Диплом жұмысы орындаған: Бакытгул Гайнуллинова Бакалавр дәрежесі үшін

23

 

 

2.  ДІНА РА ЛЫҚ КЕ ЛІСІМ – ҚОҒА М ТҰРА ҚТЫЛЫҒЫ МЕ Н 

БЕ ЙБІТШІЛІК КЕ ПІЛІ 

 

2.1.  Діна ра лық диа лог: кла ссифика ция, қа ғида , форма  және  мінде тте рі 

 

 

Діни  фа ктор  бүкіл  әле мде ,  қоға мдық  өмірде   үлке н  рөл  ойна йды. 

А ме рика лық    дін  әле уме тта нушысы  Пите р  Бе рге рдің  а йтуынша ,  «Діннің 

ықпа лы әде тте гінде й қа тты са қта лып ке ле ді, а л ке йбір же рле рде  ықпа лы тым 

көп»  (Be rge r,  1999,  2).  Бұл  се куляриза цияны  е ме с,  плюра лизмді  тудыра ды 

де йді,  яғни  бір  қоға мда   әртүрлі  құндылықта р  ме н  се німде рдің  өза ра   тығыз 

әре ке те суі.  Бұл  тұрғыда н  қа ра стырға нда   әртүрлі  дін  өкілде рінің  а ра сында  

«діна ра лык  диа лог»  де ге н  ұғым  қа лыпта са ды.  Зе ртте уші  Т.Ме ррига нның 

пікірінше ,  діна ра лық  диа лог  ұғымы  қа зіргі  жа һа нда нға н    және   плюра листік 

дәуірде гі  дінде рдің  жа лпы  өмір  сүруін  сипа тта йтын  ле ксика логияда ғы  е ң 

түсініксіз  те рмин  болып  та была ды  (Me rriga n&Frida y,  2017,  2).  Діна ра лық 

диа лог  са ла сында ғы  бе лгілі  ма ма н  М.Мойе рт  конфе ссияа ра лық  үнқа тысу 

ға лымда рдың  өза ра   дискуссия  және   діни  иде яла рме н  пікір  а лма су,  діни 

топта рдың өза ра  әре ке тте суіне н туында йтын жоба ла р, дәліре к а йтқа нда  діни 

лиде рле р  а ра сында ғы  диплома тиялық  ке зде суле рде н  ба ста п  буддисте р  ме н 

христиа нда р өзінің тәжірибе сіме н бөлісе тін діна ра лық міна жа т ке зде суле рді 

қа мтитындығын  а йта ды.  Конфе ссияа ра лық  үнқа тысудың  форма ла ры  на қты 

же ргілікті,  ұлттық  не ме се   этика лық  мәсе ле ле рді  та лқыла у  (ға ла мдық 

жылыну,  а да м  құқығы және   т.б.), христиа нда р,  мұсылма нда р және   яһудиле р  

бір-бірінің  Қа сие тті  Жа зба ла рын  оқып  та лда у;  же ке   әңгіме ле рде н  жүзде ге н 

қа тысушыла ры  ба р  ха лықа ра лық  конфе ре нцияла рға   де йін;  бір  а йма қта  

тұра тын 

дінда рла р 

а ра сында ғы 

ке зде йсоқ 

ке зде суле р, 

а лдын-а ла  

жоспа рла нға н  ма ма нда рдың  коллоквиумда рына   де йін  жа лға суы  мүмкін 

(Moya e rt, 2013, 201). 

 

Конфе ссияа ра лық  диа логтың  түрле ріне   ке лме сте н  бұрын  бірінші  төрт 

крите рий  бойынша   құра стырылға н  кла ссифика цияны  а йта   ке тке н  жөн: 

«инте нция» (диа логқа  түрткі не  нәрсе ?); «ма қса т» (қа тысушыла р өзіне  қа нда й 

мінде тте р  қояды?);  «принцип»  (өза ра   қа рым-қа тына с  а нықта ла тын 

қа ғида ла р),  «форма »  (диа лог  қа нда й  түрде   өтіле ді  –  дін  көшба сшыла рының 

е кіжа қты ке зде суі, конфе ре нция, бірле ске н мәлімде ме  және  т.б.). Ұсынылға н 

кла ссифика цияның  не гізгі  ба ста пқы  крите рийі  «инте нция»,  се бе бі  бірінші 

диа логка  түрткіле йтін күш, яғни әртүрлі дін өкілде рінің бір біріме н диа логка  

түсуіне   се бе п  бола тын  нәрсе .  «Инте нция»  крите рийі  бойынша   діна ра лық 

диа логтың  төрт  не гізгі  түрі  ба р:  «поле мика лық»,  «бітімге рлік»,  «когнитивті» 

және  «се рікте стік». 

 

Ба рлық  дінде р  бе лгілі  бір  дәре же де   ола рдың  се німде рі  ме н  қа сие тті 

мәтінде рінің  е ре кше   және   дұрыс  е ке ндігін  ра ста йды,  ба сқа   дінді 

ұста на тында р  қа те ле се ді,  а да сқа н  де п  са на йды.  Сондықта н  дінде рді  жа й 

ға на  бір қоға мда  бірге  өмір сүріп жа тыр де п қа ра стыруға  болма йды, соныме н 

24

 

 

қа та р  ола рдың  бәсе ке ге   қа біле ттілігі  ба р  е ке нін  де   қа ра стыру  қа же т. 

Нәтиже сінде   «инте нция»  әртүрлі  дін  өкілде рі  а ра сында   орна йтын  ба йла ныс 

өз  дінін  на сиха тта у  не ме се   қорға у,  бе бйбіт  өмірді  қа ла уына н  туында уы 

мүмкін. XIX  ға сырдың а яғына н ба ста у а лып қа зіргі ке зе ңге  де йін діна ра лық 

диа логта   орын  а лып  жа тырға н  түрі,  дәліре к  а йтқа нда   қа йшылықта р, 

поле мика ,  өзінің  сөзін  ға на   дұрыс  де п  дәле лде гісі  ке лу,  сұхба тта сушыны 

өзінің се німіне  кіргізу ке ңіне н та ра п жа тыр. 

Қа зіргі  плюра лизм  за ма нында   әртүрлі  дін  өкілде рінің  бірле сіп  өмір  сүріп, 

ұлта ра лық және  діна ра лық қа тына ста рды са қта у ма ңызды болып та была ды.  

Дін  өкілде рі  а ра сында ғы  та тулық  пе н  ке лісімді  ныға йту  –  бітімге рлік 

диа логының ма змұны. 

 

Дінде р  а ра сында ғы  ба йла ныс  орна туға   де ге н  инте нция  А ристоте ль 

а да м  та биға тының  не гізгі  қа сие ті  де п  са на ға н  «та нымға   ұмтылу»  де п  те  

қа ра стыруға   бола ды.  Мұнда й  когнитивті  діна ра лық  диа логты  әртүрлі 

мәсе ле ле рді  зе ртте у  ме н  са лыстырма лы  түрде   та лда уда ,  діни  тәжірибе ні 

зе ртте уде ,  әртүрлі  дінде рдің  өза ра   ба йла нысын  түсіну,  ола рдың  а қиқа т  пе н 

құтқа рылу  позицияла рына н  көруге   бола ды.  Діна ра лық  диа логқа   та ғы  бір 

мотив  –а да мда рдың  әле мде   тым  көп  а за п  ше гуіне н  де   болуы  әбде н  мүмкін. 

Жа уа пке ршілікті се зініп әрі орта қ құндылықта рды не гізге  а ла  отырып әртүрлі 

дін  өкілде рі  се рікте стік  диа логы  а ясында   бірле ске н  іс-ша ра ла рды 

ұйымда стыруға ,  әле мді  жа қса рту,  мұқта ж  а да мда рға   көме кте су,  қа ла ға н 

әле уме ттік өзге рісте рге  қол же ткізуге  күш біріктіре ді. 

 

Соныме н, діна ра лық диа лог ке ле сі сұра қта рға  жа уа п та буда  не гізде ліп 

құрылуы мүмкін: «кімдікі дұрыс?» (поле мика лық диа лог), «біз қа ла йша  бе йбіт 

өмір  сүре   а ла мыз?»  (бітімге рлік  диа лог),  «се н  кімсің?»  (та нымдық  диа лог) 

және   «біз  әле мді  жа қса рту  үшін  не   істе й  а ла мыз?  »  (се рікте стік  диа лог). 

Конфе ссияа ра лық диа логтың бұл түрле рі бір-біріме н ба йла нысты болға нына  

қа ра ма ста н,  ола р  әртүрлі  ма қса тта рды  қуа ла йды  және   әртүрлі  пікірле рді 

қолда на ды. 

 

Крите рийле р  (ма қса т,  қа ғида ,  форма )  не гізінде   диа лог  түрле рін  бөліп 

а жыра туға   бола ды.  Мыса лы,  а за ма ттық  ке лісімді  ныға йту  үшін  діни 

қа уымда рдың  ре сми  өкілде рі  а ра сында   жүзе ге   а сырыла тын  бітімге рлік 

диа логтың  түрі  е ре кше   ма ңызға   ие ,  оны  "диплома тиялық  диа лог"де п  те  

а та уға   бола ды.  Мұнда й  диа логтың  өзіндік  е ре кше лігі  -  қа тысушыла р  оға н 

өзінің же ке  мүдде сі үшін е ме с, орта қ мүдде , өз діни ұйымының өкілі ре тінде  

кіре ді, яғни мұнда й диа лог же ке  сипа тқа  е ме с, институциона лдық сипа тқа  ие . 

Поле мика лы  және   когнитивті  диа логта н  а йырма шылығы  диплома тиялық 

диа лог  а ясында     діни  ілім  мәсе ле ле рі  қозға лма йды.  Диа логтың  бұл  түріне  

қа тысушыла р  қоға мдық-са яси  тұра қтылық,  а за ма ттық  та тулық  пе н  ке лісімді 

ныға йту,  ме мле ке ттің  өрке нде уі,  ме мле ке ттік-діни  қа тына ста р,  діни 

бірле стікте рдің қоға м өміріне  оң үле сі, қиындықта рға  төте п бе ру және  ше шу 

жолда рын қа ра стыра ды (Ме льник, 2019, 154-155). 

 

Сипа тта ма сында   қиындықта р  ме н  түсініспе ушілікте р  орын  а ла тын 

когнитивті діна ра лық диа логты толықта й а шып қа ра стыру қа же т. Когнитивті   

25

 

 

диа логтың  не гізгі  мінде тте рінің  бірі  –  ба сқа   дінді  түсіну.  Ка толиктік 

кла ссифика ция бойынша , диа логтың бұл түрі ба сқа  дінді зе ртте уме н, әр түрлі 

ұста нымда рды  этика лық  мәсе ле ле р  бойынша   на қтыла у  және   ола рды 

са лыстыру,  «те ологиялық  диа лог»  де п  те   а та уға   бола ды.  Мыса лы, 

христиа нда р ме н буддисте р а ра сында ғы те ологиялық диа лог а ясында  жоға ры 

шындықты,  а да м  та биға тын  түсіну,  е кі  дінде гі  зұлымдық  пе н  а за п, 

христиа ндық  се нім  ме н  руха ни  тәжірибе   үшін  Иса ның  (а .с)  рөлі,  будда   діні 

ме н тәжірибе сінде гі Будда ның рөлі және  т.б. та қырыпта р қа мтыла ды (Ingra m, 

2013, 377). 

 

С. Кинг са ра пшыла рдың көпшілігі мойында ға н те ологиялық диа логтың 

ке ле сі қа ғида ла рын а та п көрсе те ді: се рікте сіңді тыңда й білу қа сие ті, өз дінін 

білуде гі  құзіре ттілік,  прозе литизмне н  ба с  та рту,  диа лог  ба рысында ғы 

а шықтық, диа логта ғы әр та ра пқа  құрме тпе н қа ра у, сынды көте ре  білу (King, 

2011). 

 

Те ологиялық  диа логтың  на қты  мыса лы  ре тінде   1988  жылы  Гонконгта  

және   1991  жылы  Бе рклиде   өтке н  ха лықа ра лық  христиа н-конфуций 

конфе ре нцияла рын  ке лтіруге   бола ды.  Бұл  ке зде суле р  ме н  ола рдың 

қорытындысы  бойынша   жа рияла нға н  ба янда ма ла р  топта ма сы  қа зіргі 

христиа н  ме н  конфуциа ндық  диа логтың  ба ста ма сы  болып  та была ды. 

Та лқыла нға н 

та қырыпта рдың 

а ра сында  

ке ле сі 

мәсе ле ле р 

болды: 

Христиа нда рда   Құда й  ме н  әле мнің  ба йла нысы  тура лы  болса ,  а л 

Конфуцийшілдік  бойынша   «а да мза т»  («ре н»)  және   «а спа н»  («тян»)  не ме се  

«да о»  өза ра   әре ке тте суі  тура лы  түсінік;  же ке   және   қоға мдық  этика  

мәсе ле ле рі;  та биға т  пе н  а да мның  өза ра   әре ке тте суі.  Христиа н-конфуций 

ке зде суле рінің та ғы бір ма ңызды та қырыбы ол конфуцийшілдіктің дін не ме се  

дін е ме с бойынша  дискуссия (Be rthrong, 2013). 

 

Те ологиялық  диа логтың  мыса лы  ре тінде   «Қа сие тті  Жа зба ла рды 

та лқыла у»  жоба сы  ке лтірілге н.  Осы  жоба   а ясында   дінда рла рдың  ша ғын 

топта ры иуда изм, христиа н және  исла мның қа сие тті жа зба ла рын бірге  оқып 

та лда йды.  Бұл  жоба   1990-жылда рдың  ба сында   па йда   болып,  әсіре се   А ҚШ 

пе н Ұлыбрита нияда  бе лсе нді түрде  да мыды, қа зіргі та ңда  көпте ге н е лде рде  

жүзе ге   а сып  жа тыр.  Ба ста пқыда   а ка де миялық  жоба   ре тінде   жа са лға н  ол 

жоға ры  білікті  яһуди,  христиа н  және   мұсылма н  ға лымда ры,  те ологта р, 

философта рдың  Ta на х,  Інжіл,  Құра нды  оқу  және   та лқыла уына н  көріне ді. 

Жа зба ла рдың  бір-біріне   ұқса ма йтын  е ре кше лігі  ме н  біре ге йлілігін 

мойында йды.  Өзінің  діни  біре ге йлілігін  са қта у,  диа логка   да йын  е ке ндігін 

қа тысушыла р  ме та фора ла рдың  көме гіме н,  мыса лы  үйле рді  (сина гога ла р, 

шірке уле р  ме н  ме шітте р)  және   а ула ме н  білдіре ді.  Униве рсите т  а ула сы 

(ка мпус)  «Униве рсите т  қона қжа йлылығын  білдіре тін  және   ғылыми 

зе ртте уле рді  а йқында йтын  діна ра лық  ке зде суле рді  өткізуге   тиімді  жа лпы 

«мәде ни ке ңістік» (Козыре в, 2010, 156). 

 

1991  жылы  «Диа лог  және   прокла ма ция»  құжа тында   діна ра лық  диа лог 

жөнінде гі  Па па   ке ңе сі  бірне ше   түрін  бөліп  қа ра стырып  ка толикте рді  

қа тысуға  ша қыра ды. Ола рдың бірі - «руха ни диа лог» не ме се  «діни тәжірибе  

26

 

 

диа логы», 

а да мда р 

өзде рінің 

дәстүрле ріне  

не гізде лге н 

руха ни 

ба йлықта рыме н бөлісе ді, мыса лы, дұға  және  ме дита ция, се нім және  Құда йды 

не ме се   а бсолютті  та будың  жолда ры  тура лы.  Е ге р  ка толиктік  көзқа ра с 

бойынша   те ологиялық  диа лог    инте лле ктуа лды  де ңге йінде   жүргізілсе ,  а л 

руха ни  диа логта   қа тысушыла р  а қылме н  ойла п  қа на   қойма й,  «жүре гіме н» 

се зіне  білуі ке ре к (Knitte r, 2013). 

 

Мұнда й диа логтың ма қса ты «өза ра  ба йыту», «қа тысушыла рдың руха ни 

және  тұлға лық өсуі ». Бұл тұрғыда  а та қты ка толик Конфе ссияа ра лық диа лог 

ма ма ны  профе ссор  Ле она рд  Свидле р  ке ле сі  а нықта ма ны  ұсына ды:  Диа лог 

де ге німіз – әртүрлі көзқа ра ста ғы е кі не ме се  ода н да  көп а да мда р а ра сында ғы 

орта қ  та қырыпта ғы  әңгіме .  Ола рдың  не гізгі  ма қса ты  қа тысушыла рдың 

әрқа йсысы өзге ру әрі да му ма қса тында  ба сқа сына н бірнәрсе  үйре нуге  де ге н 

ұмтылыс (Swidle r, 2015, 6). 

 

Зе ртте уші  С.Корнилл  принципте рді  түсіну  мәсе ле сіне   а рна йы 

моногра фия  а рна п  діна ра лық  диа логтың  «жа қсы  жа қта рын»  а та п  өтті: 

«қа ра па йымдылық»  (ба сқа   дінме н  та ныстық  нәтиже сінде   өз  иде яла рын 

өзге рту  мүмкіндігін  жоққа   шыға рма у)  «а да лдық»  (бір  дінді  ұста ну),  «Өза ра  

ба йла ныста   болу»  (діни  ілімде рдің  жа лпы  құндылығын  мойында у), 

«жа на шырлық», «қона қжа йлылық» (Cornille , 2008). 

 

Ка толик-буддистік  руха ни  диа логтың  үлгісі  ре тінде   а лға ш  1996  ж. 

А ҚШта   Ке нтукки  шта тында ғы  Ге фсима н  а бба ттығында   ка толиктік 

мона стырьде  өтке н "Ге фсима ндық ке зде суле р"(Ge thse ma ni E ncounte r) а йтуға  

бола ды.  Қа тысушыла рдың  пікірі  бойынша   мона хта рда ғы  ме дита ция,  оның 

те хника сы  христиа нда р  ме н  буддисте рде гі  а бсолюттік  шындыққа   ұқса с 

тәжірибе ге   әке ле ді,  те к  ола р  ба сқа ша   а та ла ды  (Ingra m,  2013,  388–389). 

Көпте ге н  зе ртте ушіле р  руха ни  диа логтың  та ғы  бір  мыса лы  «кла ссика лық» 

ре тінде  «мона хтық диа логты»(mona stic inte rre ligious dia logue ) ке лтіре ді. 1978 

жылы  Ка толик  Шірке уі  Бе льгия  ме н  А ҚШта   мона хтық  діна ра лық  диа лог 

жөнінде гі  а рна йы  комиссияла рды  (commissions  for  mona stic  inte r-re ligious 

dia logue )  құрды.  Ол  ка толиктік  пе н  А зия  дінде рі  а ра сында ғы  диа логтың 

да муына   е ле улі  ықпа л  е тті.  Комиссияның  ба сты  ба ста ма ла рының  бірі 

«Шығыс  пе н  Ба тыстың  руха ни  а лма суы»  («E a st–We st  Spiritua l  E xcha nge s»), 

онда  ка толиктік және  дзе н-буддистік мона хта р бе лгілі бір уа қыт а ра лығында  

бір-бірінің мона стырла рында  өмір сүрді. Осы ке зде суле рдің біріншісінде  1979 

жылы  Жа понияның  буддистік  мона хта ры  Е уропа да ғы  христиа нда рдың 

мона стырла рында   тұрып,  нәтиже сінде   «Мона х  әмбе ба п  а рхе тип  ре тінде » 

а тты  симпозиум  ұйымда стырылды.  1984  жылы  е кінші  ке зде суде   ка толиктік 

мона хта р  Жа понияның  дзе н  мона стырла рында   өмір  сүрді.  Ке зде суге  

қа тысушыла рдың бірі а бба т С. Тонинидың а йтуы бойынша  те ре ң де ңге йде  өз 

дәстүрле ріне   бе рік  а да мда р  дұға ,  ойла у,  се німнің  және   А бсолют  ізде у 

тәсілде ріме н  бөлісе   а ла ды.  Мұнда й  диа лог  өза ра   да муға ,  құндылықта рды 

са қта у  және   та ра ту  ма қса тында   ынтыма қта стыққа   а лып  ке ле ді.  1987  жылы 

өтке н  үшінші  ке зде суде н  ке йін  па па   Иоа нн  Па ве л  II  40  жа пондық  мона хқа  

же ке  а удие нция бе рге н бола тын (Be thune , 2013, 39-40). 

27

 

 

 

Когнитивті диа логтың та ғы бір мінде ті ба сқа  дінді ұста на тын а да мме н 

те ре ң  ба йла ныс  орна ту.  Диа логтың  бұл  түрін  зе ртте уші  Э.Д.Ша рпе  

«А да мдық» не ме се  «Бубе риа ндық диа лог» де п а та йды. Бубе риа ндық диа лог 

ба сқа ны  жа й  ға на   объе кт  ре тінде ,  «ол»  де п  қа былда удың  дұрыс  е ме с 

е ке ндігін, «Ме н - се н» қа рым-қа тына сы а ясында  же ке  индивид, тұлға  ре тінде  

қа былда у  ке ре ктігін  түсіндіре ді.  Диа логқа   қа тысушыла р  ола р  ба сқа   дін 

өкіліне н  бе лгілі  бір  «се нім»  ме н  «ұғымда рды»  ға на   а лып  жүруші  е ме с,  жа й 

ға на  а да мды өзінің көзқа ра сыме н діни тұрғыда н тыс өзін қа ла й түсіне ді оны 

да   сола й  түсінуге   тырыса ды.  Діни  дәстүрді  ұста нушыла р  ме н  дәстүрдің  өзін 

ұста нушыла рдың  көзқа ра ста рында ғы  а йырма шылықты  а та п  көрсе те ді 

(Шохин, 1997). Діна ра лық диа логтың принципте рін сипа тта у үшін М.Бубе рдің 

«Ме н-се н» қа рым-қа тына сы тұжырымда ма сына н ба сқа  қа зіргі за ма нғы орыс 

философы  С.Хоружийді  а йтпа сқа   болма йды.  Ол  діна ра лық  ба йла нысты: 

форма льды  және   па ра дигма   не гізінде   же ке   қа рым-қа тына с  де п  е кіге   бөліп 

қа ра стырға н.  Е ге р  діна ра лық  ба йла ныс  форма льды  үлгіде   болса   ке з-ке лге н 

а йырма шылық  бөлінуге   а лып  ке луі  мүмкін,  а л  же ке   қа рым-қа тына с 

диа логында   ола й  е ме с.  А йырма шылықта р  сөзсіз  ма за сыздықты,  ре нішті, 

дұшпа ндықты  тудыруы  мүмкін,  біра қ  же ке   қа рым-қа тына ста   ола р 

а лыста тпа йды,  ке рісінше   жа қында стыра   а ла ды,  қызығушылық  тудыра ды». 

Форма льді тәсілге  тіке ле й қа ра ма -қа йшы же ке  қа рым-қа тына ста  диа логта ғы 

се рікте сіне   де ге н  өза ра   түсіністік  пе н  құрме т  өзінің  те ре ң  руха ни 

не гізде рінің ба р және  ола рда  бе рік тұра тындығын толық дәле лде ге нде  па йда  

бола ды  (Хоружий,  2009,  168).  Же ке   қа рым-қа тына с  пе н  жа қында су,  С.  С. 

Хоружий  а йтқа нда й,  сәйке стік  және   ұқса стығыме н  а нықта лма йды,  өйтке ні 

біре ге йлілік 

ба сқа ла рына  

ұқса ма йтын 

е ре кше лігіне н 

қа лыпта са ды 

(Хоружий, 2009, 166). 

 

Әрине ,  те ологиялық  және   руха ни  диа логқа   қа тысушыла р  а ра сында  

же ке   қа рым-қа тына с  орна тылуы  мүмкін.  А ла йда  оны  осы  диа лог  түрле рінің 

мінде тте ріме н  сипа тта у  дұрыс  е ме с,  оның  өзіндік  мәні  және   е ре кше лікте рі 

ба р. Діни мәсе ле ле р та лқыла нба уы да  мүмкін, е ге р та лқыла нса  да  ма ңызды 

болма уының  ықтима лдығы  жоға ры.  «Руха ни  диа лог»  сияқты  «ба йыту» 

ма қса тында   ба сқа   діннің  дәстүріне   те ре ң  е нуді  білдірме йді.  А ла йда   диа лог 

ба рысында   діни  тәжірибе   мәсе ле ле рі,  қа тысушыла рды  қызықтыра тын  ке з 

ке лге н  та қырыпта ғы  әңгіме ле р  қозға ла   бе ре ді.  «Бубе риа ндық  диа логтың» 

мыса лы  ре тінде   әйе лде р  а ра сында   қолда ныла тын  діна ра лық  сұхба ттың 

«ба янда у  үлгісін»  көрсе туге   бола ды.  Фе минизмді  зе ртте уші  Дж.Х.  Фле тче р 

дінда р  әйе лде рдің  а ра сында ғы  диа лог  көбіне се   өз  тәжірибе сіне н  а лынға н 

оқиға ла р, өмірде  болға н жа йтта рды ба янда у а рқылы өте тіндігін а йта ды. Діни 

се німнің  күнде лікті  өмірде   қа ла й  әсе р  е те тініне   на за р  а уда ру,  оны  өзінің 

өмірба янының призма сы а рқылы түсіну диа логтың «ба янда у моде лі» а ясында  

жүзе ге   а са ды.    Дж.Х.  Фле тче р  бұл    моде ль  конструктивті  те ологиялық 

әңгіме ле р  ме н  бірле ске н  іс-ша ра ла рға   қа же т  достық  қа рым-қа тына сты 

орна та ды де п е се пте йді (Ме льник, 2018, 101-103). 

 

Бірқа та р ға лымда р, не гізіне н ка толик те ологта ры діна ра лық диа логты  

28

 

 

«сыртқы»  («e xte rior»,  «oute r  dia logue »),  және   «ішкі»  («inte rior  dia logue », 

«inne r»,  «inte rna l»,  «intra -re ligious  dia logue »)  де п  е кіге   бөліп  қа ра стыра ды. 

Сыртқы  диа лог  түсінігі  әртүрлі  дін  өкілде рінің  ке зде суле рі  а рқылы 

орында лса ,  а л  ішкі  диа лог  «ішкі  әле мге »,  яғни  же ке   өзіне   әсе р  е тудің 

көрінісін, әртүрлі форма ла рын сипа тта п, ба сқа  діннің дәстүріме н та нысуына н 

көрініс та ба ды. Осы тұрғыда н қа ра стырға нда  ішкі диа лог сыртқы диа логтың, 

яғни  діна ра лық  ке зде суле рге   ықпа л  е те   а ла ды.  Ка толик  діни  қызме тке рі  Р. 

Па нника р “ішкі діна ра лық диа лог» «өз ішіне н діни сұхба тта су, жа н дүние ннің 

та за лығы,  діни  ние тіннің  те ре ңдігі  және   өте   жа қын  де ңге йде   ба сқа   діни 

тәжірибе ле рме н та нысу» де п а нықта ма сын бе ре ді (Pa nnika r, 1999, 40). 

 

Дінме н  та нысу  те к  дін  өкілде ріме н  ке зде су  ба рысында   ға на   е ме с, 

соныме н  қа та р  қа сие тті  мәтінде рді  оқу  а рқылы  да   өз  бе тіме н  ба ска   діни 

дәстүрді біліп та нуға  бола ды. Дінда р а да мның ба сқа  дінде рді оқып-үйре нуіне  

ба йла нысты әртүрлі мәсе ле ле рі «компа ра тивті те ологияда » тұжырымда ла ды. 

Компа ра тивті  те ология  жа ңа   христиа н  те ологиясының  бөлігі  ре тінде   па йда  

болға н  зе ртте у  ба ғыты,  оның  не гізін  қа ла ушы  а ме рика ндық  ка толик,  діни 

қызме тке р  Фре нсис  Клуни  болып  та была ды.  Ф.  Клуни  компа ра тивті 

те ологияны  «ішкі  діна ра лық  диа лог  »,  онда   «се рікте с»  тірі  сұхба тта сушы 

е ме с,  мәтін  де п  ке лтіре ді.  «Ішкі  диа логтың»  қа тысушысы  өзі  бола   отырып 

ба сқа   дінді  та нып  қа на   қойма й,  соныме н  бірге   өзінің  се німін  қа йта  

қа ра стырып  дүние та нымын  ке ңе йтуге   мүмкіндігі  ба р  де йді.  Ф.  Клунидің 

пікірінше ,  компа ра тивті  те ология  және   тіке ле й  ке зде суле р  түрінде гі 

діна ра лық  диа лог  бір-біріне   қа йшы  ке лме йді,  қа йта   бір-бірін  толықтырып 

отыра ды (Cloone y, 2013, 57-58). 

 

Когнитивті  диа логтың  та ғы  бір  мінде ті  –  бұл  ба сқа   дінде рдің 

ізба са рла рыме н  қа нда й  қа рым-қа тына с  жа са у  ке ре ктігінде .  Ба сқа   дін 

өкілде ріме н 

қа рым-қа тына с 

принципте рін 

қа лыпта стырудың 

не гізгі 

қа ғида тта ры  –  Қа сие тті  Жа зба ла р,  догма ла р  және   та рихи  дәстүрле р не ме се  

діни  бірле стікте р  болуы  мүмкін.  Когнитивті  диа логтың  осы  тұрғыда н  а лып 

қа ра ға нда   е кі  түрін  бөліп  қа ра стыруға   бола ды.  Біріншіде н,  ба сқа   дін 

өкілде ріне  қа тысты  на қты е ре же ле р ме н принципте р христиа нда рда  шірке у 

ка нонда рында ,  исла мда ғы  ша риға тта н,  иуда измде гі  Та лмудта н  көруге  

бола ды.  Мәсе ле н,  VI  Бүкіләле мдік  Собордың  он  бірінші  е ре же сінде   была й 

де лінге н:  «Никто  из  прина дле жа щих  к  свяще нному  чину,  или  из  мирян, 

отнюдь  не   долже н  ясти  опре сноки,  да ва е мые   иуде ями,  ни  вступа ти  в 

содруже ство с ними, ни в боле знях призыва ти их, и вра че вства  принима ти от 

них,  ни  в  ба нях  купно  с  ними  мытися. А ще  же   кто  де рзне т  сие   творити:  то 

клирик да  буде т изве рже н, а  мирянин да  буде т отлуче н» (Мила ш, 2001, 462). 

 

Христиа нда рға   яһудиле рме н  бірге   бір  монша да   жуынуға   тыйым 

са лынға нын  көруге   бола ды.  Оның  се бе бі  сол  уа қытта   а да мда р  монша да  

бірне ше   са ға т  өткізіп,  диспутта р  ұйымда стырға нна н  ке йін,  прозе литизмнің 

қа упі жоға ры болға н. Сондықта н осында й ше кте уле р қойылға н.  

 

2016  жылы  Да ғыста н  Ре спублика сының  Мүфтияты  «Исла мда ғы 

діна ра лық  диа лог  не гізде рі»  а тты  кіта пша   шыға рды,  онда   Құра н  ме н 

29

 

 

Сүнне тте н  дәйе ксөзде р  ке лтіріліп,  ба сқа   дін  өкілде ріме н  қа рым-қа тына с 

е ре же ле рі  тұжырымда лды  (Основы  ме жре лигиозного  диа лога   в  исла ме , 

2016).  Мыса лы,  «Әл-Ба қа ра »  сүре сінде   «Дінде   зорла у  жоқ»  де ге н  а ятына н 

(2:256)  а да мды  исла м  дінін  е ркіне н  тыс  қа былда уға   мәжбүр  е туге  

болма йтындығын көре міз.  

 

Е кінші түрі - ба сқа  дін өкілде ріне  де ге н қа рым-қа тына сты а нықта йтын 

те ологиялық  тұжырымда ма ла рдың  да муы.  Е ге р  бірінші  жа ғда йда   норма ла р 

ме н  принципте рді  қа лыпта стыру  тура лы  сөз  болса ,  е кіншісінде   те ологиялық 

тұрғыда н  қа ра стыра ды.  Мұнда й  тәсілде рді  қолда ну  үшін  «Діна ра лық 

диа логтың те ологиясы» те рминін қолда на ды. Мыса л ре тінде  қа зіргі за ма нғы 

пра восла вие ,  ка толик  және   проте ста нттық  те ологта рдың  (И.  Зизиула с,  Р. 

Па нника р,  Д.  Моэ  және   т.б.)  конструктивті  діна ра лық  диа лог  да му  үшін 

христиа нда рда ғы 

Қа сие тті 

Үштік 

догма тын 

жа н-жа қты 

түсіну. 

«Пе рихоре зис»  ұғымы  бойынша     (Құда й  Әке ,  Құда й  Ұл  және   Кие лі  Рух 

а ра сында ғы  ма ха бба тқа   не гізде лге н  қа рым-қа тына с)  ба рлық  а да мда р 

та биға ты  бойынша   те ң  және   бір-біріме н  ба йла ныста   болуы  ке ре к. 

Христиа нда р  ба сқа ла рды  өз  дініне   кіргізуге   мәжбүрле ме уі  ке ре к,  қа йта  

ола рды  бе йбіт  дініне   ша қыру  а рқылы  қона қжа йлылық  та нытуы  ке ре к 

(Хромцова ,  2016;  Moe ,  2018;  Pa yne ,  2017).  Ше те лдік  зе ртте ушіле р  осыла й 

діна ра лық  диа логтың  бірне ше   түрле рін,  кла ссифика циясы,  принципта рын, 

мінде тте рін  бөліп  қа ра стырып,  зе ртте уле р  жүргізді.  Бұл  зе ртте уле р 

ба рысында   әр  типының  өзіндік  е ре кше лігі  және     бір  біріне   ұқса ма йтын 

а йырма шылықта ры ба р е ке нін а йтып өтті. 

 

жүктеу/скачать 0,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: