Дәріс №15 Тақырыбы: Шартты рефлекстік әрекет. Жжіә типтері

Дәріс №15 Тақырыбы: Шартты рефлекстік әрекет. ЖЖІӘ типтері.

• Жоспар:
• 1. Павловтың шартты және шартсыз рефлекстер туралы ілімі.
• 2. Шартты және шартсыз рефлекстер салыстырмалы сипаттамасы
• 3. Шартты рефлексті қалыптастыру әдістері.
• 4. Шартты рефлекстің түрлері.
• 5. Шарты рефлекс негізі-уақытша байланыс, оның түзілу механизмі.
• 6. Темпераменттер - Гиппократ бойынша.
• 7. ЖЖІӘ типтері.

Алғаш рет психикалық қызметтің негізі ретінде рефлекстік қағиданы

• Алғаш рет психикалық қызметтің негізі ретінде рефлекстік қағиданы
• И.М.Сеченов (1863 ж) дәлелдеді.
• XX ғасырдың басында И.П. Павлов ми қыртысын зертеуде көптеген өзгерістер енгізді. Адамның мінез-құлқы негізінде, ЖЖІӘ-нің маңызды орын атқаратынын атап көрсетті. Сілекей бөліну үрдісін зерттей келе И.П. Павлов шартты рефлексті ашты. Ол шарты рефлекстің жоғарғы деңгейі тітіркендіргіш емес, оған ілесіп жүретін сигнал (ишара) екенін көрсетті.

Шартсыз рефлекстер – гомеостаз тұрақтылығын сақтау үшін тұқым қуаланып берілетін (филогенезде қалыптасқан) рефлекторлы механизмдер.

• Шартсыз рефлекстер – гомеостаз тұрақтылығын сақтау үшін тұқым қуаланып берілетін (филогенезде қалыптасқан) рефлекторлы механизмдер.
• Шартты рефлекстер – организмнің қоршаған ортаға бейімделу реакциясы.
• Шартты рефлекстер - ойлау қабілеттің, мінез-құлықтың және қоршаған ортаға бейімделу негізі.

Шартты мен шартсыз рефлекстің айырмашылығы.

Шартты рефлекстің қалыптасуы сілекей бөлінудің мысалы ретінде қарастыруға болады:

• Шартты рефлекстің қалыптасуы сілекей бөлінудің мысалы ретінде қарастыруға болады:
• - жануарларда сілекей безіне фистула қоюында
• байқалады;
• - тәжірибені сауыққанан кейін жасайды;
• жануарларды жеке камерада ұстайды.
• Жануарларда тағамға деген шартты рефлекс қалыптастыру үшін индифферентті (шартты) тітіркендіргішті
• 4-5 секундтан кейін тағаммен (шартсыз тітіркендіргіш) нықтау керек (жарық, дыбыс немесе т.б.).
• Егер біраз қайталанғаннан кейін жарыққа, сілекей бөлінсе, онда рефлекс қалыптасқан болып табылады.
• Қорғаныштық шартты рефлексті қалыптастыруда шартсыз тітіркендіргіш ретінде электрлік ток қолданылады.

Шартты рефлекс түрлері

• І. Рецептордың орналасуына сәйкес
• 1. Экстероцептивті
• 2. Проприоцептивті
• 3. Интероцептивті
• ІІ. Шартты тітіркендіргіштің табиғатына сәйкес
• 1. Табиғи
• 2. Жасанды
• III. Биологиялық маңызына байланысты
• 1. Ас қорыту
• 2. Қорғаныш
• 3. Жыныстық
• 4. Бағдарлау
• IV. Жауап беру реакциясына байланысты
• 1. Тамыр қозғалтқыш
• 2. Сөл бөліну
• 3. Қимыл-әрекеттік
• 4. Экскреторлы және т.б.
• V. Рефлекстің ерекше түрі - уақытқа байланысты рефлекс
• VI. Үрдістің өту ағымына байланысты
• 1. Қозғыш
• 2. Тежегіш

VIІ. Қалыптастыру тәсіліне байланысты:

• VIІ. Қалыптастыру тәсіліне байланысты:
• 1. Нақты
• а) Сәйкес келетін
• б) Қысқа мерзімді
• в) Ұзақ мерзімді
• г) Кешіктірілетін
• 2. Бір ізді
• 3. Бірінші, екінші немесе одан да жоғары реттік
• 4. Жинақы
• 5. Ажыратылған және жайылмалы
• 6. Комплексті (бір мезгілді, кеңістікті).
• 7. Динамикалық стереотип.
• 8. Ұқсас немесе сәйкес.

Шартты рефлекстің негізі уақытша байланыс.

• Шартты рефлекстің негізі уақытша байланыс.
• Бұл шартты және шартсыз тітіркендіргіштерге болатын реакцияны қаматамасыз ететін екі немесе бірнеше қыртыс асты құрылым және қыртыс орталықтарының функционалдық бірлесуі.
• Бұл байланыс организмнің жағдайына байланысты нықталады немесе жоғалады

Уақытша байланыстың түзілу механизмі

• Қыртыстық теория (Павлов И.П.).
• а) Қозу иррадиациясы.
• б) Қозу орталығының үстемділігі.
• в) Із салуы.

2. Қыртыс – қыртыс асты – қыртыс (Асратян Э.А.).

• 2. Қыртыс – қыртыс асты – қыртыс (Асратян Э.А.).

• 3. Конвергенттік теория (Анохин П.К.).

• 4. Синапстағы морфологиялық өзгерістер.
• 5. Синапстағы биохимиялық өзгерістер.
• 6. Нейроглияның қатысуы.

Уақытша байланыстың түзілу механизмі

ЖЖІӘ - мидың үлкен жарты шарының қыртыспен құрылымдық байланысымы, жаңа ақпаратты құру және оның қабылдауын қайта өңдеу құбылыстар комплексінің негізгі кезеңдері.

• ЖЖІӘ - мидың үлкен жарты шарының қыртыспен құрылымдық байланысымы, жаңа ақпаратты құру және оның қабылдауын қайта өңдеу құбылыстар комплексінің негізгі кезеңдері.
• Адам миының интегративтік қызметінің күрделі формасы сыртқы қоршаған ортаның элементтерінің үздіксіз талдауы және жалпылай тәрбиелеу түріндегі синтездеу болып табылады.

Талдау және түйсіну қызметінің негізінде белгілі бір дағдының өңделуі, ақпараттың бірінен екіншісіне берілуі мен білімді қайта өңдеуге қабілеттілігі және бейімделу тәртібі жатады.

• Талдау және түйсіну қызметінің негізінде белгілі бір дағдының өңделуі, ақпараттың бірінен екіншісіне берілуі мен білімді қайта өңдеуге қабілеттілігі және бейімделу тәртібі жатады.
• Шартты рефлекстік реакцияны келешектегі жағдайды болжайтын адамның жеке тәжірибесінің базасы ретінде қарастыруға болады.

Жоғары жүйке іс-әрекеті және типтері туралы көптеген қағидалар мен болжамдар бар.

• Жоғары жүйке іс-әрекеті және типтері туралы көптеген қағидалар мен болжамдар бар.
• Ежелгі грек дәрігері Гиппократ (ІV ғ. біздің дәірге дейін) адамдардың төрт типін ажыратты:
• 1. Сангвиник;
• 2. Флегматик;
• 3. Холерик;
• 4. Меланхолик.

И.П. Павлов - жануарларда (иттерде) шартты рефлекстерді қалыптастыру және бекіту кезінде, қыртыс процесстері жоғары жүйке іс-әрекеті типтерінің қалыптасуында маңызды орын алатынын көрсетті.

• И.П. Павлов - жануарларда (иттерде) шартты рефлекстерді қалыптастыру және бекіту кезінде, қыртыс процесстері жоғары жүйке іс-әрекеті типтерінің қалыптасуында маңызды орын алатынын көрсетті.
• Күш;
• Тепе-теңдік;
• Жылдамдық.

Күш – қозу және тежелу процесстері дәрежесі.

• Күш – қозу және тежелу процесстері дәрежесі.
• Теңдесулік – қозу және тежелу процесстерінің қатынасы.
• Жылжымалық – қозу және тежелу процесстерінің бір-бірне алмасу жылдамдығы.

Ширақ тип – күшті, теңдесілген, жылжымалы.

• Ширақ тип – күшті, теңдесілген, жылжымалы.
• Ол - жігерлікпен, қажырлықпен, ұстамдылықпен, тез шешім қабылдаумен және т.б. сипатталады.
• Бұл тип Гиппократтың сангвиник типіне сәйкес.

Салмақты - күшті, теңдесілген, жылжымалығы баяу.

• Салмақты - күшті, теңдесілген, жылжымалығы баяу.
• Ол – қозу және тежелу процесстерінің жеткілікті күшімен, ұстамдылықпен, сабырлылықпен сипатталады, бірақ күнделікті дағдылардың өзгерістеріне қиындау бейімделеді.
• Бұл тип Гиппократтың флегматик типіне сәйкес.

Ұстамсыз - күшті, теңдесілмеген, жылжымалығы жоғары.

• Ұстамсыз - күшті, теңдесілмеген, жылжымалығы жоғары.
• Қозу процессі тежелу процессінен басым.
• Ол – жоғары белсенділікпен, қайраттылықпен, ұстамсыздылықпен сипатталады.
• Бұл тип Гиппократтың холерик типіне сәйкес.

Әлсіз – процесстері әлсіз, теңдесілмеген, жылжымалығы төмен.

• Әлсіз – процесстері әлсіз, теңдесілмеген, жылжымалығы төмен.
• Тежелу процессі қозу процессінен басым.
• Ол – төменгі белсенділікпен және қиыншылықтар мен өзгерістерге қиын бейімделумен сипатталады.
• Бұл тип Гиппократтың меланхолик типіне сәйкес.

ЖЖІӘ типтері генотип және фенотип негіздерінде қалыптасады. Организмнің жүйке жүйесінің тұқым қуалаған қасиеттеріне түрлі сыртқы орта мен тәрбиенің ықпалы әсер етеді.

• ЖЖІӘ типтері генотип және фенотип негіздерінде қалыптасады. Организмнің жүйке жүйесінің тұқым қуалаған қасиеттеріне түрлі сыртқы орта мен тәрбиенің ықпалы әсер етеді.
• И.П. Павлов ЖЖІӘ типтерінің адамға тән ерекшеліктерін анықтады. Яғни адамға сөйлеу (ІІ-ші сигналдық жүйе), сонымен қатар ойлау және творчествалық іс-әрекет тән.

И.П. Павловтың І-ші және ІІ-ші сигналдық жүйелер туралы ілімі.

• Бірінші сигналдық жүйе – организмге сыртқы және ішкі ортадан келетін көру, есту және басқа сезім жүйелерінің сигналдары.
• Бұл адам мен жануарларға ортақ жүйе болып табылады.
• Екінші сигналдық жүйе – адамға ғана тән, яғни сөйлеуге байланысты.
• Оның сигналдары – еститін, оқитын және айтылатын сөз.
• Бірінші сигналдық жүйесімен сезілген заттардың бейнесі екінші сигналдық жүйесімен анықталады, яғни сөз арқылы түсіндіріледі.

Адамға тән типтері

• Бірінші – көрпемпаз тип.
• Көрпемпаз типті адамдарда І-ші сигналдық жүйе ІІ-ші сигналдық жүйеге қарағанда басым болады. Олар сыртқы орта құбылыстарын өте жоғары сезімталдықпен қабылдайды (көру, есту және т.б.), нақтылы және деректі ой туады
• (суретшілер, музыканттар).

Екінші – ойшыл тип.

• Екінші – ойшыл тип.
• Ойшыл типті адамдарда ІІ-ші сигналдық жүйе І-ші сигналдық жүйеге қарағанда басым болады. Оларға логикалық және дерексіз (абстракты) ойлау қабілеті жоғары (ғалымдар, философтар, математиктер).

• Үшінші – аралас тип.
• Сыртқы орта әсерлері мен құбылыстарын сезіну қасиеті және ойлау (дерексіз) қабілеті бірдей дамыған.

А. Орташа;

• А. Орташа;
• Б. Көркемпаз;
• В. Ойшыл;
• Г. Екі жүйеде жоғары дамыған.

Бір жасқа дейінгі балаларда әртүрлі сигналдарды сөз ауыстыра бастайды, яғни екінші сигналдық жүйе белсенді дамиды.

• Бір жасқа дейінгі балаларда әртүрлі сигналдарды сөз ауыстыра бастайды, яғни екінші сигналдық жүйе белсенді дамиды.
• СӨЗ – сигналдардың сигналы болып қалыптасады.

Адамның сол жақ ми сыңарының самай бөлімінде сенсорлық сөйлеу орталығы бар (Вернике).

• Адамның сол жақ ми сыңарының самай бөлімінде сенсорлық сөйлеу орталығы бар (Вернике).
• Осы орталық зақымдалғанда - адам дыбыстарды естігенмен, бірақ сөз мағнасын түсінбейді.
• Сол жақ ми сыңарының маңдай бөлімінде сөйлеудің моторлық орталығы бар (Брока).
• Осы орталық зақымдалғанда сөйлеу қабілеті бұзылады, бірақ естіген және жазылған сөздің мағынасын түсінеді.