Дәріс литосферның химиялық экологиясы литосфераның құрылысы және химиялық құрамы



бет22/22
Дата07.02.2022
өлшемі263 Kb.
#82609
түріҚұрамы
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22
Байланысты:
лекция 5

Заттар

ШРК, мг/кг

Шектеуші көрсеткіштер

Қозғалмалы түр

Кобальт

5,0

Жалпы санитарлық

Фтор

2,8

Транслокациялық

Хром

6,0

Жалпы санитарлық

Суда еритін түр

Фтор

10,0

Транслокациялық

Жалпы құрамы

Бенз(а)пирен

0,02

Жалпы санитарлық

Ксилол (орто-, мета-, пара-)

0,03

Транслокациялық

Мышьяк

2,0

Транслокациялық

Көмір флотац. калдық.

3000,0

Сулы және жалпы санитарлық

Сынап

2,1

Транслокациялық

Қорғасын

32,0

Жалпы санитарлық

Қорғасын +сынап

20,0+1,0

Транслокациялық

Күкірт қосылыс.(S):

  • кәдімгі күкірт;

  • күкіртсутек;

- күкірт қышқылы

160,0
0,4


160,0

Жалпы санитарлық


Ауалық
Жалпы санитарлық

Стирол

0,1

Ауалы

Формальдегид

7,0

Ауалы

Хлорлы калий

560,0

Сулы

Хром

0,05

Жалпы санитарлық

Ацетальдегид

10,0

Миграционды-ауалы

Изопропилбензол+ альфаметилстирол

0,5

Миграционды-ауалы

Суперфосфат (Р2О5)

200

Өсімдікке өту

Қала маңындағы, қара және түсті металлургия кәсіпорындарының маңындағы, химиялық және мұнай-химиялық өнеркәсіптері, машина жөндеу жерлеріндегі топырақ ауыр металдармен, мұнай өнімдерімен, фтор және басқа да уытты заттардың қосылыстарымен ластануына байланысты заттарды нормалау 14 кестеде көрсетілген.
Кесте 14 – топырақтағы кейбір заттардың шекті рауалы концентрациясы, мг/кг

Заттар

ШРК

Шектеуші көрсеткіштер

Бенз(а)пирен

0,02

Жалпы санитарлық

Бензин

0,1

Миграционды-ауалы

Ванадий

150

Жалпы санитарлық

Мышьяк

2

Транслокациялық

Сынап

2,1

Транслокациялық

Қорғасын

32

Жалпы санитарлық

Кобальт

5

Жалпы санитарлық

Мыс

3

«

Полихлорбифенид

0,06*

-

* Жуықты мөлшер
Топырақ құрамындағы пестицидтерді нормалау 15 кестеде берілген.
Кесте 15– Топырақтағы пестицидтердің шекті рауалы концентрациясы

Пестицидтің аты

ШРК
мг/кг топырақта

Шектеуші көздер

Актеллик

0,5

Транслокациялық

Актеллик

0,1

Жалпы санитарлық
( рН=5,5 топырақ үшін)

Атразин

0,5

Транслокациялық

Бетанал

0,25

-«-

Волатан

1,0

Транслокациялық және миграционды-ауалы

Гамма-изомер ГХЦГ

0,1

Транслокациялық

2,4 - ДА

0,25

-«-

Золон

0,5

-«-

Карбофос

2,0

-«-

Метафос

0,1

-«-

Прометрин

0,5

-«-

Раундал

0,5

-«-

Семерон

0,1

Сулымиграциялық

Симазин

0,2

Транслокациялық

Фосфамид

0,3

-«-

Цинеб

0,2

Жалпы санитарлық

Эптам

0,9

Транслокациялық

Топыраққа әртүрлі көздерден (металлургия, машина жасау, өндірістік кәсіпорындардың қалдықтары мен төгінділері) түсетін көптеген химиялық заттарды бірнеше қауіптілік кластары бойынша жіктейді (16 кесте).


Кесте 16 – Топыраққа түсетін әртүрлі химиялық заттардың қауіптілік кластары

Қауіптілік класы

Химиялық заттар

I

Мышьяк, кадмий, сынап, селен, қорғасын, мырыш,
фтор, бенз(а)пирен

II

Бор, кобальт, никель, молибден, мыс,
сурьма, хром

III

Барий, ванадий, вольфрам, марганец,
стронций, ацетофенон

Топырақтың санитарлық жағдайы бірқатар гигиеналық көрсеткіштер (санитарлық сан, ішек таяқшаларының (коли-титр), гельминттердің жұмыртқасы, шыбын дернәсілінің болуы) бойынша бағаланады, олар 17 кестеде берілген.


Кесте 17– Топырақтың санитарлық жағдайының кешенді гигиеналық көрсеткіштері

Топырақ сапасын бағалау

Көрсеткіштердің аты

0,25 м3 топырақтағы шыбындардың дернәсілдері экз.

1 кг топырақтағы гельминттердің жұмыртқасы, экз.

коли-титр

анаэробыбактерия-
лардың титрі

Санитарлы сан

Таза

0

0

1 және көп

0,1 және көп

0,98-1,0

Әлсіз ластанған

Біркелкі

До 10

1-0,01

0,1-0,001

0,85-0,98



















Ластанған

10-25

11-100

0,01-0,001

0,001-0,00001

0,70-0,80

Өте ластанған

25 көп

100 көп

0,001 және көп

0,00001 және аз

0,70 және аз

Берілген көрсеткіштер жиынтығы бойынша топырақ таза және ластанған деп бағаланады.
Топырақтың санитарлық жағдайын сипаттайтын тағы да бірнеше қосымша көрсеткіштер бар, олар өндірістік кәсіпорындардың және де елді мекендердің жерінде анықталады (18 кесте).

Кесте18 – Топырақтың санитарлық жағдайының көрсеткіштерінің номенклатурасы



Көрсеткіш

Топырақтың қасиеті

Санитарлық сан

Санитарлық- химиялық

Аммонийлы азот, мг/кг

«

Нитритті азот, мг/кг

«

Хлоридтер, мг/кг

«

Пестицидтер, мг/кг

«

Ауыр металдар, мг/кг

«

Мұнай және мұнай өнімдері, мг/кг

«

Ұшпа фенол, мг/кг

«

Күкірт қосылыстары, мг/кг

«

Канцерогенді заттар, мг/кг

«

Тыңайтқыштар мг/кг, рН

«

Радиоактивті заттар, Ки/кг

«

Термофилді бактериялар, титр

Санитарлы- бактериологиялық

Ішек таяқшалары, коли-титр тобының бактериялары

«

Бактерии клостридиум перфигена, титр

«

Патогенді микроорганизмдер (эпидемиологиялық көрсеткіштер бойынша), титр

«

Тіршілікке қабілетте гельминттердің жұмыртқалары мен дернәсілдері, экз./кгтопырақта

«

Синантропты шыбындардың дернәсілдері экз./кгтопырақта

«

Санитарлық-химиялық бағалау жасауға негізінде топырақтық фильтратты зерттеп, санитарлық санды, қышқылдықты, тотықтырғыштықты, сульфаттар мен хлоридтер иондарын және басқа да компоненттерді анықтайды.
Санитарлық –энтомологиялық бағалауда синантропты (тұрмыс және үй-жаймен байланысты) құрт-құмырсқалардың санын, бірінші кезекте –балапан құрттарынан бастап есейген түріне дейін шыбыннның барлық өсу фазасындағы сандарын анықтайды.
Санитарлық –гельминтологиялық бағалауда адам қолданылатын жерлердегі гельминттердің – адам организмінде, жануарлар мен өсімдіктерде тірішілік ететін құрттардың барлығы сипатталады.
Санитарлық –бактериологиялықбағалауда адамдар мен үй жануарларын ауыртатын ішек тобына жататын бактериялардың, сонымен қатарбасқа микроорганизмдердің қарастырылып отырған жүйеде бар екендігі белгіленеді.
Ауаның, судың, топырақтың ластанғанына байланысты ағаш, бұтақ және шөп өсімдіктерінің өнімділігі төмендейді өсуі тежеліп тоқтайды. Сондықтан, өсімдіктерге қатысты етіп ксенобиотиктерді нормалау қиын болады. Бұл мәселенің қиындығы – біріншіден, бір заттың өзіне әртүрлі дәрежеде өсетін бір түрлі өсімдіктердің төзімділігі біркелкі болып келмейді. Екіншіден, өсімдіктер төзімділігі оның өсетін жерінің жағдайына, яғни экологиялық факторлар режиміне байланысты, мысалы сулылығына, жарықтығына, минералдық қоректенуіне және т.б. Үшіншіден әр өсімдіктің өзі өсу кезеңіне қарай (жапырақ жайылуы, гүлдің түйнектенуі және т.с.) бір затқа қарсы әртүрлі төзімділікті көрсетеді. Төртіншіден, әртүрлі физиологиялық процестер ластаушы заттарға қарсы бірдей осалдық көрсете алмайды, сондықтан тест ретінде өте төзімділік қасиетке ие таңдалады.
Осындай тосқауылға өте сезімтал болып саналатын экожүйенің өнімін анықтайтын фотосинтез процесі. Қазіргі кезде максималды біржолдық ШРК және орта тәуліктік ШРК өсімдіктер үшін ауадағы бірнеше заттарға ғана бекітілген.
Топырақтарды ластанудан қорғау тәсілдері:
- тыңайтқыштардың негізделген түрлері, дозалары, мезгілі және енгізу әдісін бұзбау – бұл қоректік заттардың шығындарын азайтады, олардың топырақтан грунттық және жер үстіндегі су қоймаларына түсуін кемітеді, топырақта және өсімдіктерде заттар қалдықтарының жиналуын азайтады;
- минералды және органикалық тыңайтқыштарды үйлестіру –минералдық және органикалық тыңайтқыштарды бірге енгізгенде азоттың шығыны азаяды;
- эрозиялық процесстерді болдырмау;
- өсімдіктерді қорғаудың химикаттарды шектеулі пайдаланатын ұтымды жүйесін қолдану;
- өсімдіктерді қорғаудың биологиялық түрлерін және альтернативті егіншілікті толық пайдалану;
- топырақта жиналған ауыр металлдарды қол жетпейтін немесе қолайсыз түрлерге айналдыру; ауыр гранулометриялық құрамды органикалық заты жоғарғы деңгейдегі топырақтарда ауыр металлдар қолайсыз жағдайларда, сондықтан олармен жыртылатын жерлер ластанғанда, органикалық заттар мөлшерін жоғары дозада органикалық тыңайтқыштарды енгізу;
- тамақтық және мал азықтық мақсатқа пайдалануға болмайтын өте күшті ластанған топырақтарды орман өсіру, декаративті өсімдіктерді өсіру және көп жылдық шөптермен шалғындандыру үшін пайдалану керек.
Бақылауға арналған сұрақтар

  1. Литосфера қабатының ерекшелігі қандай? Жердің ішкі құрылысы қандай қабаттардан тұрады?

  2. Жер қыртысын құрайтын қандай негізгі жыныстарды білесіздер?

  3. Жер қыртысындағы элементтер геохимиялық классификация бойынша неше топқа бөлінеді?

  4. Кларк көрсеткішіне анықтама беріңіз. Тау жыныстарындағы химиялық элементтер Кларк үлестеріне байланысты неше топқа бөлінеді?

  5. Топырақтың биосферадағы және адам өміріндегі орны мен рөлі қандай?

  6. Топырақ неше фазадан тұрады?

  7. Топырақтағы ылғалдың қандай түрлерін білесіңдер?

  8. Топырақтың басты физикалық қасиеттерін айтыңыз.

  9. Топырақтың минералдық құрамын айтыңыз.

  10. Топырақтың химиялық құрамын құрайтын негізгі элементтер қандай?

  11. Химиялық қосылыстардың топыраққа түсу жолдарын айтыңыздар.

  12. Топырақтағы заттардың айналымы қалай жүреді?

  13. Топырақта тау жыныстарының өзгеруімен жүретін реакцияларды атаңыз.

  14. Топырақтағы азот қосылыстарының трансформациялануына қандай процесстер жатады?

  15. Топырақтағы күкірт қосылыстарының қатысында жүретін реакциялар қалай жүреді?

  16. Топырақта жүретін биологиялық процестердегі калий мен магнийдің рөлі қандай?

  17. Гумификация дегеніміз не?

  18. Топырақтың ластану көздерін атаңдар.

  19. Топырақ ластаушы компоненттеріне байланысты неше топқа бөлінеді?

  20. Топырақтарды ластайтын негізгі ластағыштарды атаңыздар.

  21. Топырақтың деградациясы дегеніміз не?

  22. Эрозия дегеніміз не? Эрозияның қандай түрлерін білесіңдер?

  23. Топырақтың сортаңдануы немесе тұздануы дегеніміз не?

  24. Топырақтың құрамында қандай тұздар болады?

  25. Тұздылығына байланысты топырақты неше топқа жіктейді?

  26. Шөлдену дегеніміз не?

  27. Топырақты қалпына келтіру (рекультивация) дегеніміз не?

  28. Топырақтың ластану дәрежесін қалай анықтайды?

  29. Топырақтағы ластағыш заттарды нормалау түрлерін айтыңыз.

  30. Топыраққа түсетін әртүрлі химиялық заттардың қауіптілік кластарын айтыңыз.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   22




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет