§  3.  ХИМИЯ НЫҢ  ТАБЫСТАРЫ

іске  асыру  күшейді,  айталык 
XIX  ғасырдың  аяғында  белгілі 
82  элементтен  тек  26  элемент 
қана  қолданылатын  болса,  қа- 
зіргі  кезде  белгілі  105  элемент­
ен.  басым  көпшілігінің  ғылыми 
немесе техникалык маңызы  бар. 
Қазіргі  кезде  мәлім  болған. 
1000
-нан  аса  изотоптар  бар 
олардың  да,  біразы  іс  жүзінде 
қолданылады, 
оның 
ішінде 
атомдық  энергия  алуға  колда- 
нылатындары  бар.
Химиялык  және  оған  байла- 
нысты  өнеркәсіптерде  шикізат 
ретінде  жаратылыстық  қатты 
заттармен  қатар,  табиғи  мол 
газдар  және  сұйык  шикізат 
колданылатын  болды.  Ол  жан- 
ғыш  казбалар,  ағаш,  силикат, 
тұздар,  түрлі  кендер.  Сонымен 
қабат  ауа,  табиғи  және  өнер- 
кәсіптік  газдар,  теңіздер  мен 
көлдерден  және  жерден  шы- 
ғарылатын  ащы  сулар.
Соңғы  кезде  шешілуге  таяу  тұрған  ірі  мәселенің  бірі  —  шикі- 
затты  толык  пайдалану.  Бұрын,  шикізаттағы  басты  элемент 
пайдаланылып  аралас  жүрген  элементтерге  назар  салмай,  олар 
қалдық  болып  кететін.  Мысалы,  күкірт  кышқылы  өндірісінің 
қалдыктарында  —  қак және тозаң түрінде —  мыс, мышьяк,  алтын, 
селен, теллур, таллий т.  б.  элементтер  бар,  ал  күкірт  қышқылымен 
салыстырғанда  селен  300,  теллур  800,  таллий  5000  есе  кымбат.
Шикізат  жөнінде  химия  шешкен  күрделі  мәселенің  бірі  — 
а з ы қ - т ү л і к к е   ж а р а м д ы   заттардың  орнына  азық-түлікке 
ж а р а м с ы з   а р з а н   ш и к і з а т т а р д ы   пайдалану.  Мысалы, 
этил  спиртін  бұрын  астықтан  не  картоптан  жасайтын,  ал  қазір 
ағаш  қиқымынан,  газдан,  мұнайдан,  қағаз  өндірісінің  калдық- 
тарынан  жасайтын  болды. 
1
  т  каучук  жасауға 
2,2
  т  спирт, 
ол  үшін 
8
—9  т  кара  бидай  немесе  22  т  картоп  керек  болатын, 
ал  ағаш  кикымының  1  тоннасы  1  т картоп,  не  300  кг  дән  орнына 
жүретіндігі  бұл  әдістің  өте  тиімді  екендігін  көрсетеді.
Ж а н а   з а т т а р   с и н т е з д е у .   Химия  ғылымының  соңғы 
кездердегі  өте  ірі  табысының  бірі  —  жаңа  заттар  синтездеу. 
Әсіресе  органикалық  қосылыстардың  бұрын  бірін-біріне  айнал- 
дыруға  келмейді  деп  жүрген  кластарын  айналдырудың  жолдары 
табылып,  олар  өндірістік  масштабта  игерілді.  Соның  нәтижесінде 
үлкен  молекулалы  қосылыстардың  синтезі  кең  өріс  алып,  одан 
алынған  синтетикалық  материалдардың  табиғи  материалдарға 
қарағанда  артык,  әдемі,  тәзімді  екендігі  дәлелденіп  жатыр.
Антуан  Лоран  Лавуазье 
(1743— 1794)'
!0

Жаңа  заттар  синтездеуде  анорганикалык  химияның  да,  көп 
табыстары  бар.  Қазір  белгілі  химиялык  қосылыстардын  саны 
3  миллионға  жуық,  онын  300  мыңы  анорганикалык  қосылыстар. 
Осы  косылыстардың  көпшілігі  табиғатта  кездеспейтін,  адам  ко- 
лымен  жасалған  синтетикалык  қосылыстар.  Осы  соңғы  10  жыл- 
дың  ішінде  500  мың  косылыс  синтезделді,  яғни  жылына  50  мың 
қосылыс  алынған  десек,  соның 
8
  мыңы  анорганикалык  косылыс- 
тар  екен.  Солардың  маңыздылары:  түрлі  керекті  касиетті  (оңай 
не  киын  балкитын,  өте  катты  не  жұмсак;  отка,  суға,  қышкыл  мен 
сілтіге  берік  т.  б.)  құймалар,  мысалы  карбид,  нитрид,  борид,  фос­
фид  және  силицид  сиякты  аса  катты  қүймалар  — осы  аноргани­
калык  химияның  табыстары.
Силикат  жэне  керамика  заттарының  жаңа  өндірісі  —  отка 
берік,  химиялык  тұракты  шыны  керамикалар.  Аса  катты,  опти- 
қалык  шынылар,  баска  кұрылыстык  материалдар,  минералдык 
кышкылдар,  сілтілер,  тұздар,  кұнарландырғыштар,  шала  өткіз- 
гіштер,  диэлектриктер,  квант  генераторларының  материалдары, 
аса  өткізгіштік  және  магниттік  касиетті  материалдар  — осы 
анорганикалык  синтездің  табыстары.
Комплексті  косылыстар  синтезі  өте  үлкен  өріс  алуда.  Әсіре- 
се  ерекше  маңыздысы  —  сирек  кездестін  және  радиоактивті  эле- 
менттер  технологиясы  жөнінде  зор  табыстар.  Мұндағы  негізгі 
міндет  —  комплекстердіц  кұрылысын  және  олардағы  химиялык 
байланыстың  табиғатын  зерттеу.
Анорганикалык  химияның  жаңа  материалдар  синтездеудегі 
ең  соңғы  табыстарының  бастысы-аскын  өткізгіштігі  бар  кера- 
микалардың алынуы.  1986—87 жылдары бірнеше елдің ғалымдары 
ерекше  касиеті  бар  оксидтік  материалдарды  синтездеп,  олардың 
металдарға үксап кәдімгі бөлме температурасында төменгі кедергі, 
ал  9;-100°  К  дейін  суытқанда  шексіз  өткізгіштікке  ие  болатынын 
дәлелдеді.  Бұл  материалдардың  және  ашылған  құбылыстың 
болашағы,  берер  пайдасы  өте  үлкен.  Тек  куатты  электр  энергия- 
ларын  тасымалдайтын  казіргі  сымдарды  асқын  өткізгіштігі  бар 
керамикаларЧіен  алмастырса  (әрине  ол  үшін  алдымен  аса  төменгі 
суыкты  іске  асыратын  тәсіл  белгілі  болу  керек).  10-15%  электр 
энергиясын  бірден  үнемдеуге  болар  еді,  себебі  казіргі  сымдармен 
электр  тогын  тасымалдағанда  кызудың  әсерінен  осындай  энергия 
шығынданады.
Анорганикалык  заттар  синтезінде  алда  тұрған  міндет —  анор­
ганикалык  полимерлердің  жаңа  түрлерін  алу.
Бұл  жаңа  заттарды  синтездеуде  химияның  алдына  күн  сайын 
жаңа  талаптар,  жаңа  міндеттер  койылуда,  мысалы,  реактивтік 
двигательдер  мен  снарядтарға  лезде  жанатын  өте  калориялы 
сұйық  отын  синтездеу  және  т.  т.  керек  болды.
Химиялык  синтездің  алға  койып  отырған  максаты-кажетті 
касиеті  бар  заттардың  кандайын  болса  да  колдан  жасап  алу.
Т е х н о л о г и я   п р о ц е с т е р і н   ж а  к с а  р т у .  Химиялык 
процестерді 
жаксарту, 
жаңарту 
жөніндегі 
ғылыми-зерттеу 
жүмыстарының  біркатар  табыстары  соңғы  кезде  өнеркәсіпке

