§  9.  П ЕРИОДТЫҚ  СИСТЕМА  ЖӘНЕ  АТОМДАРДЫҢ  ЭЛЕКТРОНДЬІҚ

принципін  қолдана  отырып,  эр  квант  қабатында  орн-іласа  алатын 
электрондардың  максималь  санын  және  олардың  турлерін  білген 
едік. 
' 
'i
Әрбір  элемент  атомының  электрондык  кұрылымын  білу  үшін:
1.  Периодтык  системада  сутектен  бастап  нильсборийге  дейінгі 
105  элементтің  атомдарының  электрон  кауыздарын  сыпырып 
тастап,  жалаң  ядроларын  ғана  калдырдык  дейік.
2.  Бұл  ядроларға  зарядының  санына  тен  етіп  электрондар 
беріп,  оларды  тиіеті  қабаттар  мен  қатпарларға  орналастырайық. 
і
3.  Әрбір  қосылган  электрон  энергетикалык  тұракты  минималь 
I 
энергияеы  бар  күйде,  яғни  энергетикалык.  қолайлы  күйде  орын 
( 
тебетінін  үнемі  есте  ұстайық.
Соңғы  ереже  табиғаттың  жалпы  заңдылығымен  сай  келеді, 
өйткені  табиғаттағы  кез  келген  өз  бетімен  жүретін  процесс  энер- 
гияның  ең  аз  болатын  бағытында  жүруге  тырысады.  Айталык, 
гаудан  домалаған  тае  ойға  беттейді,  ойлы-қырлы  бетпен  дөңгеле- 
ген  доп  дөңес  жерге  аялдамай,  еңіе  жерге  тоқталады,  яғни 
бойындағы  потенциялық  энергиясы  ең  аз  болатын  жерге  барып  » 
аялдайды.  Сол  сияқты  атомнын  «ішіне»  электронды  кіргізіп  I  
өзіне  ұнаған  орбиталь  «таңдатсак»  ол  міндетті  түрде  энергиясы  л 
аз  болатын  бос  катпарға  барып  орналасар  еді.
А т о м д а р д ы ц  
э л е к т р о н д ы к  
к о н ф и г у р а ц и я с ы   ^  
деп  оның  электрондарын  әр  алуан  орбитальдарға  таратып  орна-  ф 
ластыруды  антады.  Электрондык  конфигурацияларды  құрасты  р  
руда  бұрынгы  сутек  атомына  шығарылған  заңдылыктарды  пайда  / 
ланамыз,  анық  айтеак,  орбитальға  орналасқан  электронный 
біріне-бірінің  әсері  жоқ  деп  қараймыз.  Бұлай  деп  есентеу  қана 
ғаттандырарлық  нәтиже  береді.
Элементтердің  периодтык системадағы  орналасу  реті  бойын. 
алсак,  орбір  келесі  элементтің  алдындағы  элементтен  айырмашг 
ІҢ 
лығы  бір  ғана  артык  электроны  болады,  демек,  оның  атомыны 
('  j 
электрондык  конфигурациясы  алдындағы  элементтікін  түгелде' 
II  ; 
қайталайды  да  айырмашылығы  ең  соңғы  электронының  орна 
1' ’ 
лаеқан  орны  болып  табылады. 
f
Атомдардын электрондык конфигурациясын  12-кестеден  көруге 
болады.  Онда  105  элементтің  әр  бірінің  э л е к т р о н д ы к   ф о р -  
\ 
му л  а с ы  — электрондарының 
кабаттардағы 
орбитальдарға 
і< 
бөлініп  жазылуы  келтірілген.  Біз  соларды  эр  период  бойынша 
карап  өтейік. 
|
I  периодта  екі  элемент  бар,  олар  Н  және  Не.  Сутек  атомының 
і 
жалғыз  электроны қалыпты  жағдайда  К  кабатыныц s  катпарында 
болады.  Оның  электрон  бүлтының  шар  тәрізді  екенін  еске  алып, 
j 
эрі  квант  ұяшығын  (92-бетте)  пайдаланып  ехемамен  және 
|| 
электрондык  формуламен  өрнектейміз:  Гелийдің екінші  электроны 
с 
Паули  принцип!  бойынша  осы  орбитальға  келіп,  қарама-қарсы 
с п и н і м е н  ж ұ п т a с а д ы:
8 2

II 
периодтыц  элемснттеріиің  электрондары  L  кабатын  толтырн 
баетаиды.  Оплаты  екі  катііардың  4  орбптальшда  2s, 
2/д, 
2р,„ 
2рг,  не  бары  8  электрон  орналаса  а,лады.  Періюдтыц  алғашқы 
екі  элекмепті  Li  мен  Be  электрон дары  2з-орбиталына  барады, 
калган  алтауы  р-орбитальдарын  толтырады.
Бір  квант  қабатындагы  бірдей  орбитальдарды  электрондар- 
мен  тол ты ру  үшін  Хунд  ережесін  білу  керек.  X  у  н д  e р е  ж е  с  І 
бойынша  б e р І л  ген 
қ а т п а р д а ғ  ы 
э л е к т р о  н д а  р д ы  ц 
с и и  н  с а  н д а р  ы  н  ы  н  к о с ы  н д ы с ы  м  а  к с и  м  а л  ь  б о л у  ы 
ша р т .   Дсмек,  бірдей  орбитальдардагы  электрондар  олардың 
кеңістіктегі  тыгыздыгы  еимметриялы  болатындам  етін  орнала- 
еады  екен.  Егер  бұл  ережені  квант  уяшыктарын  толтыруга  арнап
12-кес те
Қ А Л Ы П Т Ы   Ж А Ғ Д А Й Д А Ғ Ы   Э Л Е М Е Н Т Т Е Р Д ІҢ   А Т О М Д А Р Ы Н Ы Ң   Э Л Е К Т Р О Н Д Ы К ,  Қ Ү Р Ы Л Ы С Ы  
б е л г і л е у л е р ;
I---I 
А я қ т а л ғ а н   э л е к т р о н   қ а б а т ы
%
 
А у ы с п а л ы   э л е м е н т т е р
▼
1
2
ЛантаноидгБр, актиноидтЕР 
Н 
15 
Не  Q s3
1 
П
Е
Р
И
О
Д
19
4 S
К  
[ К Т
L
I  „ 
„
20
с а   I к,  I
L
I  ..
4 s 2
3
Li  f~K~] 25
* 2 1
S c   I  к  I
L
I 
„
3d 
"
4
Be  (K D  2
S1
* 2 2
T M   к   I
L
I  „ 
„
3 d 2  »
5
В  [К~1  ”  2р
* 2 3
V   Г Т Г Г
L
I 
и 
„
3 d 3 
-
6
С 
[ К ]   "  2 р 2
* 2 4
с г   I
k
  I
L--
I  ,  
и
3 d *   45
У
N 
[ R E   "  2 р 3
s:
* 2 5
M n l  К   I
L
I
„
3 d 5  4 S 2 
°
8
О  Q T )  "  2р4
Q-
*  2 6
F e   |
k
  I
L
] 3 s 2 3p6 3d6  4 s 2 
s :
9
ғ
 
Q T J  "  2 р 5
C
* 2 7
с о   |
k
  I
L
I  и 
,
3 d 7  .. 
CL
10
Me  П Г Щ Г г г !
CNJ
* 2 8
N i 
[ii
  ]
L
j   „ 
,,
3 d 3  4 
ш
11
Na  І к   1 
L 
! 3 s
* 2 9
C u   I  к  I
L
11 
ГГ
|3 S 2  Зв«  3 d l0l  4S
Г2
M g  1 К  1 
L  
I  3 S 2
* 5 0
Z h l K   I
L
1 
M
|4 < Д
13
A I   ПГГ 
L  
1  » 
3p
31
б а   I К   I
L
1 
M
1  " 
4 p
14
S i | K   1 
L  
!  » 
3 p '
О
32
Ge  I  К  I
L
1 
M
1  “  4 p 2
15
p   | к   1 
L   "1  " 
3 p 3
a
33
A S   I  к  !
L
1 
АЛ
1  "  4 p J
>5
S  |K  1 
1  "  3p -
LU
34
S e   [ K ] _
L
1 
M
I  “  A p 11
; 7
CL  IK  1
 
L 
!  ■' 
3p3
35
В г   [ к   Г
L
1 
M
1  "  4 p 5
■°
A r  
,! K  1 
L 
I 
» 
3 p 6
36
К г   Г к Г
L
j 
Д1
J   "  4 p b

\
'47
Rb  f
L
__ L
лл
1 «
«
5S
38
S r  1 К 
1
L
1
м
1
II
5SZ
*39
V  [ k  1
L
1
м
_ J
l>
"
4d
11
*40
z r   1 к  1
L
1
м
1
II
•1 4d2
"
*41
Nb  1 к  1
L
1
м
1
II
4d^
55
<
* «
MO  1 К  1
L
1
м
1
II
II
4ds
Ss
.  ,
*43
lc   1 К  1
L
1
м
1
»1
II
4d6
5S1
4 iV
%
*44
K u j
К  1
L
1
м
1
M l(
4d7
5S
k.  i  
’.\С\
r
Kh I К  1
L
1
лл
____ 1
и
it
4 d 8
55
Q.
*46
Pdj
К  1
L
— L
лл
_ J
и
ii
4d'°
Ш
*47
A q |
К 
1
L
1
м
1'
ii
4
55
*48
Cd  1 К  1
L
1
м
1 M
M
<
1
SS2
c
49
ln  1 К  1
L
1
м
1
К
It
II
ч 
Sp
50
Sn  1 К  1
L
1
м
1
it
и
M
11 
5p2
to
51
Sb  1 К  1
L
1
м
1 II
II
II
" 
5p3
52
le  1 к  1
L
1
Л1
1
И II
II
" 
5p*
53
1  1 К  1
L
1
м
1
и
II
II
" 
5p5
54
Xe  1 К  1
L
1
м
1
It
и II
" 
5p6
55
Cs  1 к  1
L
!
м
---- 14S2 4p64d10
5S2 5p«
es
56
ßa  1 к   1
L
1
*1
~ n
"
“
II
M 
II
6 s 2
*57
La  1 К  1
L
1
лл
1 "
II
M
11 
и 
5 d
It
*58 Ce  1 К  1
L
1
лл
1
"
"  A f1
И 
II
*59 Pr  1 к  1
L
1
м
1
II
и  4f3
И 
«I
II
*60  Ndn К  1
L
1
м
1
II
„  4 f ‘>
* 61  Pm £ К  1
L
1
лл
1
||
It
и  4fS
II 
11
▼ 62  5m Г" к  1
L
1
м
1 II
M и  A f6 II 
•»
*63 Eu  I К  1
L
1
лл
1
и
i.  4 f 7 1. 
"
II
о
»64  Gd E k  1
L
1
м
1
M „  4f7
II 
II 
Sd
Ii
£
*6 5   Tb 
e
к   1
L
1
м
1 II
M
и  4 f9 11 
I'
II
* 66 Dy|
к  
1
L
1
м
1
и
и i,  4 f 10 II 
It
"
Q.
▼ 67 Но 1 к  
1
L
1
м
1 "
If
„  4 f"
II 
*'
/r
Ш
»  68  E r   E к  
1
L
1
м
I "
II
"  4f1Z II 
'1
n
*69  Tm E к  
1
L
м
1
4
i  4 f13 II 
"
"
zz
»70  Yb 
Г
к  
1
L
1
м
1 "
II
■
  4 f M II  1'
II
tO
▼ 
71
Lu 1 К 
1
L
1
м
|4S24p‘ 4d“4 f w| »  - 
5d.
”
*  12
Hf 1 к  1
L
1
м
T
N
1
* 
5d2
II
. 
• 
5 d3
*  
7 3
la  1 К 
1
L
1
м
1
N
1
■
'
*  74
w   Q к  1
L
1
м
1
N
1 . 
■' 
5d*
11
*  75
Re 1 к  1
L
1
м
1
N_______ 1 -  “  5ds
«
*  
7 6
Os| К T “ L
T
ЛЛ
---- г
N
1*
" 
5d6 
“
*  77
lr   [ К
1
L
1
ЛЛ
1
N
‘ 
5d7  i
■ #■ 76
P t [ К
1
L
1
M
1
N
_____1*
к 
5d*  6S
* 7 9
A u \ K |
L
1  M
M
1  ' 
*
Sd10
6S
* 8 0
H g lKl
L
1  M
1
N
1  - 
’
1/
6S2

81
Т і  Ш _ L
]
1
N
1  H
н
н
II
6p
82
P b f T T L
1 
ä
»
1
N
1  *
N
И
U
6p2
83
Ві  ІК І
L
1  M
1
N
1  11
К
"
“
6p3
84
Po 
US
.1
L
1  M
1
N
I  1
и
и
II
6p*
85
A t IK [
L
1  M _ L _
N
1  *
/< л
II
6ps
56
Rn 1 К  1 L
1  M
N
1  H
II
II
Ii
6p6
87
F r l i L
L
1  M
N
_ J 
5S2 5p6 5d
0
6S*6p6
7S
58
R a lK I
L
1  M
1
N
1  1 1
11
|!
II
к
7S2
* 3 9
Ac I К 1 L
1  M
1
M
1  11
II
"
H «  6d
M
* 9 0   Т Һ ІК І
L
1  M
1
N
1  Г
"
<
11 «  6 d 2 Ii
*91  Pal K l
L
1  M
1
N
i  Jl
11
I)
“
"  6d
H
▼ 92  U  f K |
L
1  ЛЛ
i
N
1  V
11
"
5 f J
H
H  6d
"
* 9 3   Np|  К 1 L
1  M
1
N
1  11
(I
ч
5 f*
)
*
M
* 9 4   Pul К 1 L
1  M
1
N
1  "
II
И
5 fs
H
»
и
*  95  /4ml  К 1 U
1  ЛЛ
1
N
1  И
к
К
i f 7
U
(1
II
* 9 6   C m IK I
L
1  M
1
N
1  "
н
II
5 f7
fi
»  6d
1!
О
▼  97  Bk 1 К 1 L
1  M
1
N
1
II
«
5f8
л
/i  6d
II
S
▼ 98  Cf  1 К 1 L
1  M
1
N
1  и
II
н
5 f'° m 1«
If
a
▼ 99  Es  1 К 1 L
1  M
1
M
I  N
1/
1< 5 f* и
fr
)/
c:
▼ ЮО  Fm 1 К 1 L
1  M
1
N
1  *
II
к
5 f 'z N
H
1
▼ 101  MdI K l
L
1  M
1
N
1  11
и
И 5 f'3 |l u
(f
•г 102  Nol K l
L
1  M
1
N
1  *
п
11
5 f «
*
k
Ii
▼ 103  Ci* 1 K l
L
1  M
1
N
1  н
и
к
5 f *
u
"  6d
к
*  <04
K u lK l
L
1  M
1
N
1  *
II
ч
II
>,  6d 2 <
1
* Ю  5
Ws 1К 1 L
1  ЛЛ
N
1  4
и
II
II
II  бсі-3
M
айтсак.  бір  катпардағы  ұяшыктар  алдымен  жеке-жеке  электрон- 
дар мен  тодады,  сонан  сон.  ғана  оларды  қарама-қареы  сшшді 
электроидар  келіп  жұптайды.
Хунд  ережесіне  бағынатын  модельдерді  В,  С,  N  атомдарынан 
көругс  болады:
Оттектен  бастаи  2/?-орбитальдар  скінші  электроидармеп  жұп- 
таса  басгаііды:

to. Ne  1s22s! 2p6  ~L
Неонныц  соцгы  кабатындағы  8-эдектроны  жогары  симмстрня- 
лы  курылымга  не  болып  s,  / ж а т п а р л а р ы н   толтырып,  4  ж ж 
электропды  электрон  бұлттарын  түзеді.
ИІ  пернодтыц  элементтерінің  электронднры  I  және  II  қабаттар 
толы  болғандыкдан  үшінші  квант  қабатын  құра  баетайды.  Опда 
үш  түрлі  орбита,льдар  бар:  s, 
р,  cl.
  Na  меп  Mg  3s  орбитальып 
толтырады,  онан  кенінгі  б  элемент  AI,  Si,  P,  S,  Cl,  Ar,  Зр  катпарын 
аяқтайды.  Соңғы  элемент  аргонныц  ец  сырткы  кабаты  неонга 
үксап,  8  электронды  тұракты  мэнге  не  болып  тур.
Ш  период  элемеиттері  аиктадданымен  үшінші  квант  кабаты 
толыгымен  э.пектрондарга  тол га н  жоқ.  Мұпда 
2 i r
  формул а еы 
бойынша  орналасуға  тпісті  18 электронның әлі де  10 электропыпың 
орны  бос  тұр,  атап  аііткапда,  ол  —3
d
  катпарындагы  5  ұяшык.
Біз  карап  вткен  18  элементтің  борі  де  Менделеев  кеетееіпдегі 
негізгі  топшаларга  жататын  элементтер,  ал  бұлардың  электрон- 
дари  тек  ,s\ 
р
  катпарларына  орналаеқап.
Енді  IV  иерподтын  элементтеріне  келсйік.  Оның  алгашкы 
2  элемент!  К,  Са  өздерінің  еоцгы  электрондарып  эпергетнкаль/к 
жагыпан  тиімді  төртінші  квант  кабатыныц  s  катііарына  орна- 
лаетырады.  Бос  тургап 
3d
  катпарына  бармаіі  map  тектее  4,ч-ке 
орын  тебуі  3.S'  3/)"  катпарында  орна.таекан  электрондардын 
ядроны  оте  тыгыз  коршап,  әрі  еимметрпялм  түрде  болып,  сыртқы 
электрондарды  ядродап  экракдауымен  ( квлдгейлеуімеп )  түсіпді- 
ріледі.  Келееі  21-элемент  Se-re келеек, оган  4/і  катпарга  Караганда
■id
ТПІМД рек. Сопдыктап  оны
1
  еоцг >1  ЭЛСКТрОНЫ  ii i кор i  жа т к с. И
О 
(i
оршп <
1,1 ым и а  /Ко !  та рта д гi.  Бул нераодта  о/и те !  элеме! "Г
ИЗ принт rat шли,  о іардыи  ct ц г ы е ы /лк  Ь'.рак  Se MCIi  Zn  ар
ем ндагы І0  э, іементт н,  (дека.и. нын)  э тектрондарыниц 
d
катпарын
То/ TU рун,
up МЛ ҢГН И гарті i шеи журе бер.менді.  by/
/и'K ада да i ы
• 
0 
(!
Aii M
I  i
к; • i: < ф .. s < i жшнш.  i*к 
i
гд.а ид 
■
ры  ап ергетп ка. мак жатым; i 1
Ж V
A
 К.  00/ га а ил к тан. о!|)  мнект ІОііДіі ! кое ы/i V ы  ко 
11 дл ОД ж  бурги ! 
-
ГЫ катш ода рда 
1 и •жіектро пд a иди к орпаллсуын  а /а. а i  на гер'
u.'l <
' ды.  Д.лее инк  ( т a i(>дiыпы п. 
As
  е ропталыііда гы Ар еде к три. І [
i І И !
'
 1 1 
■
 Д !„1 і ГТл Н г; »•{;;<
жжин  i гле  /К i мчан 
ка г; а р! а 
к у. 
1:
г ү VI І 1  ,  ! ) і І ! '■
 1 коп фи ура и л vi er н  /К а; а идам  i'o.TrU i'yта.
Я ТИП  І.
Ж; п Т 3  ж ,! Г, бір
КТроНМеН гол !'!.■! ;а,ж  !■',  рана ai! 'и,! i 1 \ а  к'Жан
Г  
‘1 i '
І  ( , i  а то ли т а   кед ia' ІДН  он а к  -гн  к i ржкан ){! 1.
гулам;,
:■«,\:\
 i >i •  то. чья ымен  /К а
«к  симметрия.'; И
  І !  !  коифі І -

гурациясын  түзуге  көмектеседі.  Дәл  осы  тәрізді  электрондардың 
«құлауы»  баска  периодтарда  да  байқалады.
IV  периодтың  10  элементі  ішкері  қабаттьщ  3d  катпарын 
толтырады.  Ал  келесі  6  элемент  Ga,  Ge,  As,  Se,  Br,  Kr  өздерінің 
соңғы  электрондарын  4р  қатпарына  орналастырады,  Алғашкы 
10  элемент  қосымша  топшаның  өкілдері  болса,  соңғы  6  элемент 
негізгі  топшаға  кіреді.  Осылайша  8  элементті  екі  периодтан 
соң  18  элементті  үлкен  период  басталады.
V  периодта  да  осы  қарап  өткен  IV  периодтағы  заңдылык 
сақталады,  оның  да  18  элементтен  құралғаны  белгілі.  Алғашқы 
екеуі  Rb,  Sr,  5s  катпарына,  одан  кейінгі  10  элемент  Ү —  Cd  4d 
қатпарына  өз электрондарын  бағыттайды.  р —  қатпары  V  период- 
тьщ  соңындағы  6  элементпен  In  —  Хе  аяқталады,
VI  периодта  32  элемент  бар.  Олар  жаңа  6-  квант  кабатын 
бастап  Cs  мен  Ва  элементтерініқ  соңғы  электрондарын  6s  орби- 
тальына  жібереді.  Әрмен  карай  La  5d  қатпарын  бастайды.  Бірақ 
одан  кейінгі  14  элемент  Се  —  Lu  энергетикалық  тиімді  ішкерірек- 
тегі  4/  катпарын  толтырады,  оның  7  орбитальына  14  электрон 
сиятынын  білеміз.  Лютецийден  кейінгі  9  элемент  Hf  —  Hg  қайта- 
дан  5d  қатпарына  оралып  толтыруды  аяктайды.  Соңғы  6  элемент 
жоғарыдағы  периодтардағыдай  өз  электрондарын  6р  катпарына 
орнал.астырады.  Осымен  VI  период  та  құрылып  бітеді.  Бірақ 
квант  қабаттарында  әлі  де  толмаған  бос  орбитальдар  көп.
VII  период  әлі  аякталмаған,  онда  көптеген  элементтер 
ашылмаған.  Егер  бұл  периодта  болуға  тиісті  32  элемент  түгелімен 
болса,  дәл  VI  пе.риодтың  элементтеріндей  орналасар  еді.  Әзірше 
VII  периодтағы  7s  қатпары  (Fr,  Ra)  және  5/  катпарлары 
( Тһ— Lг)  ғана  толған.  Ал  6d  қатпарында  не  бары  үш-ақ 
элемент  (Ac,  Ku,  Nb)  бар.
VI  периодқа  жататын  14  элемент  — лантаноидтар,  VII  период- 
тағылар  —  актиноидтар  деп  аталып,  периодтык  системада  косым- 
ша  екі  катар  құрайды.  Оларды  екінші  қосымша  топша  деп 
атайды.  Лантоноидтар  мен  актиноидтар  деген  термин  олардын. 
лантан  мен  актиний  элементтеріне  ұқсас  келетіндігін  көрсе- 
теді.
Біз  осылайша  105  элементтіқ  атомдарының  әркайсысынын, 
өзіне тән  электрондык кұрылымы  бар  екенін  көрдік.  Әр  элементтің 
өзіндік  физикалық,  хнмиялық 
және  баска  қасиеттерінің  бо- 
луы  да  осыдан.
Элементтерді  ядро  заряды- 
ның өсу ретімен орналастырған- 
да бір топшадағы элементтердің 
ұксастығы 
олардың 
сырткы 
қабаттарының 
электрондык 
конфигурациясының  периодты 
түрде  кайталанып  келіп  оты-
ратындығымен 
түсіндіріледі. 
17-сурет.  Электрон  қатпарларын
Мысалы, 
толтырудың  реті
П
1
S-
8 7

С
1
ЛТ
1
ЛЖ  металдар
титан  топшасы
Li
ls22s
Ti
KL3s2iPG 3d24s'2
Na
K2s22p6 3s
Zr
KLM4s24ff‘ 4d25s2
К
KL3s23pG 4s
Hf
KLMN  *5s25p6 5d26s2
Rb
KLM4s24pG 5s
Ku
KLMNO 
*6s26p6 6d27s
Cs
KLMN5s25pG 6s
Fr
KLMN06s26pG
  7s
*  _ аяқталмаған  қабат.
Элементтердің қасиеттерінің периодты түрде  қайталануы олар- 
дың  электрондык  кұрылымының  периодты  қайталауымен  сай 
келетіндігін  түсіну  қиын  емес.
Әдетте,  атом  катпарларын  электронға  толтыру  ретін  есте 
сақтау  үшін  («құлап  түсу»  тәрізді  кейбір  ерекшеліктерін  ескер- 
мей)  арнайы  схемалық  әдіс  қолданылады  (17-сурет).
§  10. Д.  И.  МЕНДЕЛЕЕВТІҢ  ПЕРИОДТЫҚ  СИСТЕМАСЫНЫҢ  ҚҰРЫЛЫМЫ.
ATOM  ҚАБАТТАРЫ  МЕН  ҚАТПАРЛАРЫН  ТОЛТЫРУДАҒЫ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Элементтердің  Д.  И.  Менделеев  жасаған  периодтык,  систе- 
масы  —  периодтық  заңның  графиктік  бейнесі.  Оның  құрылымын 
атом  құрылысы  тұрғысынан  жаңаша  қарап  өтейік.  Ол  үшін 
жоғарыда  айтылған  элементтердің  атомдарының  электрондык 
конфигурациясындағы  заңдылықтарды  пайдаланамыз.
Период 
дейтініміз  —  я д р о  
з а р я д ы   н ың  
б і р т і н д е п  
ө с у і   ж ә н е   к а с и е т т е р і н і ң   б е л г і л і   т ә р т і п   б о й ы н ш а  
ө з г е р у  
р е т і м е н  
о р н а л а с қ а н  
э л е м е н т т е р д і ң  
ж и ы н т ы ғ ы  .
Енді  әр  периодтың  басы  жаңа  электрон  қабаттарының  баста- 
луымен  сай  келетінін  көрдік.  Демек,  периодтың  нөмірі  ондағы 
элементтердің  атомдарында  болатын  квант  қабатының  ең  шекті 
санын  көрсетеді.  Айталық,  V  период  элементтерінің  атомдары- 
ның  5  квант  қабаты  бар.
Период  сілтілік  металл  s  элементтен  басталып,  инертті  газбен, 
яғни  р  элементпен  аяқталады  (I  периодты  санамағанда).  Период- 
тын  соңындағы  инертті  элементтің  акырғы  квант  қабаты  8  элек- 
тронды  аса  симметриялы  болып  келеді,  оның  конфигурациясы
ns2np ь.
Периодтардағы  элементтер  саны  белгілі  заңдылыкка  бағы- 
нады:  I  периодта  2  элемент,  II,  III  периодтарда  8,  IV  мен  V-де 
18,  VI  және  VII-де  32  элементтен  болады  (соңғы  VII  период 
аяқталмаған).
Период  ішіндегі  элементтердің  қасиеті  былайша  өзгереді: 
әрбір  период  күшті  сілтілік  металмен  басталып,  бірте-бірте 
металдық касиеті  кеміп,  амфотерлі  касиеті  бар элементтер  шығып, 
одан  бейметалдарға  ауысып,  бейметалдық  касиет  артып,  ақыры, 
бейметалдардың  ең  күштілері  галогендерге  келіп,  аяғы  инерт.ті 
газбен  бітеді.
I  периодта  екі  элемент  Н  пен  Не  бар.  Мұнда  период  ішінде 
болатын  металдан  бейметалға  көшу  сутектің  өзінде  ғана  болады,
8 8

сондыктан  бұл  әрі  металдык,  әрі  бейметалдық  касиеттер  көрсе- 
тетін  элемент.  Осыған  орай  сутекті  кейбір  кестелерде  сілтілік 
металдар  топшасына  Кейде  галогендер  топшасына  жатқызады.
1-квант қабатын толтыратын  сутек пен  гелийдің электрондары- 
ның  энергиясы  баска  элементтерден  оқшау  тұрады.  Сондыктан 
олардың  бойындағы  көптеген  қасиеттері  де  окшау  болып  келеді. 
Тіпті,  олардағы  кейбір  касиеттер  (Н  һ  ионының  және  сұйык 
гелийдің  касиеттері)  бірде-бір  элементте  кездеспейді.
Атомдарына  екінші  электрон  кабаты  толысатын  II  период 
элементтерінің  баска  период  элементтерінен  күшті  айырмасы  бар. 
Бұл  жайт  екінші  кабаттағы  электрондардың  энергиясы  келесі 
кабаттардағы  электрондардың энергиясынан  әлдекайда  аз  болуы- 
мен  (17-суретті  кара)  және  бұл  периодта  8  электроннан  артык 
электрон  болмайтындыктан  түгелімен  толысып  симметриялы 
күйге  көшуімен  түсіндіріледі.  Баска  III,  IV,  V  т.  с.  с.  периодтарда 
болатын  катпарлар  түгелімен  толтырылмайды.
Периодтык  системадағы  вертикаль  графалар  т о п т а р ғ а  
с а й   к е л е д і .   О л а р д ы   ж о ғ а р ы   оң  в а л е н т т і г і   б і р д е й  
э л е м е н т т е р д і ң   ж и ы н т ы ғ ы   д е п   к а р а у ғ а   б о л а д ы .  
Ә р б і р   т о п т ы ң   ө з і   н е г і з г і   ж ә н е   к о с ы м ш а   т о п т а ­
л а  р  болып  екіге  бөлінеді. 
A
t o m
 
кұрылысы  тұрғысынан  алғанда 
негізгі  және  косымша  топшалардағы  элементтердің  электрон 
катпарларын  толтыруда  белгілі  айырмашылық  бар.  Негізгі  топ- 
шаның элементтерінің  атомдарының соңғы  электрондары  ең сырт- 
кы  кабаттың  ns  не  болмаса  пр  катпарына  орналасады.  Осыған 
орай  оларды  s  және  р  —  элементтер  деп  те  атайды.  Бұл  екі  —  s 
және  р  катпарында  8  электрон  ғана  болатындықтан  негізгі 
топшаның  жалпы  саны  да  8  болады.  Бұл  элементтер  әрекеттес- 
кенде  реакцияға  олардың  сырткы  кабатындағы  электрондардың 
барлығы  да  катынаса  алады.
Негізгі  топшалар  ұзын  болады,  өйткені  оларға  барлык  дерлік 
периодтардың  элементтері  кіреді.  Қ о с ы м ш а  
т о п ш а л а р  
кысқарақ,  себебі  олардың  бірінші  элементі  IV  периодтан  бас- 
талады.  Электрондык  кұрылымы  жағынан  бірінші  және  екінші 
косымша  топшалардың  элементтері  де  өзара  ұксас  болып  келеді.
Бірінші  косымша  топшаның элементтерінің  атомдары  ең  соңғы 
электрондарын  сырттан  санағанда  ішкері  жатқан  екінші  квант 
кабатының  (n— \)d  катпарына  бағыттайды.  Сондыктан  оларды 
d —  элементтер деп те  атайды.  d элементтер  IV,  V,  VI  периодтарда 
s  пен  р  элементтерінің  арасына  кіретін  3  декададан  тұратынын 
жоғарыда  көрдік.  Төртінші  декада  жаңа  басталған,  онда  не 
бары  2  элемент  бар.
Спектр  нәтижесінде  алынған  мәліметтер  32d  элементтің  тоғы- 
зының  сырткы  ns  катпарында  бір  электро,ннан  (24Cr,  29Си, 
41Nb,  42Мо,  44Ru,  45Rh,  47Ag,  78Pt,  79Au),  ал  оныншы  Pd-да 
тіпті  электрон  болмайтынын  көрсетті.  Мұндай  «құлап  түсу»  ар- 
қылы  түзілген  электрондык  конфигурация  тұракты  болып,  бұл 
құбылыстың  нәтижесінде  энергия  бөлінеді.
Бірінші  қосымша  топшаның  элементтері  реакцияласканда
8 9

реакцияға  бұлардың  сырткы  s  электрондары  және  ішкі  (п—1)  d 
электрондарының бір  бөлімі  қатынасады.  Сондыктан  бұл  элемент - 
тердің  валенттігі  өзгермелі  болады.
Бірінші қосымша топша  элементтері  IV  үлкен  периодтан баста- 
лады  дедік.  Олар  алғашқы  екі  s  элементтен  соң  келетін  болған- 
дыктан  металдық  касиеттің  төмендеу  бағытында  тұр.  Бірак, 
мұнда  жоғарыдағы  периодтармен  салыстырғанда  металдык  ка- 
сиет  өте  баяу  әлсірейді,  өйткені  олардың  ішкері  d  қатпары  біртін- 
деп  электрондарға  тола  бастайды.  Бұлардан  соң  ғана  металл 
еместік  қасиеті  бар  р  элементтері  келеді.  Сырткы  электрон 
қабатын  толтыратын  негізгі  топша  элементтерімен  салыстырғанда 
декада  элементтерінің  қасиеттері  бір  период  ішінде  өте  үлкен 
өзгеріске  ұшырамайды.
Екінші  косымша  топшаға  кіретін  элементтердің  атомдары 
өздерінің  ең  соңғы  электрондарын  сырттан  санағанда  ішкерідегі 
үшінші  қабатқа  жіберіп,  оның  in — 2)f  қатпарына  орналасатын- 
дықтан  оларды  /-элементтер  деп  атайды.  Қестенің төменгі  жағына 
бөлекше  шығарылып,  екі  қатар  түзіп  тұрған  лантаноидтар  мен 
актиноидтардың  қасиеттерінде  ұқсастык  та,  айырмашылық  та 
аз  емес.  Эрине  олардың  металдық  қасиеті  өте  баяу  әлсірейді, 
өйткені  олар  d  элементтерінің  арасына  кіріп  жатыр.  Сыртқы 
екі  ns2(n— 1 )d  кабаты  бойынша  алғанда  валенттік  электрондар 
саны  бірдей.  Алайда  f  элементтердің  ішкерідегі  (п — 2)/  катпарын- 
дағы  электрондар  да  химиялык  реакцияларға  катынаса  алады. 
Бұл  элементтердің  химиялық  ерекшелігінің  өзі  де  осыдан  барып 
шығады.
Сөйтіп,  периодтық  системадағы  элементтердің  қасиеттерінің 
период  және  топша  бойынша  өзгеру  заңдылықтары  олардың 
атомдарының  электрондық  құрылымының  өзгеруіндегі  заңдылык- 
тарға  тікелей  тәуелді  екенін  көріп  отырмыз.  Периодтық  система- 
ның элементтерін  қай  бағытта  карастырсақ та  олардың қасиеттері 
белгілі  бір  заңдылықпен  өзғереді.  Ондай  үш  бағыт  бар:
■
  г о р и з о н т а л ь   б а ғ ы т ,  
период  бойымен  солдан  оңға 
карай.  Бұл  бағытта  атомдық  салмақ,  ядро  заряды,  электрон 
саны  біртіндеп  өседі,  осыған  сай  металдық  касиет  әлсіреп,  металл 
еместік  касиет  күшейеді;  мұндай  өзгеру  алғашқы  периодтарда 
айқынырақ,  кейінгі  периодтарда  баяуырак  болады.  Мысалы, 
С  мен  N  қарағанда  Sn  мен  Sb  айырмашылығы  аз;
в е р т и к а л ь   б а ғ ы т ,   негізгі  және  косымша  топшалар 
бойымен  жоғарыдан  төмен  карай.  Бұл  бағытта  атомдык  салмак, 
ядро  заряды,  электрон  саны  секірмелі  озгереді,  бірақ электрондык 
құрылымының  ұксастығына  байланысты  және  квант  кабаттары 
санының  артуына  сай  элементтердің  қасиеті  өте  баяу  өзгереді, 
айырмашылыктан  ұксастык  көп.
Горизонталь  және  вертикаль  бағыттағы  өзгерушілікті  ұласты- 
ра  карасақ,  кестенің  сол  жақ  төменгі  бұрышында  негізгі  топ- 
шаларда  нағыз  күшті  металдар  (Rb,  Cs,  Fr,  Ва,  Ra),  оң  жак 
бұрышындағы  негізгі  топшаларды  нағыз  бейметалдар  (N,  Р,-  О, 
S,  F,  CI,  Вг)  орналаскан.  Атом  құрылысы  тұрғысынан  алғанда
9 0

күшті  металдар  :—  s  элементтер  де,  күшті  бейметалдар  р — 
катпары  толуға  жақын  тұрған  р  —  элементтер.  Алғашқыла- 
рының  сыртқы  квант  кабатында  1,2  электрон  болса,  соңғыларда 
оның  саны  6,7-ге  жетеді.  Сол  сияқты,  зер  сала  қарасак,  әр 
периодта  соңғы  6  р  —  элементтерге  ауысуға  жакындағанда 
нағыз  екі  жақты  —  амфотерлік  касиет  көрсететін  элементтер  тұр 
(Al,  Zn,  Ga,  Ge,  As,  Cd,  Sn,  Sb);  д и а г о н а л ь   б а ғ ы т ,   сол 
жақ  жоғарғы  бұрыштан  он,  жақ  төменгі  бұрышқа  қарай.  Бұл 
бағыт  бойынша  алғанда  түрлі  топта,  түрлі  периодта  тұрған 
элементтер  байланысады.  Осы  элементтердің  қасиеттерінде  де 
өзара  ұксастық  байқалады.  Мысалы,  В,  С,  Si  элементтері
Ш  
1Ү
түзетін  үш  бұрышты 
В  
с 
қарайык:  мұндағы  диагональ
S i
бойымен  орналаскан  В  мен  Si  біршама  ұқсас.  Ұқсастықтың 
себебін  түсіну  үшін  диагональ  бағытты  екіге  жіктеп,  әуелі  гори­
зонталь,  сонан  соң  вертикаль  бағытты  қаралык.  Горизонталь 
бойымен  В-дан  С-ға  көшкенде  бейметалдық  қасиет  артады, 
ал  вертикаль  бойымен  С-дан  Si-re  төмен  түскенде  бейметалдық 
касиет  әлсірейді,  яғни  бейметалдык  оңға  көшкенде  күшейіп, 
томен  түскенде  баяулап,  бастапқы  күйіне  келгендей  болады. 
Сондықтан  диагональ  бойындағы  екі  элемент  В  және  Si  қасиетте- 
рінде  ұқсастык  туады.  Қейінде  бұл  элементтердің  атомдарының 
радиустары  да  жуык  екендігін  көреміз.  Диагональ  бағыттағы 
ұқсастыкты  Li  —  Mg,  Na  —  Са,  Be  —  Al  т.  б.  элементтерден 
де  табуға  болады.
Алғаш  рет  орыстың  атақты  геохимигі  А.  Ф.  Ферсман 
ұсынған  «жұлдызша»  деп  аталған  касиеттердің  өзгеру  бағыты 
жоғарыда  аталған  үш  бағытты  да  камтиды.  «Жұлдызшаны» 
түсіну  үшін  кестедегі  әр  элементті  оң  және  солынан,  жоғары 
және  төменнен  4  көрші  басты  элементен  диагональ  бағыттар 
да  орналасқан  бүйірлеріндегі  қосалқы  4  элемент"  қоршайтын- 
дығын  айту  қажет.  Ортадағы  элементтің  қасиетін  толық  жете 
білу  үшін,  оны  коршап  тұрған  4  басты  көршілерінің әрі 4  қосалқы 
көршілерінің  қасиеттерінің  арифметикалық  ортасын  шығару 
қажет  болар  еді.  Мұндай  жағдайда  Д.  И.  Менделеев  периодтық 
системаны  кұрастырғанда  жиі  қолданып,  әлі  де  белгісіз  ашылма- 
ған  элементтердің  қасиеттерін  айтуға  пайдаланғаны  мәлім.  Ака­
демик  А.  Е.  Ферсман  «Менделеев  системасының'  «жұлдызша- 
лығы»  изоморфизм  (кристалдық  формалардың  бір  типті  болуы) 
заңдарын,  геохимиялық  таралу,  техникалык  процестер,.  аналог- 
тарды  іздеу...  заңдарын  анықтауда  басты-бағыт  болып  саналады» 
деп  жазды.
Қорыта  айтқанда  периодтық  система  химия  ғылымының 
қыска  конспекті  іспеттес,  оны  терен  түсінсек  бірден-ак  көп 
жайлардың  сырын  аңғарамыз.
91

Д.  И.  Менделеев  системасының  үзын  периодты  түрі. 
Қазіргі 
химиялық әдебиеттерді  қарасак Д.  И.  Менделеев  жасаған  период- 
тык  система  сан  килы  болып  өзгеріп,  геометриялык  эр  түрлі 
пішінге  ие  болғанын  көрер  едік.  Авторлар  периодтык  системаның 
әр түрлі кестелерін ұсынды.  Әрине, элементтердің периодтық систе- 
масын  геометриялык,  графиктік,  диаграммалык  т.  б.  түрде  кес- 
кіндеп,  оның  сыртқы  пішінін  өзгертуге  болғанмен  элементтің 
периодтык  системадағы  «орны»  мен  реттік  нөмірі  өзгермейді. 
Себебі  элементтің  «орны»  оның  барлық  негізгі  касиеттерін 
және  басқд  элементтермен  байланысын  сипаттайды.
Д.  И.  Менделеев  ұсынған  периодтық  системаның  ең  алғашқы 
түрін  ұзын  периодты  система  ретінде  қараған  жөн.  Ол  кейін  де 
кестенің  ұзын  периодты  бірнеше  вариантын  ұсынып,  «Химия 
негіздері»  атты  еңбегіне  кіргізгені  мәлім.  Бірак,  соңғы  кездерде 
периодтык  системаның  колдануға  бейім,  әрі  ықшамды  кысқа  пе­
риодты  түрі  кең  таралып  кетті.
Соңғы  50  жыл  ішінде  атом  құрылысы  жайлы  ілімнің  кауырт 
дамуына  орай  көптеген  ғалымдар  периодтык  системаның  ұзын 
түрінің  бірнеше  вариантын  жасап  ұсынды.  Солардың  ішіндегі 
осы  күнгі  көзкараска  сай  келетін  біреуі  13-кестеде  беріліп  отыр.
13-кесте
VII VIII
А
A
1
2
1
I А HA
IHA IVA VA VIA H
H e
3
4
5
6
7
8
9
10
2
L i
Be
В
C
N
0
F
Ne
и
12
in
IV
V
VI
VII
VIII
I
II
13
14
15
16
17
і в
О
N a M g В
в в
В
В
B
В
В
A l
Si
?
s
C l
Ar
19
2 0
21
2 2
23
24
2 5
2 6
2 7
2Ö 2 9
э о
31
32
33
3 4
35
36
К
Ca
Sc Ti
V
C r M n F e
Co
N i C u Z n G a G e A s
Se
B r K r
3 7
38
3 9
4 0
41
4 2
43
4 4
45
4 6 4 7
48
4 9
5 0
5 f
5 2
5 3
54
5
R b
Sr Y Zr
N b M o
Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn
S b
Те I Xe
55
56
5 7
72 73
74
7 5
7 6
7 7
7 8
7 9
во
81
8 2
8 3
8 4
8 5
8 6
б Cs Ba La
H f
Ta W
R e
Os
Ir Pi Au HgT! Pb
B i
P o
A t
Ru
8 7
Ö8 8 9
104 105
7
F r
Ra Ac|
t
Ku Ns
S
1  1
i  1
d
0
I____
58
Ce
5 9
P r
6 0
Nd
61
P m
6 2
Sm
6 3
Eu
6 4
G d
6 5
Tb
6 6
Dy
6 7
Ho
6 6
E r
6 9
Tu
70
Yb
71
Lu
90
T h
91
Pa
9 2
U
9 3
Np
9 4
Pu
9 5
A m
9 6
C m
9 7
BK
9 8
C f
9 9
ES
100
Fm
101
Md
102
No
103
Lr
f
9 2

Бұл  кестеде  әрбір  периодтың  элементтері  бір  катарда  гори­
зонталь  бойымен  бірінен  соң  бірі  орналаскан,  ал  вертикаль 
катарда  біріне-бірі  өте  ұксас  «ұялас»  элементтер  тұр.  Араб  сан- 
дарымен  белгіленген  7  периодта  2,  8,  8,  18,  18,  32,  ,18  (аяқтал- 
маған)  элементтер  орналасканы  көрініп  тұр.
Әр  периодтағы  элементтердің  санына  әрі  атомдарының  элек- 
трондық  конфигурациясына  сай  периодтар  мен  топтарды  жаңаша 
белуге  болады.  Бірінші  периодтың  элементтеріне  тән  электрондар 
s  катпарын  толтырады,  олар  не  бары  2  элемент,  сондықтан 
бірінші  периодты  аса  кіші  период  деп  саралауға  болады.  II  және 
III  пернодтың  элементтері  өз  электрондарын  s  және  р  қатпарла- 
рына  бағыттайды,  әрбірі  8 элементтен тұрады, оларды  кіші  период 
деген  жен.  Ал  IV  және  V  периодтар  элементтерінің  атомдарының 
электрондары  s  және  р  қатпарымен  қоса  ішкері  жаткан  d  қатпа- 
рына  толтырады,  оған  18  элементтен  сияды,  бұларды  үлкен 
периодтар  деп  атайды.  Соңғы  VI  және  VII  периодтарда  32  эле­
менттен  болуға  тиісті,  өйткені  оларға  кіретін  элементтердің  атом- 
дары  өз  электрондарын  сырткы  s  және  р  ішкерідегі  d  және 
оданда  ішкерідегі  f  қатпарларына  жібереді,  осыған  сай  бұл 
периодтарды  аса  үлкен  периодтар  деп  атау  өте  орынды  болар 
еді.
Ұзын  периодты  кестенің топтарының саны  32-ге  жетеді,  өйткені 
жоғарыда  айтқандай  аса  үлкен  периодтарда  бір  қатарда  32  эле­
мент  болады.  Қысқа  периодты  кестемен  салыстырғанда  ұзын 
периодты  системада  топтарындағы  элементтер  бірімен-бірі  өте 
ұқсас, сондықтан оларды ұ қ с а с т а р   т о б ы ,   я к и   а н а л о г т а р  
то бы  деп  атайды.  32  ұқсастар  тобының  әрбірінің  өзіне  тән 
электрондық  конфигурациясы  бар  екендігі  көрініп  тұр.  Демек, 
бұдан  бұрын  айтылғандай  элементтердегі  химиялық  ұксастық 
олардың  атомдарының  электрондык  құрылымының  ұқсастығына 
келіп  тіреледі  екен.  Электрондык.  конфигурациядағы  ұқсастык 
белгілі  бір  аралықтан  соң  келесі  периодта  кайталанатындыктан 
элементтердің  қасиеттері  де  сол  аралыктан  соң  барып  қайтала- 
нады.  Олай  болса,  атом  кұрылысының  негізінде  периодтык 
заңның  аныктамасын  жаңаша  былай  айтуға  боЛады:  элемент- 
тердің  және  олардың  қосылыстарынын  қасиеттерінің  периодты 
өзгеруі  солардың  атомдарының  электрон  кауыздары  (кабат 
пен  қатпарлары)  кұрылымының  периодты  өзгеруіне  тәуелді 
болады.
Ұқсастар  тобы  рим  сандарымен  әрі  А,  В  әріптерімен  белгілен- 
ген.  ІА  және  11A  s  элементтерінің  топтары  да,  111А—VII IA  р 
элементтерінен  кұралған.  Демек,  А  топтарының  нөмірі  оларға 
кіретін  элементтердің  соңғы  электрон  қабатындағы  электрондар 
санымен  сай  келеді,  әрі  сол  элементтердің  атомдарының  ең 
үлкен  оң  валенттігімен  тең  (Ғ,  Вг,  О  бағынбайды).  Периодтык 
системада  14s  және  30  р  элемент  бар  екені  кестеден  айкын 
көрініп  тұр.
Бірінші қосымша топшаның элементтері ұзын периодты кестеде 
В  әріптерімен белгіленген.  Олардың  жалпы  саны  он  бірак, 8  баз in-

ген:  IB—V111В.  Бұларда да  валенттік мәні көбіне топтыц нөмірімен 
сай  келеді.  Қестеде  әзірше  32  d-элемент  бар.
Ұзын  периодтық  системада  28  /-элемент  14  ұқсастар  тобын 
құрайды.  Лантаноидтар  мен  актиноидтардың  әсіресе  соңғы  тоғы- 
зының  ұксастығы  күштірек.
Элементтердің  кластары. 
Жоғарыда  айтылған  ұқсастар  тобы- 
нан  басқаша  да  элементтердің  электрондық  конфигурациясына 
сай  мынадай  4  класқа  бөліп  қарауға  болады:  инертті  элементтер, 
типтік  элементтер,  ауыспалы  элементтер  және  қатар  ішіндегі 
ауыспалы  элементтер.  Мұндай  классификация  s,  р,  d,  f  қатпар- 
ларындағы  орбитальдардың  қаншалықты  толған-толмағанына 
негізделген.
И н е р т т і   э л е м е н т т е р   класына  (Не —  гелийді  есепте- 
мегенде)  соңғы  квант  қабаты  түгелдей  толған  элементтер  кіреді. 
Олар  бар  болғаны  6  элемент.  Инертті  элементтердің  соңғы 
қабатында  тұрақты  октеттердің  ns2np 6  болуына  сай  химиялық 
жағынан  алғанда  өте  активсіз  болып  келеді.
Т и п т і к   э л е м е н т т е р г е   ең  соңғы  қабаттан  басқа  кабат- 
тары  түгелдей  электронға  толған  элементтер  жатады,  олардың 
сыртқы,  қабатыныц  электрондық  конфигурациясы  /гя'-ден  ns~np5- 
ке  дейінгі  аралықты  камтиды.  Бұл  класка  жоғарыдағы  бөлуіміз 
бойынша  44  элемент  жатар  еді,  бірақ  Си  пен  Zn  топшаларының 
6  элементі  көптеген  физикалық  және  химиялық  касиеттерінің 
ұксастығына  байланысты  ауыспалы  элементтерге  қосылады.
Типтік элементтердің  химиялық  касиеті  олардың  атомдарының 
электрондар  қосып  алып  не  беріп,  гұрақты  ннертті  элементтердің 
конфигурациясына  ие  болуына  байланысты  болады.  Сондықтан 
бұл 
класқа 
көптеген 
металдар 
мен  барлық  бейметалдар 
кіреді.
А у ы с п а л ы   э л е м е н т т е р   класына  кіретін  элементтердің 
атомдарында  әлі  де  аяқталмаған  соңғы  екі  квант  қабаты  болады, 
онда  (п — 1 )d  қатпар  да  бар.  Периодтық  кестеде  ауыспалы 
элементтердің  4  катары  бар,  олар  3d,  Ad,  5d,  6d  орбитальдарды 
толтырады,  үлкен  перподты  кестеде  111В  тобынан  басталады. 
Бұл  кластың  элементтері  әсіресе  физикалық  қасиеттері  бойынша 
алганда  өте  ұқсас  келеді.  Олардың  бірнеше  тотығу  дәрежесі 
бар,  қосылыстары  түсті  келеді,  көптеген  комплекстер  түзеді.
Қ а т а р   і ш і н д е г і  
а у ы с п а л ы   э л е м е н т т е р  
айтып 
өткен  ауыспалы  элементтерден  белек,  олардың  атомдарында 
сыртынан  санағанда  үш  бірдей  ішкері  қабатының  электрон 
кауыздары  толмаған  болып  келеді.  Олардың  ішінде  (п — 2)/  орби- 
тальдар  да  бар.  Жадны  алғанда  бұл  кластың  элементтерінің 
электрондық  конфигурациясы  мынадай  болуға  тиіс:  (п—2)/1-4 
(»— 1)  s-pb d'  не  d°ns2.  Қатар  ішіндегі  ауыспалы  элементтердің 
баска  класс  элементтерімен  салыстырғанда  өзара  ұқсастығы 
тым  күшті.
94

жүктеу/скачать 30,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: