Оқушыларды қазіргі мәдениет талабына сай кәсіпке даярлау жүйесі

Оқушыларды кәсіпке даярлау жүйесі, оларды еңбекке даярлау жүйесінің үш бірдей компоненттерінің бірлігі арқасында жүзеге асырылады. Ол компоненттер: оқушылар, мақсат пен міндет, еңбекке даярлау мазмұны, оқытушылар және еңбекке даярлау құралдары,тәрбие, оқу, еңбек прцестері, ұйымдастыру түрлері және басқару. Осы құрылым шеңберінде оқушылар мен үйірме, сынып жетекшілерінің бірлескен іс-қимылы жүзеге асырылады.

Ғылыми еңбектер, оқушыларды еңбекке және кәсіпке даярлау жүйесінің өзге де анықтамалары кездеседі. Айталық, интегралдық процестердің мынадай бағыттары болады. Олар: политехникалық сипат арқылы оқыту, оқушылардың жалпы білімге қоса еңбек дағдыларын алуын қамтамассыз ету. Сабақтан тыс немесе демалыс кезеңдерінде қоғамдық белсенді еңбекке жұмылдыру, кәсіптік бағдар беру.

Оқушыларды еңбекке және кәсіпке даярлау екі ерекшеліктен тұрады. Біріншісі-интегралды процес болса, екіншісі-жұмыстың бағыт бағдары. Бұл екеуі де басқару нәтижесінде жүзеге асырыл ады.

1. 
   Оқушыларды еңбекке және кәсіпке даярлаудың педагогикалық негізін зерттеуде алдымен оларды басқару аналитикалық, индуктивті, дедуктивті, сандық, сапалық, құрылымдық, тарихи аспектілер декөмекке келеді.
   
2. 
   Оқушыларды кәсіпке даярлаудың негізгі диактикалық және политехникалық методологисымен бір қатарда тұруы; даярлау кезеңдері: мақсатты белгілеу, педагогикалық талдау, жобалау, ұйымдасытыру, бақылау, бағалау, үйлестіру және түзету. Оқушылардың жеке тұлға болып қалыптасуын қамтаммасыз ету; оқушылардың физиология-гигеналық талаптарға сай келуі ескеріледі.
   
3. 
   Оқушыларды кәсіпке даярлау жүйесі құрылымдық-функциональдық жағынан үнемі дамып отырады. Оның түпкі мақсаты-оқу тәрбие процесінің тиімділігін арттыру болып табылады. Оған қоса ішкі және сыртқы (компонеттер) қоршаған орта, қоғамдық жағдайларға да тығыз байланысты.
   
4. 
   Жүйелік тәсіл кешенді тәсілді жоққа шығамайды. Кешенді тәсілге іс-әрекет нәтижесін талдау, өзара байланысты анықтау, еңбекке даярлау жағдайлары мен проблемалары, басқару технологиялары кіреді. Негізгі белгілеріне: оның тұтастығы, құрылымы қабілеті сияқты ұғымдар кіреді. Осы процестердің құрамдас компанеттерін оқушылар мен мұғалімдер, мақсат пен міндеттер, мазмұн мен тәрбиеісі, оқу мен кәсіби еңбек құрайды.
   

Еңбекке баулудың негізгі 6 жүйесі белгілі:

1. 
   Заттық жүйе (предметная) - оқушы өзі меңгеретін мамандығының сипатына байланысты, типтік бұйымдар жиынтығы (набор) әзірленеді. Мұндай барысы дидактикалық жоспары бойынша жеке операцияларға жіктеледі. Оқушының жеке еңбек тәсілдерін орындау ережелерімен арнайы таныстырмады. Олар тек қана шебердің қозғалысы мен басқа да еңбек қимылдарын көшіруге ұмтылды. Мұндай оқыту жаңа бұйым әзірлеу барысында оқушылар өздерінің ептілігі мен дағдысын қолдана алмады. Сол себептен де олар қайтадан оқытуды қажет етті. Бұл жүйенің негізгі кемшілігі де осы болды.
   
2. 
   Заттық жүйе - өндірісте ұялы (кустарный) тәсілді айқындады, сондықтанда ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін қолданылды.
   

3. 
   Операциялық жүйе бойынша оқушылар мамандық мазмұнын өздері меңгеретін, еңбек операцияларын орындайды. Осыған байланысты оқушылар әртүрлі бұйымдарды әзірлеуді үйретеді. Тек қана жүйелілік негізінде жұмыс жасау, мамандық рамкасында шектеледі.
   

4. 
   Операциялық - заттық жүйе алғашқыларда қарағнада нәтижелі болды. Бұл жүйеде оқытудың екі кезеңі қарастырылады. Бірінші кезеңде еңбектік операциялардың бірлескен түрлері зерделенеді. Бұл операциялар бұйым әзірлеу барысында жүзеге асады. Екінші кезеңде оқушылар алдын - ала өтілген операциялардың технологиялары негізінде, бұйым әзірлеуде кешенді жұмыстарды орындайды.
   

5. 
   Моторлық - жаттығулар жүйесі 20-шы жылдары оқытуда кең тарады. Ол еңбектің орталық институтында (ЕИО) дайындалды. Дегенмен де бұл жүйенің өзіне тән кемшіліктері болды. Мұнда, ептілік пен дағды, оқулықтар арқылы саналы түрде меңгерілмеді. Ептілік пен дағдына қалыптастыру, еңбек процесінің нақты түрін, боямалаушы арнай аппараттар мен жаттығуларды қолдану негізінде жүргізілді. Көптеп қайталау арқылы сананың қозғалысының қатынасынсыз, тек қана денені "оқытумен" шектелді. Оқыту процесіне мұндай ықпал жасау қолдау таппағандықтан, жуық арада өз құнын жойды.
   

6. 
   Операциялық - кешенді жүйе қазіргі уақытта кәсіби техникалық оқу орындарында негізгі болып саналады. Бұл жүйемен оқытуда, оқушылар алдымен, 2-3 операциялардың орындалу тәсілдерін меңгереді, содан кейін осы операциялармен бірге кешенді жұмыстарды орындауға көшеді. Одан әрі кешенді жұмыстарға сәйкес келетін жаңа операцияларды меңгереді. Операцияларды оқып - үйрену, жеке жұмыстық қозғалыстар мен тәсілдерді қайта өңдеу барысында жаттықтырушы жаттығулардан басталады.
   

ЕОИ жүйесі техниканың дамуы мен технология жабдықтарының жетілуіне байланысты маңызды орын алатын уақыт өлшемін жеке есептеу қызметін айқындады. ЕОИ жүйесіне, өз міндеттерін шығармашылық түрде орындай алатын жұмысшылар дайындау міндеті қойылды.

Автоматизация және механизация процесінің жетілуіне байланысты жаңа жүйелерді басқаратын мамандар даярлау қажет болды.

1.3. Оқушыларды қазіргі мәдениет талабына сай кәсіпке даярлаудың мүмкіндіктері

Даярлау - оқыту үрдісінің дамуын қамтамасыз ететіндіктен оның ұйымдастырылуы мынадай кәсіби талаптарды қанағаттандыруы қажет:

1. 
   Бұйымның практикалық сипатын
   
2. 
   Практикалық тапсырмаларды орындау мен алған білімді қалыптастыруда еңбектің шығармашылық бағыттылығын.
   
3. 
   Еңбек іс - әрекетінің жалпы тәсілдерін
   
4. 
   Дәстүрлі оқытуымен қатар ауыл мектептерінде белгіленген варианттар мен жеке дара оқытуды жүзеге асыру.
   

1. 
   әлеуметтік - гумантарлық даярлық;
   
2. 
   ғылыми даярлық;
   
3. 
   эстетикалық даярлық;
   
4. 
   физикалық даярлық;
   
5. 
   арнайы даярлық;
   
6. 
   оқушының өз таңдауы бойынша оқытылатын пәндер. Мұнда үшін алдымен Республикалық деңгейдегі өзгерістер мынадай факторлармен өлшенеді.
   

Педагогика ғылымдарының жамып отыруына байланысты мұғалімдерге қойылатын талап анықталғаннан кейін, бүгінгі таңдағы оқушының қазіргі заман талабына сай кәсіпке даярлығын кесте 1 арқылы түсіндірдік. Бұл мәселенің теориялық негіздерін жасау оқушылардың "кәсіптік даярлығы" ұғымының мәнін анықтауды қажет етеді. Бүгінгі күнге дейінгі психологиялық - педагогикалық әдебиеттерде "даярлық" ұғымы:

• 
  белгілі бір психологиялық жағдай (Селиванов В.И.);
  
• 
  жеке тұлғаның тұрақты сипаты (кандыбович Л.А. т.б.);
  
• 
  мотивациялық және процессуалдық компоненттерінің ажырамас бірлігі.
  

"Қазіргі уақыттың мәнділігін түсінуін, өнертану мен кәсіптік білім және іскерліктің практикада қолдана алатын тәжірибесінің қалыптасуының өзегі көркем мәдениет болып табылатын күрделі біртұтас білім" (Громакова С.В.) деп түсіндірілетін ұғымды біздің проблемамызға байланысты ұстанамыз. Себебі, мұндағы түсінікте педагогика ғылымындағы даярлықтың дәстүрлі мотивациялық, мазмұндық, процессуалдық компоненттері қамтылған. Біздің зерттеуімізде оқушыларды қазіргі заман мәдениетіне сай кәсіпке даярлау процесін жүзеге асырудың педагогикалық мүмкіндіктерін анықтау мен оны негіздеу барысында жоғарыда көрсетілген даярлықтың компоненттері негізге алынады.

Даярлықтың мотивациялық компонеті оқушылардың қазіргі заман мәдениетіне дұрыс қатынасының болуымен сипатталады.

Мазмұндық компонент қазіргі мәдениет туралы теориялық білімдерінің болуын білдіреді.

Процессуалдық компонент қазіргі заман мәдениетінің оқыту процесінде пайдалануындағы ептіліктері мен дағдыларын білдіреді.

Сонымен біздіңше: "мәдениет - адамдардың рухани, қоғамдық және өндірістік қатынастары жетістіктерінің жиынтығыарқылы кәсіби мәнде тұлғалық қасиетінің қалыптасуын құрайтын қазіргі технологияларға негізделген күрделі біртұтас білім" - деп санаймыз.

Анықтаманың мазмұны бізге "оқушыларды қазіргі заман мәдениеті талабына сай кәсіпке даярлаудың" үлгісін жасауға мүкіндік берді. (кесте 1). Үлгінің негізінде оқушылардың кәсіптік даярлығының үш деңгейі анықталды: төмен, орта, жоғары.

Төмен: қазіргі заман мәдениетіне деген қызығушылығы, қатынасы бар, оның бүгінгі заман оқушылардың кәсіптік даярлығына дұрыс ықпалының бар екенін жете түсіне бермейді. Мазмұндық, процессуалдық компоненттерінің бірін де меңгермеген.

Орта: қазіргі заман мәдениетін эмоционалдық тұрғыда қабылдай алады, оған деген қызығушылығы мен сыйлы қатынасы бар, оның оқушының кәсіптік даярлығына дұрыс ықпалының бар екенін түсінеді. Әлеуметтік құбылыс ретінде түсінбейді. Тек қана іс - әркеттерде пайдаландаы. Процессуалдық компоненттің кейбір элементтерін ғана меңгерген. Қазіргі заман мәдениет жайлы өз бетімен білуге талпынбайды.

Жоғары: қазіргі заман мәдениетін эмоционалдық тұрғыда қабылдай алады, оған деген қызығушылығы мен сыйлы қатынасы жоғары, оның оқушының кәсіптік даярлығына дұрыс ықпалының бар екенін жете түсінеді.

Оқушылардың кәсіптік даярлығының бастапқы күйін анықтау мақсатында констатациялау (белгілеу) эксперименті жүргізілді. Экспериментке ауылдық мектептердің оқушылраы мен технология пәні мұғалімдері қамтылды.

Сауалнама, әңгімелесу, тест, бақылау әдістерін қолдану негізінде оқушылардың қазіргі заман мәдениеті талабына сай кәсіптік даярлығының (практикалық іс - әркетте қазіргі заман мәдениетін пайдалануға дұрыс қатынасының болуы, мәдениет түрлерінен білімі, оларды пайдалану ептілігін меңгеруі) бастапқы күйі анықталды.

Оқушылардың мәдениет ұғымының мәні жөніндегі білімін анықтау үшін жүргізген сауалнамадағы: "Қазіргі мәдениет дегенде нені түсінесіз?"сұрағына берілген жауаптарында мәдениеттің әлеуметтік құбылыс ретінде мүмкіндіктерінің бар екенін білмейтіндігін көрсетті.

Ал, мектеп мұғалімдерінен сабақ барысында "Қазіргі мәдниетке санауға болатын ақпараттық технологияларды пайдаланбауыңыыздың себебі неде?" деп сұрағанымызда, бірқатар мұғалімдер "оны мектептің оқу - материалдық базасы көтермейді", екіншілері, "технология сағаттарының кемуінен" деп айтса, енді біреулері "ауылдық мектептерде оларды практикалық тұрғыда қолдану мүмкін емес" дегенді айтады. Осындай жауаптарын кейін қазіргі шығып жатқан сәндік элементтер ретінде біз, ақпарттық технологияларда дайындалған "аппликация", "кесте", "сәндік материалдар", "гафре" т.б. шикізаттарды практикалық іс - әрекеттерде қолдану барысында қолөнер және тігін бұйымдарында қолдану барысында жүргізілген ІІ - ші бақылаудың нәтижесінде мектеп оқушылардың деңгейінің өскендігін бақыланды. Ол кестеде берілген.

Даярлық деңгейінің анықтаудағы І "бақылау" нәтижелері

Даярлық деңгейі	Бастапқы	І "бақылау"
	"бақылау" 105	105
Төменгі Орта Жоғары	58,3 % (63) 41,7% (45) -	26,9% (29) 52,8 % (57) 20,3 %(22)

Технология пәні мұғалімдердің дайын материалдарды қолданудан кейінгі нәтижелер, яғни мұғалімдермен жүргізген семинар сабақтарының ықпалы болуы мүмкін деп білеміз. Деңгейдің 20,3 %(22) болып артуы осының айғағы. Мәдениетті қамтамасыз ететін оқу материалдарды, оқытудың әдістер мен тәсілдерін көрсете білуі.

1. 
   Экономика талаптары. Өйткені, экономикалық іс - әрекеттен туындап жатқан қайта құру процесі жаңа ұмтылыстар мен дағдылармен толы.
   
2. 
   Білім беру ісін жаңа мазмұнмен байтып, ұлттық дәстүрмен, жаңа мен ескі жүйесінің қайсысы тиімді екенін анықтау, ондағы өзгерістерді өрістету.
   
3. 
   Әлеуметтік ықпал. Ата - аналардың оқушыларды еңбекке даярлау мазмұнына жаңалық енгізуге ынталы.
   
4. 
   Мәдени факторлар. Оқушыларды еңбекке даярлауға байланысты әлеуметтік және экономикалық өзгерістер жайлы хабардар етіп отыратын бұқаралық ақпарат құралдары.
   
5. 
   Технологиялық факторлар. Технологиядағы прогесті қолдану аясын кеңейту. Кесте
   

1. 
   Қайсы қоғамда болмасын қоғамның дамуындағы еңбектің шешуші рөлін, оның әлеуметтік - экономикалық мәнін адам ғана атқаратындықтан, оқыту арқылы оқушылардың еңбекке деген қабілетін дамыту.
   
2. 
   Еңбек адамдарының қандай қоғамда болсын алатын орнын оның қоғамды қозғалтудағы өндірістің негізгі қожасы, өндіруші еңбектің иесі екендігін үйрете отырып, оқушыларды Отаншылдыққа, іскерлікке, адамгершілікке, шеберлікке баулу.
   
3. 
   Жеке адамның дамып жетілуінде еңбектің негізгі құрал екенін, еңбек ету арқылы өз қабілеттерін дамытуда, ата - бабасының ұлттық дәстүрлері мен қолөнерін одан ары дамыту.
   

Бұрын еңбекке баулу сабағы оқушыларға екі бағытта ұлдарға техниканы, ал қыздарға үй шаруасынан ғана білім беретін. Ал бігінгі технология пәні орта білім стандарттарының талабына сай, сегіз бағытта білім береді. Оқушылардың қабілеттеріне қарай кәсіпкерлікке баулиды.

Қазіргі таңда дамыған елдерде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның кеңінен қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды.

Сондықтан, адамдардың алдына жаңа функционалдық талаптар қойыла басталды. Жұмыскер тек қана өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай оған қосымша жобалай білуі, шешім қабылдауы және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек.

Ғылымның тез қарқынмен дамуы және жаңа технологиялармен енуіне сәйкес кәсіптік мамандыққа қойылатын талаптар өзгеріп, өмірде екі - үш мамандықты меңгеру қажеттігі туындайды. Технология білім саласы жалпы білімнің базалық негізіне кіреді. Мұнда технология білім саласының тұрақты бөлігі базалық мазмұнды игеруге жеткілікті.

“Технология” атты жаңа интегративті білім саласының базалық бөлімдерін оқып үйренуге лайықты оқу материалының базасына сай арнайы дайындықтан өткен мұғалім ұстаздардың жетекшілігі мен оқушылардың шығармашылық дамуы қарастырылатын жоба жүйесінде кең тараған және болашақ технология мен әдістемені іскерліктерін оқушылардың жалпы еңбек, жеке арнайы білім мен қалыптастыруға мүмкіндік жасайды, олардың ителлектуалдык, тұлғалық, этикалық және эстетикалық дамуын, өзіндік кәсіптік айқындалуын және қазіргі әлеуметтік экономикалық жағдайларға бейімделуін қамтамасыз етеді. Егер еңбектің политехникалық экономикалық және экологиялық аспектілер, ақпараттық және жоғары технологиялармен танусуға жеткілікті көңіл аударылса, ондағы жұмыстардың сан алуын орындалуы мен өзіндік білім алу жағын қалыптастыруды дайындауға халықтық, аймақтық, жанұя дәстүрлерін, жалпы адамзаттың құндылықтарды қайта жаңғыртатын және сақтауға бағытталса аталған мақсаттарға жетуге болады.

Технология білім саласының басты мақсаты оқушыларды өздігінен еңбек етуге дайындауға, бұқаралық кәсіпті игеруге көмек ету. Соған опай мына болжамдар қарастырылады:

1.Экономикалық, экологиялық және кәсіпкерлік білімдерді қабылдау барысында затты, энергияны және ақпараттық материалдарды түрлендірудін қазіргі және болашақ технологиялармен жастардың танысуы олардын политехникалық дамуы.

2.Оқушылардың шығармашылық және эстетикалық дамуы оқушылардың өзін - өзі тану мүмкіндігін, кәсіпкер әлемін оқып үйренуін өзіндегі кәсіптік бейімділіктерін айқындау үшін сарамандық тәжірибе элементтерін қалыптастыруды қамтамасыз ету.

Технология саласын оқыту барысында мынандай міндеттер іске асырылуы қажет:

1. 
   Кең тараған және болашақтық технология жайында политехникалық білімді ақыл - ой, сезімдік әрекеттерінің жүйесін қалыптастыру.
   
2. 
   Жанұя шаруашылығы мен экономикасын жүргізуге қажетті білім мен іскерлікті қалыптастыру. Қазіргі өндіріс негіздерімен, қызмет көрсету негіздерімен таныстыру.
   
3. 
   Оқушылардың өз бетімен және қабілеті арқасында жобалау мен шығармашылық есептерді шешуін дамыту.
   
4. 
   Кәсіптіліктің өзіндік айқындалу мақсатында ҚР жергілікті және ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып, кәсіптік кеңестігін білуді, кәсіптік бағдарын сынап анықтай алуды, оқушылардың өзін - өзі танып білуін қамтамасыз ету. Еңбек сүйгіштікті, іскерлікті, ұйымшылдықты, адамгершілік пен қайырымдылықты, шыншылдықты,жауапкершілік пен ізеттілікке тәрбиелеуді іске асыру.
   
5. 
   Нарықтық экономика, менеджмент, маркетинг туралы негізгі түсініктер арқылы қызмет көрсету мен өз өнімдерін іске асыруға мүмкіндік жасау.
   
6. 
   Тұтыну бұйымдарды еңбек объектісі ретінде пайдалана алуға және оларды дизайн мен сәндік қолданбалы өнердің талаптарына сай әсемдей білуге үйрету. Мектеп жергілікті, ұлттық, аймақтық еркшеліктері мен сол жердің материалдық қорын ескере отырып, әр түрлі кәсіпкердің бір түрі ьойынша кәсіби оқыту жағдайын қарастыруға болады.
   

Педагогикалық зеттеулерде “модель” терминін нақты арнайы саладағы маманға берілетін кәсіптік баға ретінде қабылдаған жөн. Маман моделін талдау барысының бірнеше тұжырымдамасы бар. Түрлі мәселелерді зеттеу тұжырымдамасының өзіндік ерекшеліктері ескеріледі, кейде маман моделінің кейбір аспектілері бөлек қаралады. Біз Е.Смирнованың тұжырымдамасын жемісті деп есептейміз, себебі, ол тұжырымдамада маман моделін жасаудың кеңейтілген жиынтығы қарастырылған. Жоғары оқу орындары білімді мамандарды осы тұжырымдамаға сәйкес даярлауы керек.

Осы үлгі қазіргі талапқа ғана сай емес, болашақта да жетістікке, білім дағдымен қоса кәсіптік сапа, бағдар бүкіл адамзаттық мәдениет, дуниеге, қоршаған ортаға көзқарасты қамтиды. Осындай әдіспен құрылған маман моделінің практикалық қажеттілікті өтейтін жауапты маман даярлаудағы мүмкіндігі мол. Бұл модель ірі үш бөлімнен тұрады.

1. 
   Арнайы кәсіби ортада оқытылатын мамандардың қызметі.
   
2. 
   Маман қызметіне психологиялық мінездеме.