БӨЖ 12
Тақырыбы Буынаяқтылар тип тармақтарының салыстырмалы сипаттамасы және Шаянтәрізділер класының класс тармақтарына отрядтарына талдау
Мақсаты Буынаяқтылар тип тармағын салыстырмалы талдау және шаянтәрізділер класының өкілдеріне анықтама жасау
Тапсырма:
Тапсырма. Тип тармақтарының салыстырмалы сипатамасын талдап кесте толтыру
белгілері
|
ЖЕЛБЕЗЕКТЫНЫСТЫЛАР ТИП ТАРМАҒЫ - BRANCHIATA
|
ТРИЛОБИТТӘРІЗДІЛЕР ТИП ТАРМАҒЫ - TRILOBITOMORPHA
|
ХЕЛИЦЕРАЛЫЛАР ТИП ТАРМАҒЫ - CHELICERATA
|
КЕҢІРДЕКПЕН ТЫНЫС АЛУШЫЛАР ТИП ТАРМАҒЫ - TRACHEATA
|
Бақалшақ
|
хитинді кутикуламен қапталған.
|
Хитинмен қапталған
|
Хитинмен қапталған
|
Кутикула жамылғысы
|
Ас қорыту жүйесі ерекшелігі
|
Ішегі тік немесе аздап иілген түтік түрінде болып, алдыңғы, ортаңғы және ,артқы ішектерден тұрады.
|
Ол рудиментальды ас қорыту түтігінен тұрды, оған кейбір ас қорыту бездері бекітілген.
|
Ауыз тесігі- өңешке(хитинді кутикула)-қарынға (бұлшықетті хитин,тісшелер)жалғасады-ортаңғы ұзын ішекке өтіп, -бауырға(клеткаларының ішінде қорытылады) -аналь тесігі
|
Түтік тәрізді,артқы ішегі имек
|
Жүйке жүйесі
|
бас ми мен құрсақ жүйке тізбегі
|
жүйке талшықтары арқылы бір-бірімен байланысқан жүйке ганглиялары
|
ми ганглиясынан, жұтқыншақ маңындағы сақина коннективадан және құрсақ нерв тізбегінен құралған
|
жұп жұтқыншақ үсті немесе ми ганглиясынан, жұтқыншақ асты ганглиясынан, жұтқыншақ маңындағы сақина-коннективадан және құрсақ нерв тізбегінен құралған
|
Сезім мүшелері
|
сезімтал талшықтар түрінде (рецепторлар) - қарапайым - науплиальды және күрделі - фасеттік көздер,статоцисталар
|
Бас қалқанының жоғарғы жағында күрделенген жұп фасеттік көздері жұп медиальды көзшелері, ал астыңғысында жұп мұртшалары немесе антеннулалары және төрт жұп буындалған аяқтары болған
|
Күрделі көздер көптеген бір-біріне тығыз орналасқан ұсақ көзшелерден тұрады, ол үстіңгі жағынан мөлдір хитинді кутикуламен көмкерілген
|
жұп мұртшалары иіс және дәм сезу қызметін атқарады. басының бүйір жағында антенна мен көздердің аралығында, таға тәріздес ойықтың ішінде сезгіш клеткаларының шоғыры орналасқан, олар Темешваров сезім мүшесі
|
Личинка
|
науплиус
|
протаспис
|
Трилобитті личинка
|
Насекомдар личинкасна ұқсас
|
Тапсырма Шаянтәрізділер класының класс тармақтарына салыстырмалы талдау
белгілері
|
желбезекаяқтылар - Branchiopoda
|
цефалокаридалар - Cephalocarida
|
максиллоподалар - Maxillopoda
|
бақалшақты шаяндар - Ostracoda
|
жоғарғы сатыдағы шаяндар - Malacostraca.
|
Бақалшақ
|
|
|
|
|
|
Ас қорыту жүйесі ерекшелігі
|
|
|
|
|
|
Зәр шығару жүйесі
|
|
|
|
|
|
Қан айналу жүйесі
|
|
|
|
|
|
Тыны алу жүйесі
|
|
|
|
|
|
Жүйке жүйесі
|
|
|
|
|
|
Сезім мүшелері
|
|
|
|
|
|
Жыныс жүйесі
|
|
|
|
|
|
Личинка
|
|
|
|
|
|
3 тапсырма Шаянтәрізділер класс тармақтарының отрядтарына талдау жасау
желбезекаяқтылар - Branchiopoda,
Отряд атауы
|
ерекшеліктері
|
өкілдері
|
маңызы
|
Желбезекаяқты шаяндар отряды - Anostraca
|
Денелері ұзын, гомономды сегменттелген, басы - протоцефалон құрылысты (акрон және антеннальді сегмент), жак сегменттері тұтас бірікпеген, науплиальді және фасеттік көздері бар қарапайым шаянтәрізділер. Жүрегі ұзын, көп камералы
|
Branchipus, Pristocephalus Artemia salina
|
Артемияны адам тамақ үшін және көбінесе балықтардың (бекіре тұқымдастардың шабағына) жемі үшін пайдаланады
|
Жапырақаяқты шаяндар отряды - Phyllopoda
|
бас сегменттері тұтасып біріккен және денесін түгел, не жартылай жауып жатқан жалпақ шатыр немесе қосжақтаулы берік бас қалқаншасы - карапакстың дамуымен ерекше.Құрсақ сегменттері редукцияға бағытталған, науплиус және фасеттік көздері болады.
|
қалқанды шаяндар Notostraca, бақалшақты жапырақаяқты шаяндар - Conchostraca және бұтақмұртты шаяндар немесе су бүргелері - Cladocera.
|
т
|
Қалқанды шаяндар отряд тармаеы - Notostraca
|
Антеннула мен антенналары өте қысқа, мандибулалары айырықша үшкірленген. Кеудесі көп (40-қа дейін) сегментті, алдыңғы 10 сегменттерінің әрқайсысында жұп аяқтары болады және олардың бірінші және екінші жұбының сезімтал қызметін атқаратын ұзын жіптәрізді өсінділері бар.
|
көктемгі щитень - Кәдімгі щитень
|
|
Бақалшақты жапырақаяқты шаяндар отряд тармағы -Conchostraca
|
Карапаксы денесін толық жауып тұратын қосжақтаулы бақалшағы түрінде дамыған. Антеннулалары қысқа, антенналалары ұзын, екі бұтақты. Кеудесі 10-32 сегментті, әрқайсысында екі бұтақты аяқтары бар. Құрсағы рудиментті, екі тырнақшаларымен аяқталады.
|
Limnadia lacustris
|
|
Бұтақмұртты шаяндар немесе су бүргелері отряд тармағы -Cladocem
|
денесі қосжақтаулы, мөлдір, жұқа карапакс қабатымен (бақалшақпен) жабылған. Антеннулалары қысқа, ал антенналалары ұзын, екі бұтақты, көптеген қылқандармен жабдықталған, жылжу мүшенің қызметін атқарады, осылар арқылы суда секіріп қозғалады (су бүргелері деп атауы да осыдан). Басында науплиус көзі мен күрделі көздерінің қосылуы нәтижесінде пайда болған үлкен фасеттік көзі болады (107-сурет). әрбір аяқтарында арнайы тыныс алу мүшелері - желбезек қалақшалары бар.
|
, Bosmina, Diaphanosoma, Leptodora
|
Бұтақмұртты шаяндардың тәжірибелік маңызы зор. Олар тек омыртқасыздарға ғана емес, барлық балық шабақтарына да қорек бола алады
|
ЦЕФАЛОКАРИДАЛАР КЛАСС ТАРМАҒЫ – CEPHALOCARIDA отрядтары жоқ
МАКСИЛЛОПОДАЛАР НЕМЕСЕ ЖАҚАЯҚТЫ ШАЯНДАР КЛАСС ТАРМАҒЫ - MAXILLOPODA
Отряд атауы
|
ерекшеліктері
|
өкілдері
|
маңызы
|
Мистакокаридалар отряды - Mystacocarida
|
Мистакокаридалардың негізгі ерекшелігі - антенналары, мандибулалары, I-ІІ-ші максиллалары ұзын, екі бұтақты, олар жақаяқтарымен қосыла қозғалыста болады, субстраттан итерілетіндей етіп барлық аяқтарын жұмсайды. Бұтақталмаған антеннулалары қозғалысқа қатыспай, ылғи алға қарай бағытталып, жолыңдағы құм түйіршіктерін сипап сезеді.
|
Derocheilocaris туысына жататын 7 түрі белгілі.
|
|
Ескекаяқты шаяндар отряды - Copepoda
|
. Денелері жақсы сегменттелген: басы кеудесінің бірінші сегментімен бірігіп біткен; кеудесі 5, құрсағы 4 сегментті, ұшы айырша аналь қалақшасымен аяқталады. Тек науплиус көзі дамыған, күрделі көздері жоқ. Антеннулалары ұзын, Кеуде аяқтары екі бұтақты, жалпақ (қалақты), ескекпен ескен сияқты қозғалыс жасайды (отрядтың аталуы да осыдан).
|
Cyclops, Diaptomus, Calanus
Lamproglena, Lernacocera, Achteres, Tracheliaster
|
Ескекаяқты шаяндардың басқа су жануарлары үшін азық қоры есебінде аса үлкен маңызы бар және кәсіптік мәні бар бірқатар балықтардың, ал Calanus finmarchicus балықтардың және мұртты киттердің негізгі қорегі. Сонымен қатар, балықтардың желбезектерінде паразиттік тіршілік етіп, балық шаруашылығына үлкен зиян келтіреді
|
Тұқы балық биттер отряды - Branchiura
|
Паразиттік тіршілік етуіне байланысты антеннулалары мен антенналары ұсақ ілмек тәрізді өсінділер. Мандибулалары жіңішке тескіш тұмсыққа, ал астыңғы жақтарының бірінші жұбы екі күшті сорғышқа айналған. Басында үш науплиальды көзшелерімен қоса күрделі жұп көздері бар. Тұқы балық биттер кейде өз иелерін тастап еркін жүзуге қабілеті бар, оған жұп бұтақты кеуде аяқтары жәрдем береді.
|
Тұқы биті - (Argulus foliaceus)
|
тұқы және басқа тұщы су балықтардың паразиттері, кейде балық өсіретін шаруашылықтарында балықтардың жаппай қырылуына душар етеді.
|
Мұртаяқты шаяндар отряды - Cirripedia
|
антенналары мен күрделі көздері дамымаған; кеуде аяқтарының 6 жұбы қоректі аузына қарай әкелуші, екі бұтақты ұзын "мұртшаларға" айналған (отрядтың аты да осыдан); құрсағы жетілмеген; бүкіл денесі (сабақшадан басқа) тері немесе мантия (rp.mantion - жамылғы, шапанша) қатпарларымен қапталған, ол көмірқышқыл ізбесті бөліп шығарып, күрделі бақалшақты құрайды.
|
Аісірре туысының A. lampas түрі. Jbla Scalpellum
теңіз үйрекшесі - Lepas және теңіз жаңғағы Balanus
Coronula туыс
Олар саккулина (Sacculina) және пельтогастер (Peltogaster) туысы
|
|
Қапкеуделі шаяндар отряды - Ascothoracida
|
еркін тіршілік ететін шаяндарға едәуір ұқсас, тек антеннулалары қысқаштәрізді, ауыз аяқтары бірігіп сорғыш ауыз конусын түзейді. Кеудесі, екі бұтақты жұп аяқтары бар, 6 сегменттен тұрады.
|
Sinagoga туысы Antipates
Denarogaster туысының
|
|
БАҚАЛШАҚТЫ ШАЯНДАР КЛАСС ТАРМАҒЫ - OSTRACODA
ЖОҒАРҒЫ САТЫДАҒЫ ШАЯНДАР КЛАСС ТАРМАҒЫ – MALACOSTRACA
Отряд атауы
|
ерекшеліктері
|
өкілдері
|
маңызы
|
Жұқасауытты шаяндар отряды - Leptostraca
|
жұқа, қосжақтаулы пішінді карапаксы баскеуде бөлімін түгел жапқан (отрядтың аты да осыдан); 8 жұп кеуде аяқтары екі бұтақты, жапырақаяқты (Phyllopoda) шаяндардың аяқтарына ұқсас; құрсағы 7 сегментті және соңғысының ұшы ашалы; ересек түрлерінде тек антеннальды бездері ғана емес, аздап редукцияға ұшыраған максиллярлы бездері де зәр шығарады.
|
Nebalia bipes, Nebaliopsis typica. Nebalia туысы Силур дәуірінен белгілі
|
|
Ауызаяқты шаяндар отряды - Stomatopoda
|
Денесі созылыңқы (34 см-ге дейін), құрсағы өте ұзын және мықты, аяқтары екі бұтақты, жүзуге және тыныс алуға бейімделген. Басы протоцефалон, онда қозғалмалы әрі сабақшалы фасеттік көздері мен екі жұп мұртшалары орналасқан. Жүрегі ұзын, түтікті
|
дәуіт-шаян - (Sguilla oratoria)
|
Тынық және Үнді мұхиттарында тамаққа қолданылатын кейбір ірі ауызаяқты шаяндарды аулау кәсібі дамыған.
|
Мизидалар отряды - Mysidacea
|
. Басы - протоцефалон, бір жұп сабақшалы фасеттік көздері және мұртшаларынан тұрады. Кеудесінің алдыңғы 3 сегменттері жақкеуде құрамында. Кеуде аяқтарының бірінші жұбы жақаяғына айналған, қалғандары екі бұтақты. Желбезектері жоқ, карапакс арқылы тыныс алады
|
Mysis relicta
|
Мизидалардың жасанды суат және шаруашылықтағы балықтардың негізгі қорегі ретінде ерекше маңызы зор
|
Эуфаузиялар отряды - Euphausiacea
|
Басы - протоцефалон, бір жұп сабақшалы фасеттік көздері және мұртшалары бар. Көздің сабақшасында және кеуде мен құрсақ сегменттеріңце 10 жұп жарық шығару (жарқырау) - фотофора мүшесі болады. Жақкеуде құрамына барлық кеуде сегменттері қосылған, аяқтары жақаяқтарына айналмай, тек жүзуге бейімделген
|
: Euphausia superba және Thysanoesia raschii.
|
Бұлар балықтардың және мұртты киттердің негізгі қорегі Криль ауланып, олардан толып жатқан - сыр қоспасы, пасталар, мал шаруашылығының азық қоры, витаминдер әзірленеді.
|
Теңаяқты шаяндар отряды - Isopoda
|
Денелері дорзовентральды бағытта жалпайған. Бас құрылысы күрделі, оған акрон және 4 сегменттен басқа кеуденің 1-2 сегменттері қосылады. Соңғыларының аяқтары жақаяқтарға айналған. Фасетті көздері жақсы дамыған. Карапаксы жоқ, кеуде сегменттерінде бір бұтақты жүру аяқтары ба
|
Bathynomus giganteus
кәдімгі есекқұрт (Oniscus asellus), погребті есекқұрт (Porcellio scaber) су есекқұрты (Asellus aquaticus), Aega туысыCymothoa, Livoneca туысы Сапсгісероп
|
Детрит және су бетіне түскен шіріген жапырақтарды жеп, суқоймаларды тазартады
|
Амфиподалар немесе бүйірімен жүзуші шаяндар отряды -Amphipoda
|
Теңаяқты шаяндардағыдай бұлардың да бас құрылысы күрделі, оған акрон және 4 сегменттен басқа кеуденің 1-2 сегменттері қосылады. Фасетті көздері жақсы дамыған, карапаксы жоқ. Кеуде және құрсақ сегменттеріндегі аяқтарының құрылысы әр түрлі
|
Gammarus, Anisogammarus
|
Бүйірімен жүзушілер балықтардың сүйікті қорегі болғандықтан, кейбір түрлері көл мен су қоймаларына ауыстырылып, жерсіндірілген.
|
Онаяқты шаяндар отряды - Decapoda
|
Онаяқтылардың алғашқы басы - протоцефалоны жақсы дамыған, онда жұп фасеттік көздері және екі жұп мұртшалары (антеннула және антенна) бар. Барлық кеуде сегменттері бастың жақ сегменттерімен бірігіп жақкеуде (гнатоторакс) бөлімін түзеп, ортақ карапакспен жабылған. Карапакстың бүйір қатпарлары кеуде аяқтарындағы желбезектерді жауып тұрады.
|
өзен шаяндары (Potamobius, Astacus), омарлар (Homarus), лангустар (Palinurus), креветкалар (Crangon, Pandalus) және крабтар (Cancer, Callinestes
|
Онаякты шаяндардың практикалық маңызы зор. Олардың көбісі бағалы тамақ өнімі ретінде қолданылады
|
Батырова К.И., Майматаева А.Д. Зоология беспозвоночных электронный учебное пособие 2014 г 273 Mcb
Батырова К.И., Жаксыбаев М.Б., Майматаева А.Д., Сексенова Д.У. ОмыртқасыздарзоологиясыЭлектрондыоқуқұралы 2014 ж 273 Mcb
Түсіпова Т.С. Омыртқасыздар зоологиясы І –ІІ том Алматы 2003 396 б, 401 б
Дәуітбаева К.Д. Омыртқасыздар зоологиясы І –ІІ том Алматы 2004 401 б, 401 б
Шарова И. Х. <Зоология беспозвоночных: Учеб. для студ. высш.учеб. заведений.- М.:Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС, 1999. с. 538.
Достарыңызбен бөлісу: |