енгізілді.  Бұл  табыстардың  еқ 
6
'астылары:  химиялык  реакция- 
ларға  зор  эсер  ететін  катализаторлар  (реакцияны  тек  тездету 
ғана  емес,  оны  кажетті  бағытта  жүргізу),  күшті  қысымдар  — 
10-1000
  атмосфера  жиі  колданылады.  Қөп  реакцияларда  ката­
лизатор  мен  қысым  кабат  колданылады.
Біркатар  процестерге— металдың  өзін,  оның  карбидін,  азот 
косылыстарын  алғанда  —  жоғары  1000—3000°  температуралар 
колданылады.  Соңғы  кезде  жоғары  температураны  3000°-тан 
асыратын  болды.  Кей  процестерде  төмен  температура,  абсолют- 
тік  нольге  жуык  температура  колданылады.
Біркатар  химиялык  процестерде  оған  эсер  етуші  баска  фак- 
торларды  —  реакцияласушы  заттардың  концентрациясын  өсіру, 
жанасатын  бетін  ұлғайту,  ультракүлгін  сәулелерін  түсіру,  электр 
разрядтарымен  эсер  ету,  циклон,  плазма  т.  б.  колданады.
Электр  энергиясы  арзандаған  сайын  электрохимиялык,  элект- 
ротермиялык  өндірістер  көбейді.
Химиялык,  механикалык,  термиялык  әрекеттерге  төзімді 
материалдардың  алыну,  мысалы,  арнайы  кұймалар,  резиналар, 
пластмассалар,  химиялык  тұракты  желім,  замазка  т.  б.  бұрын 
колдань/лмаған  химиялык  процестерді  өткізуге  мүмкіншілік 
туғызды.
Процестің  өнімділігін  арттыру  үшін  ауа  орнына  оттек  колда- 
нылатын  болды.
Өндірісті  үздіксіз  ету,  оны  автоматтандыру,  механикаландыру 
химиялык  технологияда  да  кең  колданылуда.
§4.  ХИМИЯ  ӨНЕРКӘСІБІ
Россияда  осыдан  1000  жыл  бұрын  химиялык  өндірістің  кейбір 
түрлері  болған,  ол  тұз  кайнату,  минерал  бояуларын  жасау. 
XIV  ғасырда  Россияда  мылтык дәрісі  шығарылған.  Кейінде  ашыл- 
ған  жаңалыктардың  маңыздыларын  атап  кетейік:
I 
Петр  уакытында*  химия, 
металлургия 
өндірістері 
біраз  өркендейді 
бояулар,  азот  кышкылы,  күкірт,  ашудастар  өндіріледі.  Петрдің  өзі  кендердің 
химиялык  анализін  жасаған.
1724  ж.  Россия  ғылым  академиясы  ашылды.
1748  ж.  М.  В.  Ломоносов  химияның  негізгі  заңы  —  материя  сакталу  заңын 
ашты.
1748  ж.  М.  В.  Ломоносов  бірінші  химиялык  лаборатория  ұйымдастырып, 
зерттеу,  әрі  окыту  жұмыстарын  бастады.
1755  ж.  Москвада  бірінші  университет  ашылды.
1764  ж.  Россия  академигі  Лаксман  сода  алуды  жолга  койды.
1801  ж.  В.  В.  Петров  электр  доғасын  ашты.
1805  ж.  камералы  әдіспен  күкірт  кышкылын  алу  заводы  істей  бастайды.
1807  ж.  Двигубскийдің  түңғыш  химия  окулығы  шыкты.
1811  ж.  хром  тұздарының  бірінші  заводы  ашылды.
1837  ж.  Россия  академигі  Б.  С.  Якоби  гальванопластиканы  ашты.
1840  ж.  Россия  академии  Г.  И.  Гесс  жылу  эффектілері  түрактылығы  занын 
ашты.
1842  ж. 
Н.  Н.  Зинин  нитробензолды  тотыксыздандыру  аркылы  анилин, 
алудын,  жолын  табады.  XVI11  ғасырдын  аяғы,  XIX  ғасырдың  бірінші  жар- 
тысында  Россияда  химиялык  өндіріс  ұйымдастырылды  деп  саналады.
1858  ж.  А.  М.  Бутлеров  органикалык  косылыстар  кұрылысынын.  теория- 
сын  үсынды.
12

1865  ж.  Москвада  жарык.  газы  заводы  іске  косылды.
1869  ж.  Д.  И.  Менделеев  периодтык  занды  ашты.
1881  ж.  М.  Г.  Кучеров  сірке  альдегидін  синтездеді.
1884  ж.  Петербургта  Тентелев  заводында  күкірт  кышкылын  контакт 
әдісімен  ала  бастады.
1885  ж.  А.  А.  Летний  жэне  В.  Г  Шухов  эдістері  бойынша  мунай  кре- 
кингіленді.
1888  ж.  Д.  И.  Менделеев  көмірді  жер  астында  газға  айналдыруды  ұсынды.
1889  ж.  Д.  И.  Менделеев  пен  В.  В.  Марковников  мунайды  химиялык 
жолмен  баска  заттарға  айналдыру  жолдарын  зерттеу  үшін  Бакуге  барды.
1891  ж.  Д.  И.  Менделеев  түтінсіз  мылтык  дәрісі  —  пироколлодийді  ашты.
1906  ж.  Е.  И.  Орлов  көмірсутектерді  контакт  жолымен  тотыктыруды 
усынды.
1915  ж.  Н.  Д.  Зелинский  газтуткыш  жасады.
1916  ж.  И.  И.  Андреев  усынысы  бойынша  аммиакты  тотыктыру  аркылы 
азот  кышкылы  алынды.
Россияда  бір  жағынан  бүкіл  дүние  жүзіне  әйгілі,  жалпы  хи- 
мияның  дамуына  ірі  үлес  болып  косылатын  ғылыми  табыстар 
болса,  екінші  жағынан  мешеу  өнеркәсіп  болған.  Бірінші  дүние 
жүзілік  соғыс  алдында,  1913  жылы  Россияда  i pici  бар,  орташасы 
бар  небары  70  химиялык  өндіріс  орны  болған,  сол  кезде  (XX 
ғасырдың  басы)  Россиянин,  жан  басына,  немесе  егіс  көлемінің 
гектарына  келетін  химиялык  өнімдері  баска  елдердегіден  көп 
томен  болатын.  Россияда  жоғары  білімі  бар  бір  мыңдай  ғана 
химиктер  болған.  Россияның  химия  өнеркәсібінің  нашарлығы 
сол  соғыста  катты  білінді.
Ұлы  Октябрь  революциясы  химия  өнеркәсібінің  өркендеуіне 
жаңа  жолдар  ашты.  Өнеркәсіп  алдына  койылған  міндет  те, 
ұйымдастыру  формасы  да,  техникалык  киын  мәселелерді  шешу 
әдісі  де  өзгертілді.
Капиталистік елдерде  химия  өнеркәсібі соғыска  даярлык ретін- 
де,  содан  пайда  табу  максатын  көздесе,  совет  химия  өнеркәсібі 
алдына  еліміздің  барлык  шаруашылығы  мен  мәдениетін  көтеру 
және  халыктың  мұктажын  өтеп,  еңбекшілердің  халахуалын  жак- 
сарту  міндеті  койылды.
Бірак  химия  өнеркәсібінің  алғашқы  кадамы  үлкен  киыншы- 
лыкка  кездесті.  Патшалык  Россиядан  калған  70  химия  кәсіп- 
орындарының  30  проценті  бірінші  дүние  жүзілік  және  азамат 
соғысы  кезінде  бүліншілікке  ұшыраған.  Бұларды  калпына  кел- 
тіру  жұмысы  1924—25  жылдары  аякталды.
Бұдан  кейін  химия  кәсіпорындарын  кайта  кұру  және  жаңа 
күрылыстар  басталды,  ол  жұмыс  бес  жылдык  жоспарларда 
үлкен  орын  алды.  Үкімет  химиялык  өндірістік  орындарында  кә- 
сіптік  және  техникалык  кауіпсіздік  шаралары  жөнінде  заң  шы- 
ғарды,  жұмыс  күні  кыскартылды.
Алдымен  химия  өнеркәсібіне  керекті  шикізат  коры  ұйым- 
дастырылды.  Сонан  кейін  техникалык  жағынан  күрделі  заводтар 
салынды.  Азот  байланыстыру,  алюминий,  магний,  фосфор, 
кальций  карбиді,  калий,  мышьяк,  темір  тұздары,  синтетикалык 
каучук,  пластмасса,  жасанды  торкалар,  органикалык синтез,  фар­
мацевтика  препараттары,  химиялык  таза  реактивтер,  мүнайды
13

баска  заттарға  айналдыру,  орман  химиясы,  гидролиз,  түрлі 
тыңайткыштар өндірістері, осының  барлыгы  жаңадан  ұйымдасты- 
рылды.
Сол кезде химия ғылымында да  біркатар  жаңалыктар  ашылды.
1926  ж.  Н.  Д.  Зелинский  және  баска  совет  ғалымдары,  мұнай 
құрамындағы  көмірсутектерін  ароматтандырып  одан  изомерлеу 
жолдарын  тапты.
1929  ж.  В.  Г.  Шухов  пен  М.  А.  Керелюшникова  мұнайды 
крекингілеудің  жаңа  әдісін  ұсынды.
1923  ж.  С.  В.  Лебедев  каучукты  синтездеудің  әдісін  тапты.
1932  ж.  М.  Д.  Иваненко  атомдық  ядроның  протон-нейтрон 
теориясын  ұсынды.
Міне,  осындай  ғылыми  және  өнеркәсіптік  табыстар  нәтиже- 
сінде  бірінші  бесжылдықтың  аяғында-ак  (1933  ж.)  Совет  Одағы- 
ның  казіргі  заманға  сәйкес  ірі  химия  өнеркәсібі  кұрылды.
1930  ж.  болған  XVI  съезде  халық  шаруашылығының  барлык 
салаларын  химияландыруды  ұсынды.  Тыңайтқыштар,  калий 
тұздары,  байланыскан  азот,  жасанды  торқа.  орман  химиясы,  сла­
нец  және  шымтезекті  бағалы  заттарға  айналдыру,  бояу,  кұрылыс 
материалдары  т.  б.  өндірістерін  күшті  қарқынмен  өркендетуді 
міндеттейді.  1934  ж.  болған  XVII  съезд  химия  өнеркәсібіне  ерек- 
ше  көңіл  бөліп,  оның  ішінде  тыңайткыштар  өндірісін  екінші  бес- 
жылдыкта 
10
  есе  арттыру  туралы  каулы  алады.
Осы  алғашқы  екі  бесжылдыктағы  химияның  өркендеуі  елі- 
мізді  индустриаландыруда  үлкен  маңызы  болды,  әсіресе  метал­
лургия,  энергетика,  машина  жасау  т.  б.  өнеркәсіптерге  көп  жәр- 
демі  тиді.  Бұл  жылдары  жаңа  70  химия  кәсіпорындары  іске 
қосылды.
Бұл  кезде  Совет  Одағынын  түрлі  ғылыми  мекемелері,  жеке  ғалымдары 
өте  багалы  ғылыми  жаңалыктар  енгізді.
1935  ж.  акрихин  синтезделді.
1937  ж.  көмірді  жер  астында  газға  айналдырудың  тұңғыш  заводы  іске 
қосылды.
1940  ж.  Флеров  пен  Петржак  уран  ядросынық  өзінен-өзі  бөлінетінін  ашты. 
1940  ж.  К.  А.  Андрианов  кремний-органик,з.іык  үлкен  молекулалы  косылыстарды 
синтездеді.
1943  ж.  өте  берік  органнкалык  шыны  заводы  істей  бастады.
1944—48  жылдары  И.  П.  Барднн  және  басқалардың  ұсынысы  бойынша 
шойын,  күкіртті  ангидрид  т.  б.  заттар  ондірісінде  ауа  орнына  оттек  қолданылды.
1939  ж.  болтан  XVIII  съезд  химияга  өте  ерекше  көңіл  бо­
л т ,  «Химия  өнеркәсібі  жалпы  өнеркәеіптің  жетекші  саласынын. 
біреуіне  айналдырылсын...  Үшінші  бесжылдык —  химия  бесжыл- 
дыгы»  деген  болатын.  1941  жылгы  фашистік  Германияның  бас- 
қыншылык  согысы  үшінші  бес  жылдыктын,  жоспарын  орындау- 
га  мүмкіншілік  бермеді.  Дегенмен  1941  жылы  Совет  Одағының 
химиялык  өнімдері  Октябрь  революциясының  алдындағыдан 
20
  есе  артық  болды.
14

Отан  еоғыеынан  кейін  бүлінген  (жартысынан  көбі)  өндіріс 
орындарын  қалпына  келтірумен  қабат  жаңадан  ірі  өндірістер 
салынды.  Төртінші  бесжылдықта  химия  өнеркәсібіне  жұмсал- 
ған  каржы  өткен  үш  бесжылдыктағыға  тең  болды.
Төртінші  бесжылдыкта  белгіленген  жоспарды  химия  өнер- 
кәсібі  артығымен  орындады,  оның  өнімі  1950  жылы  соғыетың 
алдындағыдан 
1,8
  есе  артык  болды.
Бесінші  бесжылдыкта  (1951—55  жылдар)  минералдык  ты­
на йтқыштардың  мөлшері  75%,  сода  —73%-ке  дейін  өсті,  ал  лак- 
бояу  өнеркәсібінің  өндіретін  бұйымдарының  көлемі  бойынша 
ССРО  Европада  бірінші  орынға  шықты.
Бұл  соғыстан  кейінгі  жылдарда  азот,  калий,  пластмасса,  син- 
тетикалык  каучук,  органикалық  синтез,  хлор  және  оның  туынды- 
ларының  өндірістері  күшті  өсті,  мысалы,  1957  жылғы  химия 
өнімдері  1940  жылмен  салыстырғанда  5  есе,  1913  жылмен  салыс- 
тырғанда 
112
  есе  артты.
Дегенмен  халыкка  және  халық  шаруашылығына  керекті  өнім- 
дер  толығымен  ка.мтамасыз  етіле  алмады,  мысалы,  синтетикалык 
каучук,  пластмасса,  жасанды  және  синтетикалык  торкалар 
өндірісінен, кейбір капиталистік елдерден әлі  кейін  калып отырмыз.
Сондықтан  1958  жылы  май  айында  болған  Пленумда  және 
1959  ж.  болған  XXI  съезд  каулыларында  химия  өнеркәсібін 
дамытуды,  әсіресе  халыкка  халық  шаруашылығына  кажетті 
синтетикалык  материалдарды  өндіруді  тездету  шұғыл  міндет 
ретінде  алға  койылды.
1961  ж.  болған  XXII  съезде  жаңа  Программа  бекітілді,  онда 
еліміздің  материалдык-техникалык  базасын  нығайтуда  химия 
ғылымы  мен  өнеркәсібіне  зор  мағына  берілді.
Он  жылдағы  (1961-70  жылдар)  химия  өнеркәсібіне  жұмсалған 
каржының мөлшері  одан  бұрынғы  30  жылдағымен салыстырғанда 
3  есе  асып  түсті.  Сондыктан  7-8  бесжылдықтар  кезінде  600  жаңа 
химия  өнеркәсіп  орындары  мен  цехтар  іске  косылды.  Химия 
өнеркәсібінің  шикізат  көздерінің  саны  молайып,  сапасы  өзгерді. 
Көмір  мен  ауыл  шаруашылығының дакылдарының орнына  табиғи 
газ,  мұнай  өңдеуден  бөлінетін  газдар  жұмсала  бастады.  Осының 
аркасында  он  жыл  ішінде  бір  тонна  синтетикалык  каучук  пен 
кіралғыш  заттарды  шығару  үшін  жұмсалатын  24  млн.  т.  астық,
1,4  млн.  т.  сірне,  1,1  млн.  т.  тағамдық  майлар  үнемделді.
9-10 бесжылдыктарда  (1971 —1980)  химия өнеркәсібінің, мұнай 
және  газ  өнеркәсібінің  өркендеп  өскен  жылдары  болды.  70-жыл- 
дардың  ішінде  ССРО  тыңайткыш  өндіруден  дүние  жүзінде 
бірінші  орынға  шыкты  (24,8  млн.  т.  100%  коректік  затқа  шаккан- 
да).  Күкірт  кышқылының,  синтетикалык  шайырлар мен  пластмас- 
салардың,  химиялык  талшыктардың  мөлшері  1,9  еседей  артты.
XXVI  съезде  халық  шаруашылығын  химияландыру  салаеын- 
да  жаңа  күрделі  міндеттер  қойды.  Бүкіл  өнеркәсіппен  коса 
химия  ғылымының  дамуына  орай  жаңа  талаптар  туды. 
11 
бесжылдыктың  ішінде  (1981—85  жылдар)  химия  және  мүнай
15

химиясы  өнеркәсібінің өнімдері  1/3  еседей  өсті.  1976  жылы  химия- 
лык,  талшыктардың  өндірілген  мөлшері 
1
  млн.  тоннаға  жетті. 
1985  жылы  біздің  еліміз  «ССРО  халык  шаруашылығын  химия- 
ландырудың 
2000
  жылға  дейінгі  аралыктағы  комплексті  прог- 
раммасын»  кабылдады.  Оның  іске  асуы  химия  өнеркәсібінің 
жедел  карқынмен  дамуына  тікелей  тәуелді.  СондыктЪн  осы  ком­
плекс^  программаға  сай  1
2
-бесжылдыктың  (1986—90  жылдар) 
соңында,  1985  жылмен  салыстырғанда  химия  өнімдерінің  мөлшері 
130— 131%  молаюы тиіс,  алоныңсоңғы  10 жылдың ішінде 2 еседей 
артатын  болады.  Сонда  бүкіл  өнеркәсіп  өндірісін  алғанда  химия 
өнімдерінің  үлесі 
8
%-ке  жетуге  тиіс.
§  5.  ҚАЗАҚСТАННЫҢ  ХИМИЯ  ӨНЕРКӘСІБІ
Қазақстанда  Октябрь  революциясына  дейін  айтарлықтай 
химия  өнеркәсібі  болған  жоқ.  Шымкентте  кішкене  сантонин 
заводы  ғана  болған.  Химия  ғылымы,  химия  өнеркәсібі  болмаған- 
мен,  халық  кейбір  химиялық  процестерді  тауып,  біліп  керегіне 
жараткан.
Ел  ішінде  ертеден  өріс  алған  кейбір  химиялық  процестердің 
мысалдарын  келтіруге  болады.  Ол  өздігінен,  немесе  от  пен  күннің 
қызуынан  жүретін  процестер:  еріту,  суалту  процестері — тұз 
қайтану,  сақар  жасау;  айдау  процестері —  ки  майын,  сүйек 
майын  айдап  алу;  ашыту,  ұйыту,  іріту  процестері —  мал  сүтінен 
айран,  қымыз,  шұбат,  ірімшік,  кұрт  т.  б.  жасау;  тері  илеу;  сабын 
қайнату;  экстракциялау,  шаймалау  (выщелачивание)  процес- 
тері  —  өсімдік  бойындағы  бояуларды  (томар  бояу,  кына  т.  б.) 
шығарып  алып,  шүберек,  жүн,  тері,  сүйек,  ағаш  бояу;  мине- 
ралдык  бояулар  жасау  —  жоса,  көктас  т.  т.  баска  бояуларға, 
сырға  айналдырып  ағаш,  кыш,  тас  (зират)  заттарын  сырлау, 
осылардан  кіреуке  де  (глазурь)  жасаған;  металл  өңдеу — зергер 
ұсталар  кей  металдардан  (Fe, Au,  Ag,  Sn,  Pb, Cu)  түрлі  бұйымдар 
жасаған,  оларды  өңдей  білген.
Бірінші  бесжылдық  кезінде  жаңадан  химия  өнеркәсіп  орында- 
рын сала  бастағанда,  Қазақстанда  да  30-жылдардан  бастап, әуелі 
Актөбеде,  сонан  сон  баска  жерлерде,  химия  өндіріс  орындары 
салынып,  қазіргі  кезде  жаңадан  құрылған  куатты  химия  өнеркә- 
сібі  бар.
Бүгінде  Қазақстанда  калыптаскан  химия  өнеркәсібі  бүкіл 
Советтер  Одағы  бойынша  жетекші  орындардың  біріне  ие  болып 
отыр.  Мысалы,  біздің  республикамызда  бүкіл  елімізде  өндірілетін 
сары  фосфордың  90%-тен  астамы,  кальций  карбидінің  70%,  хром 
косылыстарының  45%,  фосфор  тыңайткыштарының  14%-тейі 
шығарылады.  Мұнымен  коса  кір  алғыш  заттар  (техникалык 
фосфор  тұздары),  жемдік  фосфоттар,  күрделі  азотты  тыңайткыш- 
тар,  күкірт  қышкылы,  ацетилен,  ацетальдегид,  каучуктер,  химия- 
лык  талшыктар  (поливинилхлорид,  полиакрилонитрил,  фенилон), 
пластмассалар  (полиэтилен,  полистирол,  полипропилен  т.  б.), 
хлор,  сода,  бор  тұздары,  ас  тұзы,  натрий  сульфаты  мен  сульфиді,
16

жанармайлар  мен  жағармайлар,  сульфокөмір,  натрий  тиосуль- 
фаты,  этил  спирті,  өсімдік  корғайтын  химиялык  бұйымдар,  дәрі- 
дәрмектер,  т.  б.  барлығы 
100
-ден  аетам  атаумен  химиялық  өнім- 
дер  шығарылады.  Қазақстанның  химия  және  мұнай-химия  өнер- 
кәсібі  жоғары  қарқынмен  дамып  келеді.  Осы  екі  саланың  беретін 
өнімдерінің  жалпы  көлемі  соңғы  20  жыл  ішінде  (1965—1985  жыл- 
дар)  11,3  есе  артты.
Республикада  мынадай  химия  және  мұнай-химиясы  өнеркә- 
сіптерінің  орындары  бар:  Актөбе  химия  комбинаты,  Ақтөбе  хром 
қосылыстары  заводы,  Шымкент  «Фосфор»  өндіріс  бірлестігі, 
Жаңа  Жамбыл  фосфор  заводы,  Жамбыл  суперфосфат  заводы, 
Жамбыл  «Химпром»  өндіріс  бірлестігі,  Қарағанды  синтетикалық 
каучук  заводы,  Қостанай  химиялык  талшықтар  заводы,  Гурьев 
химия  заводы,  Шевченко  пластмассалар  заводы,  Шымкент 
гидролиз  заводы,  Шымкент  химия-формацевтика  заводы,  Арал- 
сульфат  комбинаты,  Индер  борат  кеніші,  Актөбе  «Бор»  өндірістік 
бірлестігі,  Павлодар  мен  Гурьев  мұнай  өңдеу  заводтары,  Кара­
ганды  «резина-техника»  өндіріс  бірлестігі,  «Шымкентшина»  өн- 
діріс  бірлестігі,  т.  б.  Мұнымен  коса  Қазакстанда  куатты  түсті 
металлургия  өнеркәсіп  орындарында  (Балкаш,  Өскемен,  Жезқаз- 
ған,  Шымкент,  Ащысай,  Кентау)  косалқы  газдардан  көптеген 
мөлшерде  күкірт  қышкылы  алынады.
Қазакстанда  шикізат  корының  молдығы  осы  кездегі  жұмыс 
істейтін  заводтарды  кеңейтуге,  ұлғайтуға,  сонымен  кабат  жаңа 
өндіріс  орындарын  ұйымдастыруға  мүмкіншілік  береді.
Алдағы  жылдарда  республикада  тыңайткыштардың  сапалы 
түрлерін  шығару,  жергілікті  фосфорит  көздерін  сарқа  пайдалану 
жаңа  фосфор,  азот  тыңайтқыштарын  өндіретін  заводтар  салу, 
пластмассалар  мен'талшыктардың  жаңа  озык  түрлерін  өндіруді 
игеру,  мұнай  өңдеу  өнімдерін  молайту  т.  б.  міндеттері  тұр.
Қазакстанның  химия  өнеркәсібіне  сай  ғылымы  мен  білімі 
де  дамып  келеді.  Қазак  ССР  Ғылым  Академиясының  5  ғылыми 
зерттеу  институттары:  Алматыдағы  Химия  ғылымдары  институты, 
Органикалык  катализ  және  электрохимия  институты,  Қарағанды- 
дағы  Химия-маталлургия  институты,  Оргарикалык  және  көмір 
химия  институты,  Гурьевтегі  Мұнай  химия  және  табиғи  тұздар 
институты  осы  заманғы  теориялык  және  практикалық  мәселелер- 
мен айналысып отырса,  Қазак ССР Халыкка білім  беру министрлі- 
гінің  3  жоғары  оку  орны:  Қазақ  мемлекеттік  университеті  мен 
Қарағанды  мемлекеттік  университеті,  Қазақ  Химия-технология 
институты  маман-кадрлар  дайындау  ісімен  шұғылдануда.  Бүкіл 
патшалык  Россияда  1913  жылы  бір  мыңдай  ғана  химиктер  болса, 
бір  ғана  Қазақ  мемлекеттік  университетінің  химия  факультетін 
бітіріп  шыккандар  саны  5  мыңға  жуыктады.  Оның  үстіне  Алма- 
тыдағы  Қазак  және  қыздар  педагогтык  институттары,  Өскемен, 
Көкшетау,  Орал,  Шымкент,  Ақтөбе,  Петропавл  педагогтык 
институттарында  мындаған  химия  пәні  мұғалімдерін  даярлап 
шығаруда'.
17

II  тарау
АТОМ-МОЛЕКУЛА  ТЕОРИЯСЫ
§  I.  АТОМ  ЖӘНЕ  МОЛЕКУЛА  ЖАЙЫНДАҒЫ 
ТҮСІНІКТІҢ  БАСТАЛУЫ
Бұдан  2500  жылдай уакыт  бұрын  өмір  сүрген  ертедегі  Греция- 
ның  Левкипп,  Демокрит,  Лукреций  сияқты  философтары  күллі 
зат  өте  ұсак,  бөлінбейтін  бөлшектер  —  атомдардан  тұрады  деген. 
Олардың  айтуынша,  бір  заттың  екінші  заттан  айырмашылығы 
оларды  түзетін  атомдардыц  санына,  түріне  және  орналасуына 
байланысты.  Дүниеде  болатын  өзгерісгің  барлығын  осы  атом- 
дардың  косылуы  және  айрылуы  деп  түсінді.  Мұндай  материа­
л и с т   оку  ДІн  жолына  қайшы  келгендіктен  шіркеудің .куғынына 
ұшырап,  акырында  ұмыт  болды.
XVI 
ғасырдың  басында  француз  священнигі  П.  Г а с с е н д и  
атомды  кұдай  жаратқан  деп,  атом  ілімі  мен  шіркеу  арасын 
жакындастыруға  тырысты.  1626  жылы  Париж  парламенті  атом- 
дық  ілімді  таратқан  адам  жазаға  тартылып,  басы  кесілетіндігі 
туралы  заң  кабылдады.
Бірак  ғылымның  дамуы,  шіркеудің  де,  шіркеуді  қолдаушы 
үкіметтердің  де  қатаң  тыйым  салуына  карамай,  ерте  заман  ато- 
мистикасын,  атом-молекула  теориясына  айналдырды.  Бұл  жөнінде 
орыстың  ұлы  ғалымы  М.  В.  Ломоносов  еңбектерінің  ерекше 
маңызы  болды.
М.  В.  Ломоносов  1741  жылы  шыққан  алғашқы  жұмысының 
бірі  «Математнкалық  химияның  элементтері»  деген  еңбегінде 
атом,  молекула  жайындағы  пікірін  ғылыми  жүйе  түрінде 
ұсынды.  Ломоносовтың негізгі  идеясы  —  барлық зат ұсақ бөлшек- 
терден  тұрады,  олардың  өзара  ілінісетіндік  кабілеттігі  бар, 
заттың  қасиеті  негізінде  осы  ұсак  бөлшектердің  касиетіне  бай­
ланысты.
Ломоносов  бөлшектердің  кішісі  —  а т о  м  д ы  —«э л е м  е н  т» 
деп,  ірісі  —  м о л е к у л   а н ы   —«к о р п у с к у л а »   деп  атады. 
М.  В.  Ломоносов  « Э л е м е н т  — з а т т ы ң   ө з і н е н   а й ы р -  
м а ш ы л ы ғ ы   ж ә н е   ұ с а ғ ы р а қ   т ү р і   ж о қ   б ө л ш е г і . . .  
К о р п у с к у л а  — б і р  
к і ш к е н е  
м а с с а  
т ү з г е н  
з л е -  
м е н т т е р д і ң   ж и н а ғ ы »   деген.  Молекулалардың  («корпуску- 
лалардың»)  касиеті  оның  кұрамына  кіретін  атомдардың  («эле- 
менттердің»)  қасиеттеріне,  орналасу  тәртібіне  тәуелді.  Әрбір 
заттың  құрамы  оны  түзуші  .корпускуланың  құрамына  сәйкес. 
Әр  түрлі  заттардың  корпуск/лаларының  құрамы  әр  түрлі.  Кор- 
пускулалар  үнемі  козғалыста  болады,  ол  козғалыс  механика- 
ның  заңдарына  бағынады.  Заттың  жылынуы,  сууы  корпускулалар 
қозғалысына  байланысты  деді.
Ломоносовтың  айтқандары  өз  заманында  озык  пікір  бол­
ды,  оны  экспериментпен  дәлелдеуге  ол  кездегі  ғылымныц  даму 
сатысы  мүмкіндік  бермеді.  Осыдан  60  жыл  кейін  тәжірибеден 
жиналған  материал  көбейіп,  зерттеудің  жаңа  әдістері  табылу
18

нәтижесінде,  Ломоносовтың  пікіріне  ұқсас  пікірлер  қайта  туды, 
оларға  эксперименттік  дәлелдер  де  табылды.
§  2.  ХИМИЯНЫҢ  АЛҒАШҚЫ  ЗАҢДАРЫ
М.  В.  Ломоносовтың  жалпы  ғылымға,  оның  ішінде  химияға 
сіңірген  ецбегі  өте  зор.  Ол  химияда,  әсіресе  химиялық  тәжірибе- 
лерде,  әрдайым  «салмақ  пен  мөлшерді»  қолдану  қажет  екендігін 
баса  көрсетті.  Бұл  уақытка  дейінгі  тәжірибелерде  таразыны 
сирек  қолданатын.  XVIII  ғасырдың  екінші  жартысынан  бастап 
(әсіресе  флогистон  іздеушілер)  химиялық  тәжірибеге  алынған 
және  реакциядан  шыққан  заттарды  өлшеп,  тәжірибелерде  сал- 
мақтық  бақылау  жасалатын  болды.  Бұл  әдістің  нәтижесі  көгі 
күттірген  жоқ,  бірнеше  жаңа  заттар,  бірнеше  жаңа  заңдар  ашыл- 
ды.  Мысалы:  Д ж о з е ф   Б л е к   көміртек  диоксидін  (1752  ж.) 
Г е н р и   К а в е н д и ш   сутекті  (1766  ж.),  Д а н и э л ь   Р е з е р ­
ф о р д   (1772  ж.)  пен  К а р л   Ш е е л е   (1773  ж.)  азотты, 
К а р л   Ш е е л е  —  оттекті  (1772  ж .),  Д ж о з е ф   П р и с т л и   — 
оттекті  екінші  рет  (1774  ж.),  Карл  Шееле —  хлорды  (1774  ж.) 
ашты.
З а т т г у з   м а с с а с ы н ы н   с а қ т а л у   з а ң ы .  М.  В.  Ломо­
носов TT-TS жилы"материя  сакталуыныц  жалпы  принциптерін былай 
тұжырымдады.  «...Табиғатта  болатын  күллі  өзгерістердің  мәнісі 
мынада:  бір  денеден  қанша  кемісе,  екіншісіне  соншама  қосылады; 
бір  жерден  бірнеше  материя  азайса,  басқа  жерде  артады...
/М.  В. Ломоносов материя ретінде затты қабылдап, оның мөлшеріне 
массасын  (салмағын)  алды.  Қазіргі  көзқарас  бойынша,  жалпы 
материяның  сақталу  заңын  химиялык.  процестерге  арнасақ,  ол 
заттар  массасынын.  сақталу  заңы  болып  шығар  еді.
Р е а к ц и я ғ а   қ а т ы с қ а н   б а р л ы қ   з а т т а р д ы ң,   я ғ н и  
р е а г е н т т е р д і ң  
м а с с  а с ы  
р е а к ц и я  
н ә т и ж е с і н д е  
ш ы ғ а т ы н   -  з а т т а р д ы ң,   я ғ н и   ө н і м д е р д і ң   м а с с а -  
л а р ы  на  т е ң .
Ломоносов  ашқан  бұл  заң  былай  да  оқылады:  химиялық 
реакцияларға  қатынасушы  заттардың  массасы  өвгермейді.
1756  жылы  Ломоносов  аузы  бітелген  ыдыста  металдарды 
қыздыру  тәжірибесін  жасады.  Ыдысты  тәжірибеге  дейін  және 
одан  соң  өлшеп,  «металдың  салмағы  өзгермейді»  деген  қоры- 
тындыға  келеді,  сөйтіп  масса  санталу  заңын  эскперимент  жүзінде 
дәлелдеді.
1774 жылы Лавуазье  металдардың тотығуын зерттеп,  массалар 
сақталу  заңын  тәжірибе  жүзінде  нығайта  түсті.  Мысалы  мырыш- 
тың  оттекпен  әрекеттесуін  алсақ:
6,54  с.  б . +  1,6  с.  б. =  8,14  с.  б.
мырыш 
оттек 
мырыш  оксиді
реагенттер  мен  өнімнің  массалары  бірдей  болатынын  көреміз.
XIX 
ғасырда  М.  В.  Ломоносов  ашқан  заттар  массаларының 
сақталу  заңы  тәжірибе  жүзінде  әлденеше  рет  дәлелденіп,  оның 
ешбір  кінәсі  байкалмады.
19
\

Клод  Луи  Бертолле 
Жозеф  Луи  Пруст
(1748— 1822) 
(1755— 1826)
Қ ұ pji м 
т ұ р а қ т ы л ы қ   з_а ң ы  . 
М.  В.  Ломоносовтын, 
корпускула  мен  олардан  түзілгенІПіттың  кұрамы  сәйкес  болады 
деген  пікірінен  корпускуланың  құрамы  тұрақты  болатын  болса, 
олардан  түзілген  заттың  да,  құрамы  тұрақты  болуы  керек  деген 
қорытынды  туады.  Міне,  осыны  тәжірибе  жүзінде  тексеруге 
XVIII  ғасырдың аяғында  ғана  мүмкіншілік туды.  Түрлі  заттардың 
салмак  кұрамы  жайында  жиналған  тәжірибелік  материалды 
француз  ғалымы  П р у с т   зерттеп  мынадай  корытындыға  келген: 
«Химиялық  қосылыс  дейтініміз...  жаратылыс  өзі  тұракты  құрам 
берген  зат...  Перуден  ашылған  болсын,  не  Сібірде  табылған  бол- 
сын  хлорлы  күмістің  құрамдары  бірдей,  күллі  дүние  жүзінде  бір 
ғана  түрлі  хлорлы  натрий,  бір  ғана  түрлі  селитра  болады».
4801  ж.  Пруст  ашқан  заттың құрам тұрактылык заңының аныктЗ- 
масын  былай  айтуға  болады:  Қ а н д а й   ж о л м е н   а л ы н ғ а н  
б о л с а   д а ,   т а з а   х и м и я л ы к ,   к о с ы л ы с т а р   қ ұ р а м ы  
ә р д а й ы м   т ұ р а қ т ы   б о л а д ы .
Мысалы,  көміртек  диоксидін  мынадай  үш  жолмен  алуға 
болады:
С  +   0
2
  =   С 0 2,  2СО  +   0
2
  =   2С0
2 
СаСОз  =   СаО  -(-  С 0
2
Әрбір  таза  көміртек  диоксидінің  кұрамында  27,29  масса  көміртек 
пен  72,71  масса  оттек  бар.
Прустын  Щл  пікіріне  Францияның  екінші  бір  химигі  Б  е  р-
20

т о л л е  карсы  шығып,  екеуі  8  жыл  айтысып,  ақырында,  ол  кезде, 
Пруст  жеңді.
Бертолленің  пікірінше,  химиялық  қосылыстың  кұрамы,  оның 
түзілу  жағдайына  карай,  әсіресе  оның  құрамына  кіретін  заттар- 
дың  алғаш  алынған  өзара  салмақ  қатынастарына  қарай  ауыспа- 
лы  болуы  мүмкін^)
Біздің  еліміздің  атақты  ғалымы  Н.  С.  Курнаковтың  зерттеу- 
лері  (1912—1913  ж.)  бойынша,  екі  окымыстының  да  пікірлері  дұ- 
рыс.  Прустың  заңына  да  бағынатын  химиялык  косылыстар  бар, 
бірақ  олармен  қатар,  Бертолле  айтқандай,  лүзілу  жағдайына 
қарай  құрамы  ауыспалы  косылыстар  да  бар.(_Н.  С.  Курнаков  құ- 
рамы  тұрақты  (формуласы  валенттікке  сәйкес,  мысалы  Н20, 
СН4,  РС13,  H2S)  қосылыстарды  Дальтонның  құрметіне  —  д а л ь -  
т о н и д т е р   деп,  кұрамы  ауыспалы  (формуласы  валенттікке  үй- 
леспейтін)  косылыстарды  —  б е р т о л л и д т е р   деп  атаған,  мы­
салы, сынап оксиді  — дальтонид, темір сульфиді  —  бертоллид.  Ме- 
талдардың өзара  косылыстары  и н т е р м е т а л д ы қ   қ о с ы л ы с  
деп  аталады  (XIV  тарау).  Н.  С.  Курнаков  бертоллидтері  осы. 
қосылыстардан  көп  тапкан  (мысалы:  CuZn,  CuZn3) .
Ол  кезде  Прустың  жеңуі  атом-молекула  теориясының  өр- 
кендеуіне  үлкен  эсер  етть/
.
>
 а  Н, 1.1 ■
  Химиялык  тәжірибелерде  таразы- 
ны  кең  колдану,  химиялык  косылыстардың  кұрамын  білу,  хи- 
миктердің  алдына  бірнеше  жаңа  мәселелер  койды.  Соның  бірі 
химиялык  элементтер  бірімен-бірі  косылысканда  кандай  салмак 
мөлшерлерінде  косылысады  деген  мәселе  болды.  Ағылшын 
•ғалымы  Д ж о н   Д а л ь т о н   1803  жылдан  бастап  бірнеше  жыл 
осы  мәселемен  шұғылданып,  акырында  химияға 
э к в и в а л е н т  
(әуелгі  аты  «косылғыштык  салмак»)  деген  түсінік  енгізді.
Эквивалент  дейтініміз  —  химиялык  элементтер  бірімен-бірі 
кандай  салмак  мөлшерлерінде  косылысатындығын  көрсететін 
сан.
Әдетте  сутек  пен  оттекті  өлшеуіш  ретінде  пайдаланады,  су- 
тектің,  1,008  салмак  бөлігіне,  оттектің  8  салмак  бөлігі  сәйкес 
•келетіні  белгілі,  сондыктан:
Элементтің  химиялык, 
эквиваленті 
дейтініміз  рның  8  салмак, 
бөлік  оттекпен  не  1,008  салмак,  бөлік  сутекпен  қосылыса  алатын 
немесе  қосылыстарда  солардың  орнын  баса  алатын  салмак,  мөл- 
шері.
Көміртек  диоксидін  С 0 2  анализдегенде  көміртектің  12  салмак 
бөлігіне оттектің 32 салмак бөлігі  косылатыны  аныкталған. Мұнда 
оттектің  8  салмак  бөлігіне  көміртектің  3  салмақ  бөлігі  сәйкес, 
олай  болса  көміртектің  эквиваленті  3-ке  тең.  Бір  элементтің 
әрекеттесуге  катысатын,  шығатын 
өнімнің  ретіне  байланысты 
бірнеше  эквивалент!  бола  алады.  Мысалы,  көміртектің  екінші 
оттекті  косылысы  СО  алсак,  онда  оттектің  8  салмак  бөлігіне 
көміртектің  6  салмак  бөлігі  косылып  тұрғанын  көреміз.  Демек, 
бұл  көміртек  оксидіндегі  көміртектің  эквивалент!  6-ға  тең.
2 !

Бұл  эквиваленттерді  қосылыстардың  анализі  арқылы  та- 
былған  проценттік  құрамы  бойынша,  немесе  рсакцияға  қатынас- 
қан  және  реакциядан  шықкан  заттардың  салмағы  белгілі  болса, 
есептеп  шығару  киын  емес.
1-мысал.  H2S  күкіртсутекте  S — 94,12%,  Н =  5,88%,  Э., =  ?  Есеп  бойынша, 
күкірттің  94,12  с.  б.  сутектің  5,88  с.  б.  косылып  тұр,  ал  күкірттің  эквивалента 
дейтініміз  сутектің  1,008  е.  б.  қосыла  алатын  салмак  мөлшері-ғой,  олай  болса.
ч   _   94,12-1,008
2-мысал.  3,06  г  металды  қышкылға  салғанда  2,8  л  сутек  бөлініп  шыққан 
(калыпты  жағдайда),  металдын  эквивалентін  табу  керек  (1  л  сутек =  0,09  г). 
Алдымен  бөлініп  шыккан  сутектің  салмағын  табамыз:
2,8-0,09
1
=  0,252  г
Бүдан  металдың  эквивалент^
3,06-1,008
0,252
Химияға  эквиваленттен  кейін 
э к в и в а л е н т   з а ң ы   енді.
Элементтер  бірімен-бірі  эквиваленттеріне  пропорционал  масса 
мөлшерлерінде  реакцияласады.
Казіргі  уақытта  эквивалент  жайындағы  түсінік  күрделі  зат- 
тарға  да  қолданылды.
К ү р д е л і  
з а т т ы ң  
э к в и в а л е н т і  
д е г е н і м і з   — 
б а с к а  
з а т т ы ң  
э к в и в а л е н т і м е н  
қ а л д ы қ с ы з  
р е а к ц и я л а с а т ы н   с а л м а қ   м ө л ш е р і .
Мысал.  Күкірт  кышқылының  98,08  грамы  мырыштың  65,38  грамымен  реак- 
цияласатынын  таптык.  дейік.  Мырыштың  эквивалент!  32,69,  9 H,S04  =   ?
98,08:65,38 =  9  Нг50(  :  32,69
Э 
h
-
j
SO,
98,08-31,69
65,8
=  49
Күрделі  заттардың  эквиваленты  есептеп  шығарудың  әдістері 
бар.  Анорганикалық  химиядағы  күрделі  заттар  — оксидтер, 
қышқылдар,  негіздер  және  тұздар.  Қышқылдың  эквивалентін 
табу  үшін  оның  молекулалык  массасын  негізділігіне,  яғни 
қышқылдың  молекуласындағы  металға  ауыса  алатын  сутек  атом- 
дарының  санына  бөледі.
Негіздің  эквиваленті  оның  молекулалык  массасын  кұрамын- 
дағы  гидроксид  тобының  санына  бөлгенге  тең.
Тұздың  эквиваленты  табу  үшін  молекулалык  массасын  кұра- 
мындағы  металл  атомдарының  валенттік  бірлігінің  жалпы  санына 
бөледі.
Мысалдар:
НС1  (мол.  мае.  36,5)  эквиваленті 
Н
3
РО
4
  (мол.  мае.  98) 
»
Ва(ОН)о  (»  »  171,4) 
»
А Ь (3 0 4)
з
  (»  »  342)  _ 
»
36,5:1 =36,5 
98  :3 =  32,6 
171,4:2 =  85,7 
342  : (2-3)  = 5 7
22

Күрделі  заттардың  да  эквиваленттік  мәндері  бірнешеу  бола 
алады.  Айталык,  күкірт  қышқылы  әрекеттескенде  1  ғана  атомын 
пайдаланса:  КОН  -(-  H2S 0 4 =   KHSO
4
  +   Н20  
оның  эквиваленті  теория  жүзінде  есептегеннен  2  есе  көп  98  болып 
шығады.  Сондыктан  әрбір  заттың  эквиваленты  табу  үшін,  оның 
кай  затпен  қандай  мөлшерде  әрекеттескендігін  білу  кажет.
Жалпы  алғанда  эквиваленттер  заңын  былайша  тұжырым- 
дауға  болады:
Ж а й   н е м е с е   к ү р д е л і   з а т т а р   қ а т ы с а т ы н   б а р -  
л ы к   х и м и я л ы к   р е а к ц и я л а р д а   з а т т а р д ы ң   ө з а р а  
э к в и в а л е н т т і   м ө л ш е р л е р і   ә р е к е т т e с е д  і .
Е с е л і   қ а т ы н а с т а р   з а ң ы .  Қейбір  элементтер  косы- 
лысканда  бір  ғана  емес,  бірнеше  косылыс  түзеді,  демек  бұл 
косылыстарда  ол  элементтердің  салмак  мөлшерлері  де  әр  түрлі 
қатынаста  болады.  Мысалы,  сутек  пен  оттек  екі  косылыс  —  су 
және  сутектің  пероксидін  (Н20 2)  түзеді.  Мыс  оттекпен  екі  косы­
лы с—  кара  түсті  мыс  (III)  оксиді  және  кызыл  түсті  мыстың
(I)  оксидін  түзеді.  Осы  сиякты  баска  көп  мысалдар  келтіруге 
болар  еді.  Осы  косылыстардағы  элементтердің  салмак  мөлшер- 
лері  қандай  қатынаста  болатынын  1-кестеден  көруге  болады.
1-кесте
Қ о с ы л ы с т а р
%   к ұ р а м ы
С а л м а к   б ө л і м д і к   к ү р а м ы
с у т е к
о т т е к
м ы с
с у т е к
о т т е к
МЫС
Cv
11,2
88,8
i
8
Сутектің  пероксиді
5,85
94,15
—
i
16
—
Мыстың  (I)  оксиді
—
11,2
88,8
—
16
32
Мыс  (II)  оксиді
— '
20,1
79,9
—
16
64
Сутек  пен  оттектің  қосылыстарында  сутектің"бір  салмак  бөлі- 
гіне  оттектің  косылып  тұрған  салмак  бөліктерінің  біреуі  екіншісі- 
нен,  (пероксидте  судағыдан)  екі  есе  артык  8:16= 1:2.  Осы  сиякты 
мыс  пен  оттектің де  екі  түрлі  косылысында  оттектің  бірдей  салмақ 
бөлігіне  (16 с.  б.)  сай  келетін  мыстың салмак  бөліктері еселі  каты- 
наста  болады:  32:64=1:2
Бұл  жағдайды  зерттеген  Дальтон  (1803  ж.)  мынадай  коры- 
тындыға  келген:
Екі  элемент  бірімен-бірі  бірнеше  қосылыс  түзетін  болса,  ол 
к,осылыстарда,  сол  элементтердің  біреуінің  бірдей  етіп  алынған 
салмак,  бөлігіне  екіншісінің  сай  келетін  салмак,  бөліктерінің  өзара 
қатынасы,  кішкене  бүтін  сандар  қатынасындай  болады.
Бұл 
е с е л і   қ а т ы н а с   з а ң ы  
деп  аталады.
Дальтон  осындай  еселі  катынасты  көміртек  пен  сутектің  ко- 
сылыстары  —  метан  мен  этиленге,  көміртек  пен  оттектің  косы- 
лыстары  —  көміртек  диоксиді  мен  көміртек  оксидіне  тапқан.
23

Химия  саласынан  ашылған  бұл  заң  диалектика  заңдарына 
тура  келеді.  Екі  элементтің  өзара  түзген  бірнеше  қосылыстары- 
ның кайсыеы  болса  да  бірінен-бірінің салмактык  кұрамы  жағынан 
айырмашылығы  үлкен  болады.  Демек,  екі  элементтің  өзара 
түзген  косылыстарын  салыстырып  карасак,  олардың  құрамы 
с е  к  і  р  м  е л  і  түрде  өзгереді  екен.
Қосылушы  элементтердің  өзара  салмақ  қатынасы  өзгерген- 
де,  жаңа  басқа  косылыс  түзіледі,  оның  баска  қасиеттері  болады, 
демек,  жаңа  сапа  туады.  Бұл,  диалектиканын  жалпы  заңының 
бірі  —  санның  (мөлшердің)  өзгергенінен  сапаның  (касиеттің) 
өзгеруі  заңына  химиядан  келтірілетін  мысалдың  бірі.

жүктеу/скачать 30,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: