Д. С. Адаева, А. Т. Унышева, С. Е. Султанбекова, Г. В. Осиненко

60 
 
ӛседі,  шламмен  немесе  бӛлумен  кӛбейеді.  Тас  бақтар  мен  учаскелердің 
декоры ҥшін мінсіз
.
 
Сіз  білесіз  бе?  Тасбақа  "жарылу-шөп"  деп  аталады.  Мифологиядағы 
бірдей атау мифтік өсімдік бар, оның зелье темірді бұзады. 
Тас өрілген (Saxifraga stolonifera)
 шӛптік тӛмен қабатты қарапайым кӛп 
жылдық  сәндік  ӛсімдік  ҧзын  жіпті  қысқартылған  ӛрімдері  бар.  Ӛсімдіктің 
биіктігі  –  шамамен 20  см. ӛрілген  тас жапырақтары  дӛңгелек,  қалқанша, ірі 
тісті  толқынды  шеттері  бар,  розеткаға  жиналған,  сондай-ақ  кӛптеген  жҧқа 
қызыл  ӛрістер  (мҧрын)  бар,  олардың  ҧшында  тағы  да  еншілес  жапырақ 
розеткалары дамиды. Жапырақтардың жоғарғы жағы ақ жақтары бар жасыл, 
ал  тӛменгі  жағы  –  қызыл.  Гҥлдер  кҥрделі  ақ  немесе  қызыл  қылқаламдарға 
жиналады. Мамыр айынан қыркҥйек айына 
дейін  ӛсімдік  гҥлдейді.  Нәзік  жерлерді 
және  шашыраңқы  жарықты  ҧнатады. 
Ӛрілген  тасжарғанның  отаны  –Қытай, 
Жапония. Оның 350 тҥрі бар.
 
Маңызды!  Зауыт  тас  топырақтан 
пайдалы 
заттарды 
алуға 
мүмкіндік 
беретін әк шығаратын темірге ие.
 
 Арша 
ағашты 
тас 
(Saxifraga 
juniperifolia)  Кавказдың  биік  тауларынан 
шыққан. Бҧл – кӛп жылдық тығыз баяу ӛсіп 
келе жатқан топырақ қыртысына тӛзімді ӛсімдік. Тастағы жапырақтар арша 
жапырақты  қатты,  ӛткір  тікенекті,  ҧсақ,  жылтыр,  қара-жасыл,  олар 
топырақтан ӛсіп, қалың жастықты қҧрайды. Ӛсімдік биіктігі – 15 см. Гҥлдер 
сары,  ҧсақ,  бес  жапырақты,  кӛктемде  пайда  болатын  масақ  тәрізді  гҥлдерге 
жиналған. Борпылдақ, жақсы дренаждалған, әлсіз қҧнарлы топырақты жақсы 
кӛреді.  Наурыз  айында  жылыжай  қҧрылыстарында,  ал  сәуір  айында  ашық 
топыраққа егіледі. Маусым айында гҥлдейді.
 
Тасжарған
 (Saxifraga oppositifolia)
 кӛпжылдық шӛпті гҥл, оның қалауы 
бойынша тасты жартастар, шашыраулар, мҧздықтардың жанындағы орындар, 
шашыраңқы.  Ӛсімдік  қалың  жастықты  жасайды.  Сабақ  бҧтақты,  жҥгірткі, 
ҧзындығы  5-7  см  (кейде  15  см  дейін).  Кӛптеген  қара-жасыл  супротивті 
эллиптикалық  қалың  жапырақтары.  Ӛсімдіктегі  гҥлдер  жалғыз,  ҥлкен 
(диаметрі  2  см-ге  дейін),  қызғылт  немесе  кҥлгін  жаздың  соңына  қарай. 
Басқалардың  арасында  ерте  гҥлдейді  (ерте  кӛктемде).  Альпілік  тӛбелерді 
сәндеуде қолданылады. Бӛлу және тҧқымдармен кӛбейтіледі. 
Тҧқым дайындау сәуір айында басталады, ӛйткені бҧл – ең қолайлы егу 
уақыты.  Тасбақа  тҧқымдарын  алдын  ала  суықта  ӛңдеу  керек.  Бҧл  ҥшін  ӛте 
жеңіл, сәл ылғалданған субстрат жҧқа қабаты тӛгілген шағын ыдыс қолайлы. 
Тҧқымды  топырақ  бетіне  мҧқият  бӛліп,  оны  жаппай,  барлығын 
тоңазытқышқа 2-3 аптаға қойыңыз.
 
68-сурет супротивтті 
тасжарғаны 

61 
 
Сіз  білесіз  бе?  Қолайлы  жағдайларда  тасжарған  өте  ұсақ,  қара 
тұқымдар  көп  мөлшерде  піседі  (1  грамм  16  мыңнан  астам  тұқым),  бұл 
ретте өнгіштігі 85,6%.
 
Тасжарған  тҧқымдарын  кӛшетке  отырғызу  тҧқым  ӛңдегеннен  кейін 
олармен бірге сыйымдылықты мӛлдір әйнекпен, пленкамен немесе басқа да 
ҧқсас  материалмен  жауып,  осындай  тәсілмен  шағын  жылыжайды  жасап, 
ашық, жылы (+18-20 С) орынға қою керек. Суару тҧрақты болуы керек, бірақ 
сҧйықтықтың  қатпастырылуын  қадағалаңыз.    Егер  бҧл  14-18  кҥннен  кейін 
болмаса, онда кӛшеттер ӛседі. Кӛшеттерді (шымтезек қҧмыраларына немесе 
кӛлемді  жәшікке)  ең  болмағанда  бір  шын  мәнінде  мықты  парақ  пайда 
болғаннан кейін қоюға болады
.
 
Тас  ҥйіндісінің  кӛшеттерін  отырғызуды  маусым  айының  басында 
жҥргізу керек. Жақсы сорылған, орташа қҧнарлы топырақты таңдаңыз. Зауыт 
учаскеде  кедей  және  әктас  топырақпен  тіреледі,  бірақ  судың  іркілуіне  жол 
бермейді,  демек,  беткейлер  мен  бӛлшектерге  артықшылық  беру  жақсы. 
Ӛсімдіктерді бір-бірінен ~10 см қашықтықта орналастырыңыз.
 
Маңызды! 
Көшеттерді 
топыраққа 
немесе 
шымтезек 
горшочкасымен 
бірге 
немесе 
жермен бірге, шағын жылыжайдың 
топырағын  пирог  тәрізді  және 
күрек  тәрізді  етіп  кесе  отырып, 
топырақты 
топырақпен 
бірге 
орналастырады
.
 
 
Келесі 
жылы 
ғана 
жас 
ӛсімдіктер гҥлдейді.
 
Қабыршөп 
–  тығыз  жасыл 
жапырақтары  және  ірі  ақ,  кҥлгін 
немесе  сирень  гҥлдері  бар  бҧта 
ӛсімдігі. 20 см дейін ӛседі. Vinca – «шырмау») - мәңгі жасыл, бҧйра бҧталы 
шӛп  ӛсімдіктерінің  бір  тҥрі.  Ӛсімдіктің  отаны  –  Азия  елдері,  Африка 
қҧрлығының  солтҥстік  бӛлігі  және  Еуропа.  Біз  ҥшін  ол  сирек  емес. 
Қабыршӛп  орыс  интерпретациясында  естіледі,  оның  адаммен  сӛйлесе  білуі 
және оның ауыр жағдайларда тӛзімділігі туралы айтады. Бҧл гҥл ерте кезден 
бастап ӛмірлік кҥш пен ӛмір сҥрудің символы ретінде саналды. Қабыршӛп – 
бҧл  тҧрған  ӛскігі  бар  бҧталы  немесе  шӛпті  тҥрлерге  жататын  гҥл. 
Жапырақтары  тығыз,  тері,  жасыл  тҥрлі  реңктері  болуы  мҥмкін,  сабақтағы 
жапырақтар бір-біріне қарама-қарсы орналасады. Кейде жапырақтардың тҥсі 
сәл дақ болуы немесе шеті крем тҥстес болуы мҥмкін. Гҥлдер салыстырмалы 
тҥрде жеке, диаметрі ҥлкен болады. Ең кӛп таралған гҥлдер кӛк, бірақ тҥсті 
гамма  ақ  тҥстен  лилға  дейін  ауытқуы  мҥмкін.  Гҥлдің  ӛзі  қҧйғыш  пішінді 
және ҧзын цилиндр тҥтігі бар. Гҥлдеу шыңы жылдың кӛктем кезеңіне келеді, 
бҧл уақытта қабыршӛп ең тартымды болады, Себебі, ӛсімдіктің гҥлдері кҥн 
сәулесіне  қарай  кӛтеріледі.  Тіпті  кӛптеген  даналар  ӛзінің  тартымдылығын 
69-сурет. Тасжарған көшеттері 

62 
 
жоғалтса  да,  ӛсімдіктің  гҥлдену 
кезеңі  аяқталмайды,  ӛйткені  кейбір 
гҥлдер  бҥкіл  вегетациялық  кезеңде 
белсенді ӛмір сҥруін жалғастырады.
 
Тұяқ
 
– 
ҥлкен 
дӛңгелек 
жапырақтары  бар  ӛсімдік.  Гҥлдері 
жоқ,  бірақ  одан  әдемі.  Еуропалық 
тҧяқтың тҧяқтары – жылқы тҧяқына 
ҧқсас  пішіні  мол  жапырағы  бар 
әдемі  ӛсімдік.  Сібір  ормандарында 
және  еліміздің  еуропалық  бӛлігінің 
орман 
аймағында 
бҧл 
зауыт 
ағаштардың астында керемет жасыл 
кілем жасайды. Бҥгінгі кҥні тҧяқ ландшафт дизайнының элементі ретінде де 
жиі  қолданылады. Еуропалық  тҧяқ  (лат.  Asarum  europaeum  атауы)  кирказон 
отбасы (лат.Aristolochiaceae), кӛп жылдық шӛпті мәңгі жасыл ӛсімдік болып 
табылады.  Тҥбір  –  кӛлденең  жҥгірткі 
тамыр.  
Тҧяқтың  жапырақтары  шырынды 
жасыл  тҥсті,  қыста  тҥспейді,  қар 
астында 
жақсы 
сақталады. 
Бҧл 
ӛсімдіктің 
жапырақтары 
қҧлайды. 
Еуропалық  тҧяқты  қандай  да  бір 
ӛсімдікпен шатастырмайсың – оның тері 
жапырақтары  ат  тҧяқының  пішінін  дәл 
қайталайды. 
Бҧл  ӛсімдіктің  сабақтары  ҧзын, 
ҧсақталған, 
шӛпте 
және 
тҥскен 
жапырақтарда  жасырады,  қоңыр-қоңыр, 
тері,  ҧзын  шие,  тҧтас,  жапырақтары  бар,  олардың  негізі  –  кҥзде  гҥл 
бҥршіктері отырғызылады. 
Тҧяқты  гҥл  бҥршіктері  тҥскен  жапырақтар  мен  қар  астында  жақсы 
қыстайды.  Тҧяқты  гҥлдері  қоңыр  тҥсті,  ішкі  беті  ашық  және  жалғыз 
гҥлдермен  гҥлдейді.  Оның  тҥсі  қарапайым,  қоңыраулы,  ҥш  бӛлікті,  жасыл 
тҥсті.  Гҥлдей  отырып,  қҧсықшӛп  еуропалық  ҧрық  тҥрінде  алтықырлы 
қораптар, ҧсақ, қатпарлы, қҧба-сҧр тҧқыммен қҧрады. 
Мамыр  айында  тҧяқ  гҥлдейді,  ал  жемістер  маусым  айында  піседі. 
Тҧяқтың әрбір тҧқымында қҧмырсқалар тартатын кішкентай ет қосқышы бар. 
Бҧл  ҥшін  қҧмырсқалар  барлық  орманда  тҧяқтың  тҧқымдарын  ерітеді,  және 
олар тек қана осыны жейді, тҧқымның ӛзін зақымдамайды
.
 
 
Еуропалық  тҧяқ,  ӛсімдік  тек  сыртқы  ерекше  емес,  сондай-ақ  ӛзіндік 
бҧрыш  иісі  бар.  Ал  біздің  халқымыз  оған  орман  бҧрышы,  шарап  тамыры, 
қҧсық тамыры, жабайы бҧрыш, қоян тамыры, тҧяқтық, орман ағаштары, жер 
ладан және тағы да басқа кӛптеген атаулар берді. 
70-сурет. Қабыршөп 
71-сурет. Тұяқ 

63 
 
Тҧяқ  топырақ-жапқыш  ӛсімдігінен  ерте  халық  медицинасында  және  
қолданылған.    Ӛз  бетінше  тҧяқты  ӛте  мҧқият  қолдану  керек,  себебі  бҧл 
ӛсімдіктің барлық бӛліктері улы. 

жүктеу/скачать 6,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: