Д. И. Менделеев жасаған элементтерд1н периодтык системасы

Д.И.  МЕНДЕЛЕЕВ  ЖАСАҒАН  ЭЛЕМЕНТТЕРД1Н  ПЕРИОДТЫК  СИСТЕМАСЫ
П ери олтар
Э л е м е н т т е р д і н  
т о п   т а р ы
Қатарлар
i
11
111
IV
V
VI
VI I
V I I I
i
1
1 
н
Сутек
1 
t,00794
(И)
2 
н е
Гелий
2 
4,0026
2
2
з 
Li
Литий
2 
6,941
4
 
ве
j  Бериллий
2 
9,0122
5 
В
3
 
Бор
2
 
10,811
6
 
с
4
  Көміртек
2 
12,01115
7 
1
5 
А з о т
2 
14,006/
8
 
0
Оттек
2 
15,9994
4
 
F
7
 
Фтор
2 
18,9984
«0 
Ne
Неон
8
2 
20,179
3
3
и 
Na
' 
Натрий
2 
22,9898
12
 
Mg
2
  Магний
8
2 
24,305-
13 
AI
з  Алюминий
2 
26,9815
14 
SI
J 
Кремний
2
 
28,086
15 
|> 
6
 
Фосфор
2 
30,9-/38
16 
5 
6
 
Күкірт
2 
32,066
17
 
CI
] 
Хлор ■
2 
35,453
,8
 
A r
8
 
Аргон
2 
39,948
4
4
19 
К
8
 
Кат ий
8
2 
39,102
2
 
2 0
 
Са 
8
  Кальций
8
2 
40,08
SC 
21
 
2 
Скандий 
9
8
44,956 
2
ТІ 
2 2
 
2 
Титан 
ю
8
47
,88
 
2
V 
2 3
 
2 
Ванадий 
ц 
8
50,942 
2
C r 
24
Хром 
1
з
8
51,996 
2
МП 
25
Марганец  із
8
54,9380 
2
Fe 
26 
.
Тем ip 
и
8
55,847 
2
Со 
27
Кобальт 
is 
8
58,9332 
2
N1 
38 
2
Никель 
16
8
58,69 
2
5
CU 
29
М ы с  
J
8 
8
63,546 
2
Zn 
30
М ь ф Ы Ш  
18
8
65,39 
2
31 
са
ia 
Галлий
8
2 
69,72
32 
Ge
j
3
  Германий
8
2 
72.59
5 
33 
A«;
18
 
М ы ш ь я к
8
2 
74,9216
6 
34 
Se 
is 
Селен 
8
2 
78,96
7 
35 
ВГ 
18
 
Бром
8
2 
79,904
36'  
КГ
18
  Криптон
8
2 
83,80
5
6
! 
*
 
Rb
J8  Рубидий
8
2 
85,47
2
 
38 
s r  
Стронций
8
2 
87,62
Y 
39 
2 
ИтТрИЙ 
9
8
88,905 
2
Z r 
АО
Цирконий  10
8
91,22 
2
Nb 
41
Ниобий 
12
18
8
92,906 
2
N10 
42
Молибден  *з 
8
95,94 
2
ТС 
4 3  
2
Технеций 
^
, 
8 
[98) 
2
RU 
4 4  
! 
Рутений 
]1 
8
101,07 
2
Rh 
45 
,
Родий 
{g 
8
102,905 
2
Р Ч  
4 6
Палладий 
}} 
8
106,4 
2
7
A S  
47 
,
КүМІС 
18 
8
107,868 
2
с а  
4 8 
,
2
Кадмий 
18 
18 
8
112,41 
2
49 
ІП
3
18 
Индий
18
8
2 
114,82
4 
5 0  
SR
i8 
Кал ай ы 
18 
8
2 
118,71
5 
51 
Sb
18 
Сурьма 
18 
8
2 
121,75
6 
5 2  
Те 
!* 
Теллур 
8
2 
127,60
53 
i
1S 
Йод 
8
2 
126,9045
8 
54 
х е
S  
Ксенон 
8
2 
131,30
6
8
55 
CS
1
Цезий
18
8
2
 
132,905
56 
ва
2
8g 
Барий
18
8
2 
137,34
la* 
57
2
Лантан 
j
18
8
138,91 
2
H f  
72 
2 
Гафний 
^
18
8
178,49 
2
Та 
73 
2 
Тантал 
^
18
8
180,948 
2
W 
74
2
Вольфрам 
32 
18 
8
183.85 
2
Re 
75
2
Рений 
32
18
8
186,207 
2
0 s  
76
2
Осмий 
32
18
8
190,2 
2
ІГ 
77
2
Иридий 
з і
18
8
192,22 
2
Pt 
78 
1
Платина 
32 
18 
8
195,09 
2
9
AU 
79 
, 
Алтын
18
8
196,967 
2
H g  
80
Сынап 
18
18
8
200,59 
2
81 
И
18  Таллий
32
18
8
2 
204,38
82 
р о
4
18 
К о р ғ а с ы н
18
8
2 
207,19
83 
|)|
5
В и с м у т
18
8
2 
208,- 80
6 
84 
Р о  
1&
32  Полоний 
18 
8
2 
[209]
7 
85 
At
32
 
Астат 
18
8
2 
[210]
-
8 
86 
R "  
32
 
Р а д о н  
18 
8
2 
[222]
7
1 0
У
 
87 
F r 
8
is  франций
18
2 
[223]
2 
88 
Ra 
8
18 
Радий
32
18
8
2 
[226
АС**  89 
2
Актиний 
18
32
18
8
[227] 
2
KU 
'0 4  
2
(Курчатовий)з;
18
8
[261] 
2
( N S )  
105
U
,32
( Н и л ь с б о р и й  
32
8
[262] 
J
106
[263]
107
[262]
Л а н т а п и д т а р   ss-7i
58
се 
2
Церий  28
18
8
140,12 
2
59
РГ
П р а з е о д и м  
^
18
8
140,9077 
2
60
Nd
Неодим  8
22
18
8
1 4 4 ,2 4  
2
61
Pm 
г
Прометий  2*
18
8
[145] 
2
62
Sm 
2
Самарий  28
18
8
150,35 
2
63
Eu 
2
Европий  2^
18
8
151,96 
2
64
Gd
с
Гадолиний 
2
‘.
1!
157,25
65
ТЬ 
2
Тербий 
26 
18 
8
158,925 
2
66
DV
Д И С П Р О З И Й   28
18
8
162,50 
2
67
Н0
Гольмий 
29
18
8
164,930 
2
68
ЕГ
Эрбий 
3§
18
8
167,26 
2
69
Tm 
2
Тулий 
31 
18 
8
168,934 
2
70
п
Иттербий 
32 
18 
8
173,04
---------
. 
-  Г /  9,
'T i
LU 
г
9
Лютеций 
3 2  
18 
8
174,97 
2
\   К  Т  И 
1 з  
и  д  т а р 
ад -ю з 
. / Л
тһ 
40 
2 
1,1 
10
ТориЙ  Л
18
8
232,038 
2
Ра 
9i 
1
П р о т а к т и н и й  20
18
8
[231] 
2
и 
42 
,2
У р а н  
21
18
8
238,03 
2
NP 
93 
2 
Нептуний 
3 2  
18 
8
(23 7] 
2
p u  
9 4  
2
Плутоний  24
18
8
[2 4 4
) 
2
Ат  45 
1 
Америций 
3 2  
18 
8
[ 
243] 
2
cm 
96
Кюрий 
j
i
]247]
97 
2 
Bk 
2
Г- 
^  
26
Б е р к л и »  
32 
18
• 
г 
8
247) 
2
9*
Cf
8
К а л и ф о р н и й  
3 2  
18
Г 
, 
8
[251] 
2
99
ES 
1
Э й н ш т е й н и й  
3 2  
18 
8
[25 4] 
2
100
Fm 
f
Фермий 
з2
18
8
[257] 
2
101
Md 
г
М е н л е л е е в и й
18
[258] 
2
/  
, 
|° 2 
(N0) 
f
(Нобелий)  j2 
18
г 
8
[255j 
2
103
И г) 
I
(Лоуренсий) 
32
18
8
f256] 
ц  Д2

Б.  А.  БІРІМЖАНОВ,  И.  Н.  НҰРАХМЕТОВ
Ж А Л П Ы
ХИМИЯ
Казак,  ССР  Халыққа  білім  беру  министрлігі  педагогикалық 
жене  химия  пәні  оқылатын  институттардың  студенттеріне 
арналған  оқулық  ретінде  бекіткен
Өңделіп,  толықтырылған  үшінші  басылымы
АЛМАТЫ  AHA  ТІЛ I  1992

ББК  21 
Б  §4
\
Колданылған  кыскартулардың  мані
балку 
температурасы
АИ°
стаидартты  энтальпия
J / , " C
к.
кайнау  температурасы
S°
стандартты  түзілу  эн-
тропиясы
t 
° 
с
қ а т .
кату 
температурасы
АО°
стандарт™ 
изобара- 
изотерма 
потенциалы
к
иондану 
константасы
(Гиббс  энергиясы)
ион.
d
элементтер  арасында-
К .  
б.
көміртектік  бірлік
ғы  байланыс ұзындығы
<),  (с),  (г)  •- 
катты,  сүйык,  газ  күйі
Е
байланыс 
энергиясы
моль/л
моль/мин
кДж/моль
моль/литр
моль/минут
килоджоуль/моль
(’
Т Ы Ғ Ы З Д Ы Ғ Ы
^
 $
Бірімжанов  Б.  А.,  Нурахметов  Н.  Н.
Б  94  Жалпы  химия  —  Алматы:  Ана  тілі  —  1991,  640  бет.
ISBN-5-630-00027-6
Кітапта  жалпы  химия  курсына  кіретін  негізгі  ұғымдар  мен  заңдар:
атомдардың,  молекулалардрщ,  кристалдардың  құрылысы,  химияЛыіс,бд'йла- 
ныстың  табиғаты  t  мен 
түрлері, 
химиялык.  реакциялардын  жүруінің 
кинетикалық 
және 
термодинамикалык 
заңдылыктары, 
ерітінділердің 
түзілуі  мен  электролиттік  диссоциация  т.  б.  қазіргі  ғылыми  тұрғыдан 
баяндалады.  Элементтер  химиясы  периодтық  заңға  сай  теориялык  мәсе- 
лелерге  сүйене  отырып  қарастырылады.
Кітагітың  3-басылымы  (біріншісі  1962  ж,  екіншіеі  1970  ж.)  жана 
бағдарламаға  сэйкее  толыктырылып,  канта  өндеуден  өткізілді.
Окулық  педагогикалык  және  химия  пәві  окылатын  институттардың 
студенттсріне  арналған,  сонымен  катар  ол  орта  мектеп  мұғалімдеріне 
де.  инженер-техникалык  кызметкерлеріне  де  кажет.
Б
1703000000—017 
415(05)—92
024—91
ISBN-5-630-00027-6
ББК  24.1
(£)  Бірімжанов  Б..  Нұрахметов  Н.

i
АЛ ҒЫ  СӨЗ
Оқулықтағы  материалдардың  баяндалу  реті  жалпы  және 
анорганикалық*  химия  курсының  жаңа  бағдарламасына  сай 
жазылды.  Химия  ғылымының  теориялық  негіздері  қазіргі  тұр- 
ғыдан  баяндалып,  элементтер  және  олардың  қосылыстарының 
қасиеттерін  түсіндіру  Д.  И.  Менделеевтің  периодтық  системасы 
мен  периодтық  заңына,  олардың  дамуының  соңғы  кездегі  жетіс- 
тіктеріне,  әсіресе,  атомдар  мен  молекулалардың  кұрылыс  тео- 
риясына,  термодинамикалык  сипаттамаларына  негізделген.  Оқу- 
лықта  Бірліктердің  Халықаралық  жүйесі  (БХЖ)  пайдаланылған.
Осы  айтьілған  талаптарға  сай  кітаптың  үшінші  басылымына 
көптеген  өзгерістер  енгізіліп,  соңғы деректер  қосылды.  Бул  еңбекті 
жазғанда  орыс  тілінде  жарық  көрген  шетел  тілдерінен  аударыл- 
ған,  оқулықтар  мен  оқу  құралдары,  сондай-ак  ғылыми  журнал- 
дардың  материалдары  және  авторлардың  Қазақ  мемлекеттік 
университетінде,  басқа  да  жоғары  оку  орындарында,  химия 
пәнінен  сабақ  бергендегі  көп  жылдык  тәжірибелері  пайдала- 
нылды.
Окулықтың  қазіргі  үшінші  басылымын  негізгі  авторы  профес­
сор  Б.  А.  Бірімжанов  кайтыс  болғаннан  кейін  оның  шәкірті 
профессор  Н.  Н.  Нұрахметов  дайындады.  Кітапка  енгізілген 
өзгерістердің біразы екі  автордың кейінгі  жылцарда Мрігііт  іиыгар- 
ған  жұмыстарынан  алынды:  «Химия  әлемінде»,  «Мектеп»,  1973, 
«Атом  және  элеметтердің  периодтык  системасы»,  1975,  «Жалпы 
және  анорганикалық  химияның  теориялык  кіріспесі»  (үшінші 
автор  доцент  М.  Б.  Мұратбеков) 
«Мектеп»,  1977,  «Металл 
еместердің  хнмиясы»,  ҚазМУ,  1977,  «Қышкылдық-негіздік  әре- 
кеттесу  теориялары»,  ҚазМУ,  1985.  Бұған  коса  профессор 
Б.  А.  Бірімжановтыц,  доцент  М.  Б.  Мұратбековпен  бірігіп 
жазған  «Комплексы  косылыстар»  атты  еңбегі  де  пайдала- 
нылды.
Бұл  кітапқа  байланысты  пікір-кеңес,  тілек  не  ескерту  айтатын 
окырмандардыц  мына  адреске  хабарласуын  өтінеміз:  480012, 
Алматы  қаласы  12,  Виноградов  көшесі,  95  А  үй,  Казак  мемле- 
кеттік  университетінің  анорганикалық  химия  кафедрасы.
*Кейінгі  кезде  бейорганикалык  деп  те  алынып  жүр.
3

Б ір ін іи і  б ө л ім
ТЕОРИЯЛЫҚ  МӘСЕЛЕЛЕР
I  тарау 
КІРІСПЕ
§ 
1.  химия  ғылымы
Химия  —  жаратылысты  зерттейтін  ғьілымдардың  бірі.
Жаратылыс  дейтініміз  —  бізді  айнала  қоршаған  материялық 
дүние.  Бұл  материялык,  дүние  адам  баласының  сана-сезімінен 
тыс,  оған  тәуелсіз,  өз  бетімен  жасап  тұрған  объективтік  болмыс, 
«...материя  дейтініміз,  ол  біздін,  сезім  мүшелерімізге  эсер  ету 
арқылы  түйсік  туғызушы;  материя  дейтініміз  бізге  түйсік  арқылы 
берілетін  объективтік  болмыс».
Материя,  материялық  дүние,  жаратылыс  жайында  түсінік 
толық,  дұрыс  болу  үшін,  онда  өнебойы  өзгеріс,  өсу,  өшу,  даму 
процестері,  үздіксіз  козғалыс  болатындығын  естен  шығармау 
керек.  Материя  әрдайым  қозғалыста  болады.  «Қозғалыс —  мате- 
рияның  бар  екендігінің  формасы.  Еш  жерде,  еш  уакытта  козға- 
лыссыз  материя  болған  емес,  болуы  мүмкін  де  емес...»  (Ф.  Эн­
гельс).
Демек,  қозғалыс  —  материяның  бөліп  алуға  болмайтын 
өзімен  бірге  жаралған  қасиеті.  Материя  мен  оның  қозғалысы 
жойылмайды  да,  жаңадан  жаралмайды  да,  ол  —  мән.гілік.
Материя  қозғалысының  түрлері  әр  қилы:  заттың  бір  орыннан 
екінші  орынға  козғалуынан  бастап,  оның  кызуы  және  салқын- 
дауы,  жарық  шығаруы,  химиялык  әрекеттесуі,  тіршілік  процес- 
тері,  ең  ақыры  ойлау  — осының  барлығы  материяның  козға- 
лысының  түрлері.
Адам  жаратылыс  зерттеуде  болсын,  не  күнделікті  тұрмысында 
болсын  жаңа  айтылып  өткен  кең  түсініктегі  материямен  емес, 
оның  нақты  көрінісімен,  материяның  жеке  түрімен  кездеседі. 
Материяның  тұракты  физикалық  касиеттері  бар  әрбір  түрі 
з а т  деп  аталады,  мысалы,  шыны,  темір,  уран,  бор,  гелий  т.  б. 
жеке  заттар.
Күнделікті  бакылауымызда  бұл  заттар  өнебойы  өзгеріске 
ұшырайтындығын  байқаймыз,  мысалы,  тау  жыныстары  күй- 
рейді,  су буға  айналып ұшады, темір тоттанады.  Осы  өЗгерістердің 
барлығы  —  материя  қозғалысының  жеке  түрлері.
Материяның  накты  көрінісі  (заттар)  өте  көп,  материя  козға- 
лысының  түрлері  де  қилы-килы,  осыған  сәйкес  жаратылысты 
зерттейтін  ғылымдар  да  түрлі  салаға  бөлінеді.
Химия  материя  қозғалысының  химиялык  түрін  зерттейді, 
яғни  зат  негізінен  өзгеріп,  бір  заттан  екінші  жаңа  зат  түзілуіне 
байланысты  туатын  материя  қозғалысының  түрін  зерттейді.
4

Материя  козғалысының  химиялык  түрін  —  химиялык  өзгеру 
процесін  —  көбінесе  х и м и я л ы к   р е а к ц и я   деп  атайды.  Реак- 
цияласушы  және  реакция  нәтижесінде түзілетін  заттардың санына 
және  сапасына  карай  химиялык  реакциялардың  төрт  түрі 
болады.
Х и м и я   —  з а т т а р д ы ң   б і р і - б і р і н е   а й н а л ы п   ө з - 
г е р у і н   з е р т т е й т і н   ғ ы л ы м .   Х и м и я   —  з а т т а р д ы н ,  
к ұ р а м ы н ,   к ұ р ы л ы с ы н ,  к а с и е т т е р і н ,   х и м и я л ы к  
ө з г е р і с т е р і н . ө з г е р і с   ж а ғ д а й ы н ,   ә р і   ө з г е р і е т е р -  
ме н   к а б а т   б о л а т ы н   к ұ б ы л ы с т а р д . ы   з е р т т е й т і н  
ғ ы л ы  м  .
Химиялық  зерттеу  әдістерінің  бірі —  бақылау,  бірак  ол  зат- 
тарды  және  түрлі  құбылыстарды  үстіртін  бакылау  және  сипаттап 
жазумен  канағаттанбайды,  сол  кұбылысты  терең  түсіндіруді 
максат  етеді.  Құбылысты  түсіндіру  үшін  оның  мазмұнына  терең 
бойлап,  ол  кұбылысты  туғызатын  себептерді  тауып,  оның  болу 
жағдайын  аныктайды.
Міне,  осы  үшін  жаратылыстың  түрлі  кұбылыстарын,  процес- 
терін  (реакцияларын),  қолдан  жасалған  жағдайда  зерттейді,  оны 
т ә ж і р и б е   не  э к с п е р и м е н т   деп  атайды.
Химик  бір  кұбылысты  не  процесті  зерттеп  отырғанда,  келген 
ойының,  жорамалының  дұрыс  екенін  білу  үшін  тәжірибе  койып 
шешеді.  Ондай  жорамалды  г и п о т е з а   дейді.
Егер  тәжірибе  жүзінде  гипотезаның  дұрыстығы  аныкталса, 
ол  тек  бір  бұл  кұбылыс  емес,  жаңа  кұбылыстарды  түсіндіруге 
жол  ашатын  болса,  онан  шығатын  қорытындылар  акикат  шын- 
дыкка  дәл  келіп  жатса,  онда  гипотеза  т е о р и я ғ а   айналады.
Сонымен,  химия  ғылымы  алдына  койған  міндеттерді  шешуде 
бакылау,  гипотеза,  тәжірибені  негізгі  зерттеу  әдістері  ретінде 
пайдаланып,  олардың  нәтижесінде  аныкгалған  мәліметтерді 
түсіндіру  үшін  теорияларды  басшылыкка  алады.
§  2.  ХИМИЯ  ДАМУЫНЫҢ  НЕГІЗГІ  КЕЗЕҢДЕРІ
Химиялык  алғашкы  мәліметтер,  жеке  химиялык  процестерді 
колдан  жасай  білу  ерте  заманнан  бері  белгілі.  Химия  да,  баска 
ғылымдар  сиякты  адам  коғамының  материалдык  мұктажын 
өтеуден  өсті.  Мүнда  да,  баска  гылымдардагыдай,  практикалык 
білім теориядан  бұрын туды.  Іс жүзінде керекті жеке бір  химиялык 
процестерді  (айталык  жану,  кеннен  металл  корыту)  ашып, 
керегіне  пайдалану  алгашкы  кауым  кезінде-ак  болган,  мысалы, 
біздің  жыл  санауымыздан  3000  жыл  бұрын  Месопатамияда 
кеннен  темір,  мыс,  күміс,  коргасын  алган,  ал 
1200
  жыл  бұрын 
Қытайда  түрлі  химиялык  заттарды  алып  отырган  Үнді  мен 
Египетте  де  сол  кездерде  химиялык  жеке  өндірістер  болган. 
Эрине,  осы  химиялык  білімдер  химия  гылым  болуынан  бірнеше 
мын,  жылдар  бұрын  шыккан.  Беріректегі  кұл  иеленуші  мемле- 
кеттерде  де,  тұрмыска  керекті  химиялык  білім  өсе  берген.  Әсіресе 
ертедегі  Египетте  көп  химиялык  білімдер  жинакталған.
5

XVIII 
ғасырдың ортасына дейін  химия  ғылым деп есептелмеген, 
оған  дейін 
химия 
кәсіп, 
шеберлік  ретінде 
ғана 
болған. 
Мысалы,  біздің  жыл  санауымыздан  үш  ғасыр  бұрын  ерте  заман- 
дағы  мәдениетті  ел  —  Египеттің  Александрия  деген  қаласында 
Ғылым  академиясы  болған,  онда  «құдай  өнері»—  химияға  ар- 
наулы  Серапис  сарайы  беріліпті-міс,  бірак  сонда  да,  химияны 
нағыз  ғылым  деп  есептемеген.  Бергі  заманда  да  кеннен  металл 
алуды,  шыны  жасауды,  кейбір  кышқылдарды,  тұздарды  баска 
да  химнялық  заттарды  ала  білген,  бірақ  мұнда  кандай  процестер 
жүретінін,  оларды  меқгеруді  білмеген,  өйткені  ол  кезде  бүл 
химиялық  процестердің  ғылыми  негіздері  белгісіз  еді.
А л х и м и я   д ә у і р і .   Химияның  өзінде  қалыптасқан  теория 
болмағандықтан,  ол  жалпы  ғылымдағы  үстем  теорияның  ықпа- 
лында  болған.  Ерте  кезде  А р и с т о т е л ь   (біздің  жыл  сана­
уымыздан  бұрынғы  384—322  жылдар)  ілімі  үстем  болған.  Арис­
тотель  ілімі  мәні  затта  емес,  оның  қаеиеттерінде,  заттың  касиетін 
өзгертсе,  зат  өзі  өзгереді  дейтін.  Заттарды  өзгертуші  «квинтэссен­
ция»  деген  бар  деді.  Аристотельдің  ілімін  шіркеу  қолдап,  оны 
мүлтіксіз,  кұдай  сөзіндей  деп  танытты.
Ертедегі  Египетте,  Қытайда,  Үндіде  және  Месопотамияда 
кұнды  заттардың  бағасын  шағатын  өлшеуіш  —  алтын  болды. 
Колында  алтыны  бар  адам  баска  зат  ұстаушыға  да,  зат  істеушіге 
де  үстем  болды.
Сол  заманда  Александрияда,  Аристотель  ілімінің  әсерінен, 
жай  маталдарды  алтынға  айналдыруға  болады  деген  ағым 
туды.  Ол  үшін  квинтэссенцияның  бір  түрі  —«философия  тасын» 
табу  керек  болды.  «Философия  тасы»  алтын  жасағаннан  баска 
кәріні  жасартады,  ауруды  суыктырады  т.  т.  деп  ойлады.
Ол  кездегі  химияны  кәсіп  етушілердің  барлығының  арманы 
«философия  тасын»  табу  болды.
Египетті  жэне  баска  шығыс  елдерін  арабтар  жеңіп  алған 
сон  (641  ж.)  олардағы  химиялық  білімнін,  біразы  арабтарға 
көшті.  Арабтар  ол  кездегі  химиялык  білімді  біраз  байытты  — 
азот  кышкылын,  бірнеше  тұздарды,  басқа  жаңа  заттарды  ашты, 
Г е б е р   Д ж а ф а р   Й б н   Х а й а н   (721—815  ж.),  Ә б у б ә к і р  
М у х а м м е д  
ә л - Р а з и  
(866—925  ж.), 
Ә б у ә л і  
Й б н
Си  на  
(980—1037  ж.)  сияқты  атақты  ғалымдары  болды.
Арабтар  химия  деген  сөзге  жұрнақ  косып  а л х и м и я   деп 
өзгертті.  Арабтар  Испанияны  басып  алғаннан  (711  ж.)  кейін 
алхимиялық  білімдер,  әсіресе  философия  тасын  іздеу  идеясы, 
Европа  елдеріне  тарады.
Орта  ғасырларда  Европа  елдерінің химиктері  осы  алхимияның 
шырмауында  болды.  Химия  тарихында  алхимия  дәуірі  ұзак 
уакытка  (1500  жылға)  созылады.  Қорытып  айтсақ,  алхимия 
дәуірінен  қалған  пайдалы  істер  де  бар:
1
.  Алхимиктер,  көп  тәжірибелер  жасау  нәтижесінде,  химия­
лык  жұмыс  істеудің  толып  жаткан  тәсілдерін  тапты  (химиялык 
реакциялардың  үш  түрі,  коспаларды  (сұйык)  ажырату  т.  б.).
2.  Жаңа  заттар  ашылды:  кышкылдар  (HCl,  H
2
SO
4
,  HNO
3
,
6

«патша  сұйығы»),  сілтілер  (NaOH.  Са(ОН)2),  түрлі  тұздар  және 
мышьяк,  сурьма,  висмут  және  фосфор  сияқты  элементтер.
Мұнымен  катар  алхимия  дәуірі  ғылымның  дамуына  кедергі 
жасады:
1.  Теориялық  негізі  Аристотельдіқ  жалған  ілімі  болғандықтан, 
алхимия  ғылымға  айнала  алмады.  Әсіресе  Европадағы  алхимия 
ғылымға  карсы  ағым  болып,  діни  көзқарасты  қолдады.
2.  Философия  тасына  өзі  ие  болып,  баюдан  келіп  туған  кұпия- 
лык,  зиянды  әсерін  тигізді.  Әрбір  алхимик  жаңа  бірдеңе  тапса, 
оны  халыққа  басқа  ғалымдарға  жарияламауға  тырысатын.  К,ұ- 
пияларын  әкесі  баласына  ғана  айтып  кететін  болған.
Россияда  алхимия  пікірлері  тарамаған.  Россиядағы  жеке 
химиялык  білімдер,  практикалық  химия,  Батыс  Европаның  әсері- 
сіз,  өздігінше дамып  жатты.  Қайта  Таяу  Шығыс.  (Византия,  Арме­
ния  т.  б.)  елдерімен  химиялык  білім  жайында  катынас,  айырбас 
болып  тұрды.
Алхимиядан  —  химияға. 
Алхимия  дәуірінде,  әр  түрлі  уақытта, 
елде  практикаға  химиямен  айналысушылар  болған.  Европада 
ғылым  мен  өнердің  кайта  өрлеу  дәуірінің  әсерінен,  химияда 
XVI—XVII  ғ.  практикаға  бет  бұрушылык  күшейді.  Химияның 
міндеті — дәрі  даярлап,  адам  емдеу  деп  П а р а ц е л ь с   (Швей­
цария),  Л и б а в и й   (Германия),  В  а  н-Г е л  ь м  о  н т  (Голлан­
дия)  я т р о х и м и я   (грекше  —  ятрос— емдеуші)  деген  бағыт 
туғызды;  А г р и к о л а   (Германия)  химиялык  білімді  металлур- 
гияға,  Бирингуччио  (Италия)— пиротехникаға,  Палисси  (Фран­
ция)—  керамикаға,  Г л а у б е р   (Германия)— химиялык  өнер- 
кәсіпте  қолдануға  талаптанды.
Бірак  химиялык  практика  біраз  ілгері  басканымен,  алхимия­
дан  баска  теория  болмады.  Осы  кезде,  1661  ж.  Р о б е р т Б о й л ь  
(1627—1691,  Англия)  ескіріп,  кедергіге  айналған  алхимия.кағи- 
даларына  қарсы.шығып,  оларды  мыктап  сынайды.  Бойль  жаца 
теория  ұсынбағынымен,  химияны  ғылыми  жолға  коюға тырысады. 
«Химиялык  элемент  деген  не?»  деп  сұрақ  қойып,  оған  берген 
жауабы  химиялык  элементтің  осы  уакыттағы,-  анықтамасына 
жуык  келеді  (III  тарау,  §  1),
Ф л о г и с т о н   д ә у і р і .  
XVI  ғасырда  Батыс  Европада 
феодализм  жойылып,  оның  орнына  сауда,  әсіресе  өнеркәсіптік 
буржуазия  келген  кезде,  өнеркәсіп,  оның  ішінде  металлургия 
күшейді.  Металл  өндіру  технологиясы,  жану,  тотыгу,  тотықсыз- 
дану  сиякты  химиялык  процестер  ашылды.  Осыларды  іс  жүзінде 
орындау  қолдан  келгенмен,  оны  жаксарту,  тездету  т.  б.  үшін 
теориялык  негізін  білу  керек  болды.  Химияда  ескірген,  әрі  жал- 
ғандығына  жұрттың  көзі  жеткен  алхимия  ілімінен  баска  еш 
теория  әлі  жок  еді.
Неміс  химигі  Ш т а л ь   тәжірибелік  мәліметтерді  корытып 
ф л о г и с т о н   т е о р и я с ы н   ұсынды  (1700  ж .).  Бұл  теория 
бойынша  барлық  жана,  тотыға  алатын  заттардың  хұрамында 
флогистон  (грекше  phlogistos  —  жанушы)  болады.  Зат  жанғанда, 
не  тотыкканда,  ондағы  флогистон  бөлініп  шыгады,  мысалы.
.7

Георг  Эрнст  Шталь 
Михаил  Васильевич  Ломоносов
(1659— 1734) 
(1711— 1765)
темірді  (металдарды)  қыздырғанда,  флогистон  бөлініп  шыгып, 
как  түзіледі:
темір^-темір  қа гы +  флогистон
Демек,  флогистон  теориясы  жану  не  тотығу  процесін  айрылу 
реакциясы  деп  карайды:  металл  —  күрделі  зат,  ал  как —  жай 
зат.  Қакты  қайтадан  металға  айналдыру  үшін  оған  флогистон 
косу  керек.  Қөмір  таза  флогистоннан  тұрады  деп  есептейтін, 
сонда:
темір  қағы +  флогистон  (көмір)  —
>- темір
Флогистон  теориясының  қате  екендігі  көрініп-ак  тұр,  бірақ 
химияның тарихи  даму  дәуірінде  бұл  теорияның  бірқатар  маңызы 
болды:  біріншіден,  тәжірибеден  жиналған  фактілерді  бір  жүйеге 
келтірді,  екіншіден  химияның  алхимия  түсініктерінен  кұтылуына 
себеп  болды.  Энгельстің  айтуынша  «...химия  флогистон  теориясы- 
ның  көмегі  аркылы  алхимиядан  арылды...»
Кейін  флогистон  теориясына  қайшы  келетін  фактілер  көбейді, 
мысалы,  темір  каққа  айналғанда,  оның  салмағы  флогистон 
бөлініп  шыққандыктан  кемудің  орнына,  өсіп  шығады  екен. 
Флогистон  теориясы  100  жылдай  өмір  сүрді,  кайшы  фактілер 
көбейгендіктен  химияның  ендігі  дамуына  тұсау  бола  бастады.
Флогистон  теориясына  ғылыми  соккы  берген  М.  В.  Ломоно­
сов  болды.  Бұл  теорияның  терістігін  кейін  Лавуазье  толық  дә- 
лелдеді.
: 
8

Химияның  ендігі  жаңа  кезеңі  атом-молекулалық  теориядан 
басталды  (II  тарау).
Химияның  ғылыми  негізін  калаған  орыстың  ұлы  ғалымы 
М.  В.  Л о м о н о с о в   болды.  Химия  ғылымында  жүздеген  заң, 
теория,  қағидалар  бар,  бірақ  бұлардың  барлығы  кейін  ашылған, 
ал  Ломоносовтың  өзі  химияның  тұңғыш  заңы,  қай  жағынан 
қарағанда  да,  өте  маңызды  заңы  — материяның  саңталу  заңын 
ашкан.
Бұл  материя  сақталу  заңы  —  жаратылыстың  негізгі  заңдары- 
ның  бірі,  мұның  бір  бөлімі  заттар  массасының  (салмағы)  сақталу 
заңы  түрінде  орта  мектеп  химиясында  оқылып  өтті,  екінші  бөлімі 
энергия  сақталу  заңы  ілгеріде  (II  тарау)  өтіледі.
Мұнымен  қатар,  Ломоносов  атом-молекула  теориясын  (II  та­
рау,  §  1,  5),  жылудың  кинетикалык  теориясын  (II  тарау,  §  10) 
ашты,  химиялык  реакцияларда  салмактық  бақылау  жасау  үшін 
таразыны  ғылыми  кұрал  етіп  пайдалануды,  химия  мен  физика 
және  математиканы  ұластырып  физикалык  химияны;  тағы  баска 
осы  сиякты  химияға  ғылыми  негіз  болатын  мәселелерді  ұсынған.
Сөйтіп,  XVIII  ғасырдың ортасында, данышпан ғалым  М.  В.  Ло- 
моносовтың  еңбектерінің  арқасында  химия  дәл  ғылымдар  ката- 
рына  қосыла  бастады.