Мұсылма н, христиа н, яһудиле р а ра сында ғы қа рым-қа тына с

15

 

 

А ра б  де ре ккөзде рі  ме н  ба тыс  зе ртте ушіле рінің  е ңбе кте рінде гі 

мәліме тте рге   сәйке с,  А ра бияның  оңтүстігіне   Эфиопиялық  жа ула п 

а лушыла рме н  бірге   монофизиттік  ілім  ке лді,  ол  Иса ның  (а .с)  а да м  ке йпін 

жоққа   шыға рып,  та биға ты  те к  біре у,  яғни  құда й  де п  жа рияла ды.  Осы 

мәлімде ме ні пра восла вие лік «Де яния А постолов» та  ра ста йды: «IV ға сырдың 

өзінде   христиа н  діні  Эфиопияда   не ме се   А биссинияда   орнықты,  ол  мұнда  

монофизиттік  іліміме н  ке лге н».  Осыла йша   христиа н  діні  Орта лық  А ра бияға  

оңтүстікте н  ке лді.  Солтүстігіне н  христиа н  дінінің  та ра луы  IV  ға сырдың 

е кінші  жа ртысында   Е вфра ттың  төме нгі  а ғысында   а ста на сы  Хира   (не ме се  

Хирта )  қа ла сы  орна ла сқа н  ла хмид  та йпа ла рыме н  ба йла нысты.  Ола р 

ба ста пқыда   Виза нтияға   қызме т  е тіп  шығыс  не ме се   пра восла вие лікті 

ұста нға н бола тын. Біра қ ке йін Виза нтияда  қуда ла нға н не сториа ндық ба ғытты 

қолда ға н ира ндықта рға  жүгініп көпшілігі осы христиа н іліміне  бе т бұрды. 

 

Ха са нидте рге   ке ле тін  болса қ,  ола р  ке йініре к  V  ға сырда   Виза нтияның 

солтүстігінде   па йда   болды.  Көпте ге н  Ха са нидте р  монофизиттік  христиа н 

дінін  қа былда ды,  өйтке ні  монофизит  ілімде рін  ұста нға н  А нтиохия 

экза рхының қызме тінде  болды. 

 

 Христиа ндық  А ра бияның  солтүстік  бөлігінде   Ла хмид  және   Ха са нид 

па тша лықта ры  а рқылы  та ра лды,  ола р  Са са нидтік  Ира н  ме н  Виза нтияның 

ықпа лында   болды.  Ла хмидте р  не сториа ндық  көзқа ра сты,  а л  ха са нидте р 

монофизиттік  көзқа ра сты  ұста нды.  Қа зіргі  а нықта ма лық  ма те риа лда рда  

монофизитизм ме н не сториа ндықтың а йырма шылықта ры была й а нықта ла ды. 

Монофизиттіктің  мәні  "Же р  бе тінде   а да м  ке йпінде   болға нына   қа ра ма ста н 

Иса ның (а .с) бір ға на  та биға ты ба р, яғни құда й. Осыла йша , монофизитте рдің 

ілімі  Иса ның  (а .с)  та биға ты  451  жылы  Ха лкидон  Соборында   бе кітілге нде й 

е ке у  е ме с,  біре у,  құда й  болмысында   е ке нін  ға на   мойында йды"  (Все мирна я 

энциклопе дия, 2004, 455). А л Не сториа ндық болса  Иса ның (а .с) е кі болмысын 

да   мойында п,  е кі  бөле к  тұлға   е ке ндігіне   се нді.  Осы  болжа мда рға   сүйе не  

отырып,  Исла мның  Құра н  ме н  Сүнне тте   жа зылға н  христиа н  дініне   де ге н 

көзқа ра сы  ме н  қа рым-қа тына сы  1054  жылы  ға на   е кіге   бөлінге н  не гізгі 

ба ғытта ры  -  пра восла вие лік  және   ка толиктік  ба ғытта рға   е ме с,  не гізіне н 

монофизит және  не сториа ндық ілімде рге  сәйке с ке ле тінін а йтуға  бола ды. 

Орта лық  А ра бияда   иуда изм  ке ш  та ра лды.  Е же лгі  Оңтүстік  А ра б 

өрке ние тінің  мұра ге рле рі  химьярит  биле ушіле рі  иуда измді  те к  V  ға сырда  

ға на   ме мле ке ттік  дін  ре тінде   қа былда ды.    А л  қа зба   жұмыста рының 

нәтиже ле рі бойынша  Оңтүстік А ра бияда ғы яһудиле рдің А де н а йма ғында  жиі 

қоныста нуын  а ме рика ндық  және   брита ндық  а рхе ологта р  II  ға сырға  

жа тқыза ды  (Гойте йн,  2001,  52).  А қсүйе кте р  ме н  Химьярдың  биле ушіле рі 

библиялық  ілімде рге   қызығушылық  та нытса ,  а л  ке йбіре уле рі  иуда измді 

қа былда ды,  біра қ  525  жылға   де йін  химьярит  биле ушіле рінің  а ра сында  

христиа нда р  а з  болға н,  өйтке ні  христиа н  діні  Виза нтияның  са яси 

экспа нсияның  құра лы  ре тінде   қа былда нды.  525  жылы  Химьярды 

эфиопиялықта р  ба сып  а лып,  иуда измді  бе лсе нді  на сиха тта ушы  Химьярлық 

па тша   Юсуф  ЗуНува с  ша йқа ста   қа за   болға нна н  ке йін  иуда измнің  а ра бта р 

16

 

 

а ра сында   та ра луы  тоқта ға н  бола тын.  Соға н  қа ра ма ста н  яһудиле р  Оңтүстік 

А ра бияда  XX ға сырдың 50-ші жылда рына  де йін йе ме ндік а ра бта р а ра сында  

қоныста нды.  А л  соңғы  яһудиле р  Йе ме нне н  Изра ильге   те к  70-ші  жылда ры 

қоныс а уда рды. 

Иуда измнің  А ра бста нға   солтүстікте н  е нуі  е же лде н  ба ста лға н. 

А ра бта рдың  өзде рі  яһуди  ме мле ке тінің  ше ка ра ла рында   Сирияда   (Ша м)  IX 

ға сырдың  ба сында   па йда   болды.  Сол  ке зде н  ба ста п  әртүрлі  та рихи 

де ре ккөзде рде   а ра бта р  жиі  а йтыла   ба ста ды.  Солтүстік  А ра вияда ғы 

яһудиле рге   ке ле тін  болса қ,  ола рдың  осы  а йма ққа   қоныста нуы  е кінші 

Ие руса лим  ғиба да тха на ның  қира тылу  ке зе ңіме н  ба йла нысты,  яғни  70-

жылда н  ке йін.  Ола рдың  бұл  же рде   болуын  Ме кке   ме н  Па ле стина  

а ра лығында ғы 

қа ла ла рда н 

та былға н 

яһудиле рдің 

қа бір 

үстінде гі 

құлпыта ста ры  ра ста йды  (Гойте йн,  2001,  53).  А ра б  түбе гінде   яһудиле рдің 

та ра луы рим әске рле рінің ша пқыншылығына н болуы ке ре к. 

Е ге р А ра б түбе гінің солтүстігінде  иуда изм ме н христиа ндықтың та ра лу 

сипа тын са лыстыра тын болса қ, иуда изм мұнда  қоныс а уда рға н яһудиле рме н 

бірге   ке лге н,  а ра б  та йпа ла рының  а ра сында   прозе литизмме н  а йна лыспа ға н 

е ді.  Христиа н  дініне   ке ле тін  болса қ  мұнда   жа ғда й  ке рісінше   болды. 

Христиа нда р дінін бе лсе нді түрде  на сиха тта удың нәтиже сінде  оңтүстік және  

солтүстік  А ра бияда ғы  та йпа ла р  да   ішіна ра   христиа н  дінін  қа былда ға н 

бола тын. 

Қа зіргі та ңда  оңтүстік А ра бияда  христиа н дінін ұста на тында р жоқ де се  

де   бола ды,  өйтке ні  VII  ға сырда   йе ме ндік  а ра бта р  исла м  дінін  толық 

қа былда ға н бола тын, біра қ Сирия, Лива н, Па ле стина , Е гипе тте  христиа н діні 

әлі де  са қта лға н. 

 

570 жылы Мұха мме д па йға мба рдың (с.ғ.а ) дүние ге  ке лге ніне н ба ста п, 

А ра бия    Виза нтия  ме н  Са са нидтік  Па рсы  импе рияла ры  а ра сында ғы  са яси, 

діни  және   экономика лық  шие ле ністе рге     а ра ла сқа н  бола тын.  А ра б  түбе гі 

Қиыр Шығыс және  А фрика  е лде ріне н ке ле тін ке руе нде р үшін ма ңызды са уда  

жолы  болды  және   стра те гиялық  ма ңызы  жоға ры  е ді.  Е кі  импе рия  да  

а ра бта рда н  жылқы  ме н  түйе ле рде н  әске р  жина қта п  а ра б  ме мле ке тін 

эксплуа та цияла у  ма қса тында   тізгінінде   ұста п  отырды.  Е лу  жыл  бұрын, 

Оңтүстік  А ра бияда ғы  соңғы  иуде й  па тша лығы  па рсыла рме н  ода қта сып 

же ңілге нне н  ке йін,  Виза нтияме н  ода қта с  А биссинияда н  ке лге н  христиа н 

әске ріме н  а уыстырылға н  бола тын.  Мұсылма н  та рихшыла рының  пікірінше , 

А бра ха ның ба сшылығыме н бұл әске р Мұха мме дтің (с.ғ.а ) туға н жылы, яғни 

570  жылы  Ме кке ге   ба сып  кіруге   тырысты,  өйтке ні  а ра бта р  Оңтүстік 

А ра бияда ғы  христиа н  шірке уле рінің  бірін  ма сқа ра ла ға н  бола тын.  Ола р 

соныме н  қа та р  мұсылма нда рдың  қа сие тті  Қа ғба сын  қира туды  ма қса т  е те ді. 

А ла йда   соғыста   пілде рді  қолда нға н  А бра ха   ба ста ға н  әске р  же ңіліске  

ұшыра йды.    Көбісі  бұл  Құра н  Кәрімде   (105)  «әл-Фил»  сүре сінде   а йтылға н 

пілде р де п е се пте йді (Ne wby, 1996, 424). 

   

 ِمۡی ِح َّرلا ِن ٰم ۡح َّرلا ِ ہاللّٰ ِم ۡسِب 

17

 

 

1.   

ِلۡیِف ۡلا ِب ٰح ۡصَاِب َکُّب َر َلَعَف  َفۡیَک  َرَت  ۡمَلَا 

2.   

 لۡیِل ۡضَت  ۡیِف  ۡمُہَد ۡیَک  ۡلَع ۡجَی  ۡمَلَا 

3.   

َلۡیِباَبَا ا ًرۡیَط  ۡمِہۡیَلَع َلَس ۡرَا  َّو 

4.   

 لۡیِِّجِس  ۡنِِّم  ۃ َراَج ِحِب  ۡمِہۡیِم ۡرَت 

5.   

 ل ۡوُکۡاَّم   ف ۡصَعَک  ۡمُہَلَعَجَف 

А уда рма сы: 

1. Ра ббыңның піл ие ле ріне  не  істе ге нін көрме дің бе ? 

2. Ола рдың а йла ке рлікте рін босқа  жібе рме ді ме ? 

3. Ола рға  топ-топ әба бил құста рын жібе рді. 

4. Құста р ола рға  ба лшықта н күйдіріліп жа са лға н та ста р а тты. 

5. Осыла йша  А лла һ ола рды топа н тәрізді қылды (Кулие в, 2002, 414-

415). 

 

А ра б  де ре кте рінде   Мұха мме д  (с.ғ.а )  дүние ге   ке лге н  уа қытта   ке йбір 

Ме кке   тұрғында ры  а ра б  полите изміне н  ба с  та ртып,  моноте измді  та ңда ға н 

де п  а йтыла ды. А ра б  тілінде   бұл  а да мда рды  Ха ниф де п  а та ға н.  Құра н  және  

ба сқа   да   де ре ккөзде рде н  Ме кке лікте рдің  иуда изм  ме н  христиа ндықтың 

жа лпы  қа ғида ла рыме н  та ныс  е ке ндігі  және   ола рдың  діні,  әде т-ғұрпы  ме н 

се німде рі тура лы көпте ге н мәліме тте рді біле тіндігі бе лгілі. 

 

Мұха мме д  (с.ғ.а )  А нса рла р,  Муха жирле р  және   Мәдина   иуде йле ріме н 

жа са сқа н «Мәдина  конституциясында » иуде йле р Умма ға  кірді,  жыл са йынғы 

са лықты  төле п  бірле стік  ме н  діни  боста ндыққа   қол  же ткізді.  Мұха мме дтің 

(с.ғ.а )  Та йма   және   Хижа з  а йма ғында ғы  ба сқа   қа ла ла рдың  яһудиле ріме н 

жа са сқа н  осы  ке лісімі  және   ке йінгі  ке лісімде рі  «Әхлі  Кіта п»  а да мда рын 

Умма ға   е нгізудің  а лғыша рты  ре тінде   е ді.  Хижа зда   христиа нда р  е вре йле рге  

қа ра ға нда   а з  болды,  сол  се бе пті  ола р  мұсылма н  қа уымда стығының 

құрылуында   ма ңызды  рөл  ойна ма ды.  Де ге нме н  де ,  Мұха мме д  (с.ғ.а ) 

На джра н  ме н  Эфиопияның  оңтүстік  а йма қта рында ғы  христиа нда рме н  жиі 

а ра ла сып,  яһуде йле рме н  се кілді    діни  се нім  және   дін  та қырыбы  а ясында  

пікірта ла ста р жүргізіп отырды (Ne wby, 1996, 425). 

 

Хижра да н ке йін Мұха мме д (с.ғ.а ) па йға мба р діни және  руха ни же те кші 

ға на  е ме с, соныме н қа та р Ясриб (Мәдина ) қа ла сының ба сшысы ре тінде  е ді.  

Мұха мме дке   (с.ғ.а )  те к  исла м  дінін  қа былда ға н  а да мда р  ға на   жүгінбе ді, 

соныме н қа та р көрші қа ла ла рда  тұрға н яһудиле р ме н христиа нда р да  көме к 

сұра п ке лді. 

 

Исла мның 

а втохтондылығын 

қа ра стыра  

отырып, 

е уропа лық 

те ологияның  да му  ке зе ңінде   исла мға   де ге н  көзқа ра с  VIII  ға сырда н  ба ста п 

орта   ға сырдың  соңына   де йін  жа лпы  а лға нда   исла м  дінін  толыққа нды  дін 

ре тінде   қа былда ма уында   болды.  А ға рту  дәуірінде   ға на   исла мның  өзіндік 

е ре кше лігі  ба р  дін  ре тінде   не ше   түрлі  ұғымда р  па йда   бола   ба ста ды.  Біра қ 

көбіне се  исла мды зе ртте ге нде  ода н бұрынғы дінде р, а та п а йтқа нда  иуда изм 

ме н  христиа н  дінде ріне   ұқса с  эле ме нтте р  ба р  е ке ндігіне   ба сты  на за р 

а уда ра ды.  Осыға н  сүйе не   отырып,  исла м  -  а ллохтонды  дін  де ге н  ұғым 

шықты. 

18

 

 

 

Дінта ну  және   те ология  да му  ке зе ңінде   үш  не гізгі  ұста нымды  бөліп 

қа ра стыруға  бола ды: 

 

- христиа н те ологта рының көзқа ра ста ры; 

 

- дінта нушыла р ме н шығыста нушыла рдың көзқа ра ста ры; 

 

- мұсылма н те ологта рының көзқа ра ста ры. 

 

Орта ға сырлық  христиа н  поле мик-те ологта рының  исла мға   көзқа ра сы 

VIII ға сырдың ба сында  қа лыпта сқа н және  ол исла мға  де ге н те ріс көзқа ра сқа  

не гізде лге н.  Бұл  әсіре се   Иоа нн  Да ма скінің  (675-750)  «О  е ре сях»  кіта бының 

101-та ра уында   көрсе тілге н.  Кіта п  736-жылда н  ке йін  жа зылға н  болу  ке ре к, 

Иоа нн  мона стырьға   ке тке нне н  ке йін,  ол  бұға н  де йін  оме йядта рдың  ха лифы 

А бд әл-Мәлік ибн Ма рва нның(646-705) қа ра ма ғында  қызме т е тке н. Христиа н 

поле мисте рі  Иоа нн  Да ма скінің  тұжырымда ма ла рын  не гізге   а ла тын,  а ла йда  

мұсылма нда рме н  поле мика ны  ке йінне н  виза нтиялық  және   е уропа лық 

те ологта р ке ңе йтіп толықтырға н, а та п а йтқа нда  Те одор А бу Курра  (750–823), 

Никита   Виза нтийский  (IX  ға сыр),  Е влогий  Кордовский  (IX  ға сыр),  Пе тр 

Клюнийский (XII ға сыр), Фома  А квинский (XIII ға сыр), Ма ртин Люте р (XVI 

ға сыр) 

және  

т.б. 

Христиа ндық 

поле мисте рдің 

исла мға  

қа тысты 

көзқа ра ста рын қорытындыла йық: 

 

1.  Мұха мме д  (с.а .с)  шына йы  па йға мба р  е ме с  (оны  Иоа нн  Да ма скі 

«Жа лға н  па йға мба р»  де п  а та йды),  өйтке ні  оға н  а ят  түске нде   қа сында  

куәге рле рі  болма ды.  

 

2.  Құра н  Құда йдың  сөзі  е ме с,  Мұха мме д  (с.а .с)  «Е скі  және   Жа ңа  

өсие тте рме н  ке зде йсоқ»  та нысудың  а рқа сында   өз  ойына н  шыға рға н  бос 

әңгіме . 

 

3. Исла м діні жа лға н, өйтке ні ол Құда йдың ба ла сы ба рын және  Иса ның 

(а .с) Құда й е ке нін жоққа  шыға ра ды.  

 

4.  Исла м  діні  және   оның  бе с  па рызының  са қта луы  құтқа рылуды 

қа мта ма сыз е те  а лма йды (Мурта зин, 2014, 13). 

 

ХХ  ға сырдың  е кінші  жа ртысына   де йін  ка толик  және   пра восла вие  

шірке уле рінің ұста нымы осында й болды. Иоа нн Да ма скин жа зба сына н он е кі 

ға сыр  өтке нне н  ке йін  1965  жылы  ка толик  шірке уі  «Христиа ндық  е ме с 

дінде рге  Шірке удің көзқа ра сы. Nostra  a e ta te » тура лы де кла ра ция қа былда ды. 

Бұл де кла ра цияда  исла м діні тура лы была й де п жа зыла ды: «Шірке у соныме н 

қа та р  ме йірімді  және   құдіре тті,  көк  пе н  же рді  жа ра тушы  бір  ға на   Құда йға  

се не тін  мұсылма нда рды  құрме тте йді.  Ға сырла р  бойы  христиа нда р  ме н 

мұсылма нда р  а ра сында   бірне ше   ре т  ке ліспе ушілікте р  ме н  қа қтығыста р 

болға нына   қа ра ма ста н,  Қа сие тті  Собор  өтке нді  ұмытып,  өза ра   түсіністікке  

ұмтылуға  және  қоға мның игілігі үшін әділе ттілік, бе йбітшілік және  е ркіндікті 

са қта уға   ша қыра ды»  (Христиа не   и  мусульма не :  пробле мы  диа лога : 

хре стома тия,  2000,  4-5).  Христиа н  ме н  исла м  а ра сында ғы  те ологиялық 

ке ліспе ушіліктің  са қта лға нына   қа ра ма ста н  де кла ра ция  ка толик  шірке уі 

исла м дінін шына йы толыққа нды дін ре тінде  мойында ға нын жа рияла йды.  

19

 

 

 

Ба тыс  және   Ре се й  шығыста нушыла ры  христиа н  поле мисте рінің 

исла мға   де ге н  көзқа ра сын  өзіндік  ғылыми  зе ртте уле рін  жүргізе   отырып 

толықтырды.  

Е уропа ның исла мме н та ныстығы не гізіне н Құра нды ше те л тілде ріне  а уда ру 

және   ба янда у  а рқылы  ба ста лды.  А лға шқы  е уропа лық  шығыста нушыла р 

Құра нның  мәтінін оқып зе ртте п, қызығушылық та ныта  ба ста ды.  

 

Г.  Ве йль,  А .  Шпре нге р,  В.Мьюр,  Г.  Гримме ,  Т.  Не льде ке ,  Р.Бе ллдың 

XIX  –  XX  ға сырла рда ғы  Құра нның  филологиялық,  лингвистика лық  және  

те кстологиялық зе ртте уле рінде  інжілдік  және  ба сқа  да  қа сие тті жа зба ла рме н 

ұқса стығын 

та буға , 

сонда й-а қ 

Құра н 

сүре ле рі 

ме н 

а ятта рының 

хронологиялық  тәртібіне   а са   на за р  а уда рды.  Бірте -бірте   е уропа лық 

шығыста нушыла рдың  Құра нға   «Інжілдің  ма змұны»  де ге н  көзқа ра сы  ХХ 

ға сырдың  а яғына   қа ра й  өзге рді.  Құра н  исла м  дінінің  қа сие тті  жа зба сы  де п 

та нылды.  Исла мта нушы  У.  Монгоме ри  Уотттың  а йтуы  бойынша   «Қа зіргі 

та ңда   ғылым  Құра нның  біре ге йлілігі  жөнінде   мәсе ле   көте рме йді.  Қа сие тті 

кіта птың  же ке   бөлікте рінің  стилі  әртүрлі  болға ныме н  бәрібір  оны  ба сқа  

жа зба ла рме н ша та стыруға  болма йды» (Бе лл & Уотт, 2005, 65). 

 

А лла   Та ға ла   қа сие тті  Құра н  Кәрімде   а да м  ба ла сын  ба сқа   ба рлық 

ма қлұқта рда н  құрме тті  е тіп  жа ра тқа ндығын  а йта ды:  «Біз  ра сында   а да м 

ба ла сын  а рда қты  қылып,  көпте ге н  нығме тке   бөле дік:  ола рға   құрлықта   да , 

те ңізде  де  мініс көлікте р нәсіп е ттік. Та за  әрі жа ғымды а зықта рды ризық е тіп 

бе рдік.  Сонда й-а қ  ола рды  жа ра тқа нда рымыздың  көпшілігіне н  әлде қа йда  

үсте м қылдық». 

 

Қа нда й  дін  өкілі  болма сын,  не   нәрсе ге   се не тініне   қа рма ста н  ол  а да м 

болып жа ра тылға ндықта н құрме тте луі тиіс. Кімде -кім а да мның дініне , тіліне , 

түр-сипа тына ,  а р-на мысына   тиіп,  ке мсіте тін  болса ,  ол  Құда йдың 

жа ра тылысына  қа рсы ке лге н болып са на ла ды. 

 

Мұха мме д  (с.ғ.а )  па йға мба р  са ха ба ла рдың  за ма нында   мұсылма нның 

ба сқа   дін  өкіліме н  қа нда й  қа рым-қа тына ста   болу  ке ре ктігінің  озық  үлгісін 

өне ге  ре тінде  көрсе тіп ке тке н. Мұха мме д (с.ғ.а ) Мәдина ға  қоныс а уда рға нда  

е ң  а лға шқы  қолға   а лға н  ісі  ша һа рда ғы  бір  біріне   а ра з  яһуди  ме н 

мұсылма нда рдың  а ра -қа тына сын  дұрыста у  әрі  тәртіп  орна ту  болды.  Діні 

бөле к,  біра қ  бір  қа ла ның  тұрғында рын  өза ра   та ту  өмір  сүру  үшін  за ңды 

құжа тпе н  бе кітті.  Соныме н  қа та р  ме шіт  тұрғызды.  Ме кке лік  муха жир 

са ха ба ла р ме н же ргілікті а нса р са ха ба ла рды бір-біріне  а ға йын-туыс е тті. 

 

Е кінші ха лифа  Ома рдың (р.а .) тұсында  Исла м әле мі ке ңе йіп, көпте ге н 

же рле р  ха лифа   билігіне   қа ра ды.  Сол  жылда ры  ұлтта р  ме н  ұлыста рдың 

е шқа йсысына   мұсылма нда р  та ра пына н  қысым  жа са лма й,  тұрғында р  е ркін 

бе йбіт  өмір  сүрді.  Исла м  діні  Әһлі  Кіта п,  яғни  христиа н  дінінің  өкілде рі 

көбіре к  шоғырла нға н  Па ле стина   а йма ғына   та ра ға нна н  ке йін,  ха зіре т  Ома р 

(р.а .)  637  жылы  оның  тұрғында рыме н  была йша   ке лісім  ша рт  жа са йды: «Бұл 

