Әлеуметтік конфликт типологиясы

Конфликт уәжділігін және жағдаятты субъективті түрде қабылдауды ескере отырып шиеленістің түрлерін анықтайды:

– жалған конфликт, субъект нақты себеп болмаса да жағдаятты шиеленіс деп қабылдайды;

– потенциалды конфликт, шиеленістің пайда болуына нақты негіздемелер бар, алайда тараптардың бірі немесе екеуі де қандай да бір себеп негізінде (мысалы, ақпарат жетіспеушілігінен) жағдаятты шиеленіс деп таныған жоқ;

– шынайы конфликт, тараптар арасындағы нақты қақтығыс. Өз кезегінде, шынайы конфликті төмендегідей тармақтарға бөлуге болады:

– сындарлы – субъектілер арасындағы нақты қайшылық негізінде туындаған;

– кездейсоқ – түсінбеушілік немесе жағдайлардың кездейсоқ тоғысуы бойынша туындаған;

– аралас – шынайы себеп жасырын болған кезде, жалған дерек негізінде туындаған. Мысалы, өз біліміне қойылған төмен бағаға наразы студент емтихан алушы оқытушымен қақтығысқа түсу үшін кез келген сылтау іздейді;

– дұрыс тіркелмеген конфликт – нағыз айыпкер болып табылатын конфликт субъектісі қарсыласудың «сыртында», ал конфликтіге оған қатысы жоқ адамдар тартылған. Мысалы, бір адамды өзі жасамаған қылмысы үшін айыптайды. Егер жіктеменің негізіне тараптардың психикалық жағдайы мен осы жағдайға сәйкес келетін конфликт жағдаятындағы адамдардың мінез-құлқы алынса, онда конфликтерді рационалды және эмоционалды деп бөледі. Конфликт мақсаты мен оның салдарына байланысты конфликтерді жағымды, жағымсыз, құрылымды және құрылымсыз деп бөледі.

Кикілжіңдерді жіктегенде әртүрлі критерийлерді қолдануға болады:

1. 
   кикілжіңдердің орны бойынша тұлғаішілік, тұлғааралық, тұлғалық-топтық, топаралық деп бөлуге болады.
   
2. 
   тұлғаішілік кикілжің адамның ішкі дүниесінде пайда болып, оның әртүрлі мақсат, тілек, себептерінің негізінде пайда болады.
   
3. 
   тұлғааралық кикілжің екі немесе одан да көп жеке адамдардың арасында пайда болады. Тұлғааралық кикілжіңдердің пайда болуынынң бірнеше себептері бар:
   

• 
  ақпараттың жеткіліксіздігі;
  
• 
  тығыз байланыстың аз болуы;
  
• 
  таңдау жасаудағы еріксіздік;
  

4. 
   тұлғалық-топтық кикілжің жеке адамның мінез-құлқының топтық нормаларға сәйкес келмеуінен пайда болады.
   

Жеке адам мен топтың өзара іс-әрекет деңгейіндегі кикілжіңдер әртүрлі нұсқада беріледі:

• 
  басшының қол астындағылармен кикілжіңі – бұндай кикілжіңдердің себебі басшының төмен деңгейлі құзырлылығынан болуы мүмкін;
  
• 
  теріс ықпалды формальды емес лидерлердің басымдылығы;
  
• 
  жаңа басшыны «сырттан» сайлау, бұнда осы топ ішінде басшы болуға мүмкіндік бар үміткердің болуы;
  
• 
  басқару стилінің сәйкес келмеуі;
  
• 
  топ мүшелерінің ұжыммен кикілжіңге баруы – кикілжіңнің себебі адамның тұлғалық ерекшеліктері болуы мүмкін;
  
• 
  жеке адам үшін маңызды нормаларды топтың бұзуы;
  
• 
  топтың жеке адамдардың статусына қарым-қатынасының сәйкес келмеуі;
  
• 
  адамдардың ресми және ресми емес өзара іс-әрекет нормаларын бұзуы.
  

5. 
   топаралық кикілжің – бұнда кикілжіңге қатысушылар ретінде қарсы топтың мақсаттарымен сәйкес келмейтін топтар алынады. Нәтижесі бойынша конструктивті және деструктивті кикілжің деп бөлуге болады.
   

1. 
   кикілжіңге жаңа адамдарды көптеп енгізу;
   
2. 
   бір-біріне деген қарым-қатынаста жағымсыз әсерлердің көбеюі;
   
3. 
   кикілжіңнің «эскалациясы» - қысымның өршуі, қарсыласты шынайы қабылдамау.
   

Кикілжіңдердің функциясын сипаттай отырып, оның екі аспектісін анықтауға болады:

1. 
   кикілжіңге қатысушылардың өздеріне әсері;
   
2. 
   кикілжіңнің әлеуметтік ортаға әсері.
   

• 
  қатысушылар арасындағы қарама-қайшылықтарды толық немесе жартылай жою;
  
• 
  қарсыластардың жеке-психологиялық ерекшеліктерін терең бағалауға мүмкіндік беру;
  
• 
  кикілжіңге қатысушылар арасында психологиялық қысымның азаюына жол беру;
  
• 
  жаңа тәжірибе жинақтау және жеке адамды дамытудың қайнар көзі болуы;
  
• 
  қарсыластардың тұлғааралық қарым-қатынастарын тұрақтандыруға ықпал ету.
  

• 
  кикілжіңнің топтың әлеуметтік өмірін жетілдіруге ықпал етуі;
  
• 
  қызмет пен қарым-қатынастағы шешілмеген мәселелерді түсінуге мүмкіндік беру;
  
• 
  топтың пікірін, оның мүшелерінің көзқарасы мен көңіл-күйін анықтауға мүмкіндік беруі;
  
• 
  кикілжіңнің ішкі қиындықтар пайда болғанда топтың ұйымшылдығына әсер етуі.
  

• 
  кикілжің қатысушылардың психикалық жағдайына жағымсыз әсерінің және стресске ұшырауының себебі болуы мүмкін;
  
• 
  тұлғааралық қарым-қатынастардың бұзылуының себебі болуы мүмкін;
  
• 
  қызметтің тиімділігінің төмендеуіне әкеп соғуы мүмкін;
  
• 
  кикілжің топтағы мәселелерді күштеп шешудің себептері болуы мүмкін.
  

• 
  кикілжің топтағы қарым-қатынас процесін бұзады;
  
• 
  топтың құндылық-бағдарлы тұтастығын әлсіретеді;
  
• 
  бірлескен іс-әрекеттің сапасын төмендетеді.