аппақ, көрікті ағаш. Оның «аққайың» деп аталуы да осыдан.

Қайыңды егістікті қорғайтын орман алқабы ретінде және елді мекендерді көгалдандыру, әсемдік үшін де қолдан өсіреді. Оның діңін құрылысқа, үй жиһаздарын, басқа да бұйымдар жасауға пайдаланады. Жапырағы мен жемісінен дәрі дайындайды.

Кілең көктеректен тұратын ормандар да. Шыршалы ормандар да жиі кездеседі.

Көктерек әдейілеп адам қолымен отырғызғандай түп-түзу болып өседі.

Шыршалы орманда ағаштардың бөрікбасы тұтасып кететіндіктен арасына күн сәулесі түспейді, орман іші – алакөлеңке болып тұрады.

Шөлейт пен шөлдегі өзен аңғарында, кішігірім көл жағаларында ну тоғайлар өседі. Шағын тоғайлар ылғалы бар сайларда кездеседі. Бұл тоғайларда терек, тораңғы, бұталардан шеңгел, ұшқат, т.б. өседі. Өзен аңғарларында шабындықтар жайқалады. Тоғайда жидек көп. Көктемде олар хош иісті гүл жарып, күзде уылжып піседі.
Есте сақтаңыздар

Кең алқап, шөлді жер, қолайлы жағдай, қайың, көктерек, шыршалы орман, шөлейт, өзен аңғары, терек, тораңғы, шеңгел, ұшқат, хош иісті, уылжып піседі.

Тапсырмалар
1. Мәтін соңында берілген жаңа сөздер мен сөз тіркестерін жаттап алыңыздар.

2. Мәтін бойынша сұрақ құрастырыңыздар.

3. Мәтінді ықшамдап мазмұндаңыздар.

4. Тағы басқа қандай орман өсімдіктерін білесіңдер? (10 өсімдік түрін жазып, жаттап келіңіздер).

5. Ілияс Жансүгіровтың өлеңіндегі өсімдік атауларының мағынасын түсіндір.

Мыңтамыр, жуа, рауғаш, жаужапырақ,

Балауса, сорғыш, селдір, ермен, бақбақ,

Сыбызғы, жалбыз, құлмақ, қарақияқ,

Шоңайна, меңдуана, сора, шақпақ,

Ішінде сол қурайдың сұлу солар.

Шырмауық, кендір, қылша, жыланқияқ,

Қанжыға, қоға, сасыр, аққой болып

Бөлінеді жуалар мен таусарымсақ,

Қымыздық, қызсаумалдық дейтіндерге

Ат қойған тау елінде сүйіп шын-ақ.

6. Тапқыр болсаң тауып көр:

- Дауылға нық күші,

Ағаштың мықтысы. (Емен);

- Дауылға да, аязға да,

Шыдап бағар мізбақпай.

Тау етегі тұрағы,

Жап-жасыл боп тұрады. (Қарағай);

-Ағаштардың көркемі,

Мәңгі жасыл бұтағы.

Мекен ғып тау-өлкені,

Кәусар ауа жұтады. (Шырша);

-Жасыл болып жыпырлап өнеді,

Сары болып үзіліп семеді. (Жапырақтар);

-Жазда жайнайды,

Күзде жайрайды (Ағаш жапырағы).

3-мәтін. Орман-тоғай жануарлары

Орман жануарлары ағашты, бұталы жердің тіршілік жағдайына жақсы бейімделген. Көпшілігінің түсі ағаш діңіне ұқсас қызғылт, қоңыр, сұр немесе жапырақ тәрізді теңбіл, жасылдау болады. Орманда тіршілік ететін жануарлардың кейбірі суретте көрсетілген. Мысалы сілеусіннің түсі теңбіл, борша тышқан – ақ жолақты қоңыр, т.б. болып келеді. Ағаш басына өрмелеп шығып, ағаштан ағашқа секіріп тіршілік ететін тиіннің тырнақтары өткір болады.

Орман құстары – тоқылдақ, көкқарға, шымшық, жапалақ. Олар – орман қамқоршылары. Орманда құмырсқа илеуі жиі кездеседі.

Тоғай жануарлары да алуан түрлі. Алматы облысындағы Шелек өзені бойында бартоғай бұғысы мекендейді. Сырдария, Іле, Шу өзендерінің бойындағы адам бармайтын қамыс қопаларда доңыз, елік, қасқыр, түлкі мекендейді. Қалың тоғайларда қырғауыл көп кездеседі. Биік ағаштардың басына мысықторғай, жамансары, т.б. ұялайды.

Есте сақтаңыздар

Тіршілік жағдайы, ағаш діңі, сілеусін, теңбіл, борша тышқан,

тоқылдақ, көк қарға, жапалақ, құмырсқа илеуі, доңыз, елік, қырғауыл,

жамансары.

Тапсырмалар
1. Мәтін соңында берілген жаңа сөздер мен сөз тіркестерін жаттап алыңыздар.

2. Мәтін бойынша сұрақ құрастырыңыздар.

3. Мәтінді ықшамдап мазмұндаңыздар.

4. Тағы басқа қандай орман-тоғай жануарларын білесіңдер? (10 өсімдік түрін жазып, жаттап келіңіздер).

5. Тапқыр болсаң тауып көр:

- Жайнаған бақтың әншісі,

Тамсанған оған сан кісі. (Бұлбұл);

- Мойыны сұрақ белгісі,

Бұл қандай көл құсы? (Аққу);

- Сирағы ұзын,

Тырнағы ұзын.

Балықты сүзбей,

Ұстайтын шоқып,

Тұмсығы біздей. (Тырна);

- Екі айыр құйрығы,

Қияқ мұрт қанаты,

Ұшқырлардың жүйрігі. (Қарлығаш);

- Шуға бөлеп жағаны,

Қанаттарын қағады,

Айдын судың түлегі,

Шабақ іліп жүреді. (Шағала);

- Ала шапан кигені,

Сескенгіш болған соң,

Қыпылықтап жүргені (Сауысқан);

- Талдың басында,

Жемі бар қасында.

Там тұр саялы,

Достарға аялы. (Құс ұясы).

4-мәтін. Жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі рөлі

Жасыл өсімдіктер – табиғаттың ерекше маңызды бөлігі. Олар өлі табиғаттың қарапайым заттарынан – су мен көмірқышқыл газынан күн сәулесінің қатысуымен және топырақтан алатын минералдық тұздардың ерітіндісінен адам мен жануарларға қоректік заттар дайындайды. Сондықтан өсімдіктердің жойылмай сақталуы жердегі тіршілік үшін өте қажет.

Жануарлар әлемі өсімдіктердің көбейіп, таралуына, өсіп-дамуына, жеміс беруіне әсер етеді, көмектеседі.

Мысалы, шұбалшын, көртышқан топырақ арасын қуыстап жол салғанда, оған ауа жақсы кіреді. Ал өсімдіктер тамыр арқылы тыныс алса, дұрыс өсіп, жақсы өнім береді. Шұбалшын топырақтың қарашіріндісін көбейтеді. Бұл да өсімдіктің жақсы өсуіне өте қажетті жағдай.

Құстардың көбісі зиянды бунақденелілермен қоректеніп, санын азайтады. Сонымен өсімдіктерді қорғайды. Өсімдіктердің тұқымдары мен жемістерін алыс жерлерге тарататын да құстар. Өсімдік тұқымдарын таратуға сүтқоректілер де қатынасады.

Мысалы, тиін жаңғақтарды бір жерден екінші жерге тасымалдайды. Ал жабайы шошқалар ормандағы топырақты қопарып, жаңғақтардың топырақ арасына түсіп, өсіп-өнуіне әсер етеді.

Жыртқыш аңдар шөппен қоректенетін жануарлардың санын реттеп, өсімдіктердің сақталуына мүмкіндік жасайды. Кейбір жыртқыш жануарлардың өлексесін жеп, табиғатта санитарлық қызмет атқарады.

Суда тіршілік ететін жануарлардың да суды тазартуда рөлі бар. Мысалы, балықтар, су ұлулары, т.б.

Есте сақтаңыздар