А лла ның  құлы,  мұсылма нда рдың  әміршісі  Ха тта бұлы  Ома рдың  қа уіпсіздік 

жөнінде   қа ға зы:  «Ола рдың  жа нда рына ,  ма лда рына ,  шірке уле ріне , 

кре стте ріне ,  де ні  са ула ры  ме н  сырқа тта рына   және   қа лға н  ұлтына   а ма ндық 

20

 

 

бе рілді.  Шірке уле рін  е шкім  тұрғын  үйге   а йна лдырма йды,  ола рды  е шкім 

бұзба йды,  ола рдың  ішкі  және   сыртқы  мүлікте ріне н  е ш  нәрсе   ке мітілме йді, 

ола рдың  ма лда рына   е шкім  қол  сұқпа йды.  Мұнда ғыла рдың  дініне   зорлық 

жа са лма йды». 

 

Ха лифа  Ома рдың (р.а .) тұсында  көзі тірісінде  жәнна тпе н сүйіншіле нге н 

Әбу  Уба йда   ибн  Жа рра х  (р.а .)  Сирияның  әкімі  бола тын.  Сирияны  өзіне  

қа ра тып а лу ма қса тында  Рим импе ра торы Ира клий қа лың қолме н а тта на ды. 

Бұл  ке зде   Әбу  Уба йда ның  (р.а .)  қа ра ма ғында   а з  ға на   әске рі  болға ндықта н, 

қа ла ны  жа уда н  қорға уы  мүмкін  е ме с  е ді.  Де ре у  Ша м  тұрғында рын  жина п 

а лып:  «Сізде рде н  жизия  (мұсылма н  е лінде гі  кіта п  ие ле ріне н  а лына тын 

са лықтың а та уы) са лығын а лдық. А ла йда , дәл қа зір бізде  жа уға  төте п бе ре тін 

күш жоқ. Сізде рді қорға й а лма йтындықта н, жизия са лығын қа йта рып бе руді 

жөн көрдік», – де йді. 

 

Жина лға н  са лық  ие ле ріне   қа йта рыла ды.  Бұл  оқиға ға   куә  болға н 

христиа н  дін  өкілде рі  шірке уле рді  толтырып,  мұсылма нда рдың  жа нын  а ма н 

а лып  қа луын  жа лба рына   сұра й  ба ста йды.  Христиа н  дінінің  өкілде рі  күллі 

шірке уді  күңіре нтіп:  «Мұсылма нда рме н  бірге   бізді  де   қа тыге з  Ира клийдің 

жа уыздығына н құтқа ра  гөр!»,  – де п дұға  жа са ға н е ке н. 

 

Мұсылма нда р  ме н  кіта п  ие ле рінің  а ра сында   е рте де н  тығыз  достық 

қа рым-қа тына с  орна ға н.  Бұл  ора йда   Исла мның  а лға шқы  дәуірінде   Ме кке  

тұрғында рына н е згі көрге н а лға шқы мұсылма нда рдың Ха ба шста н (Эфиопия) 

е ліне  көшіп ба рып, па на ла ға нын дәйе к е тсе  бола ды. 

 

Бірде   Ома р  (р.а )  ха лифа   ке зінде   көше де н  қа йыр  сұра п  отырға н  кәрі 

ша лды  көре ді  де ,  оға н  жа қында п:  «Се н  қа й  дін  ие сісің?»  –  де п  сұра йды. 

Сонда   әлгі  а қса қа л:  «Ме н  яһудимін»,  –  де п  жа уа п  бе ре ді,  сонда   Ома р  (р.а ) 

ода н:  «Не   се бе пті  осыла й  отырсын?»  –  де п  сұра йды.  «Се бе бі  ме н  мұқта ж, 

жұмысқа   жа ра ма йтын  кәрі  ша лмын  ғой»,  –  де п  жа уа п  қа йыра ды.  Сол  сәтте  

Ома р  (р.а )  оны  ха лықтың  қа зына сына   а па рып,  қа же тін  өте йтінде й  ке ре гін 

бе ре ді  де ,  оның  мойынына н  са лықты  а лып  та ста йды  (Мұсылма нның  әһли 

кіта п ие ле ріме н қа рым-қа тына сы | жұма  уа ғызы, 2018).  

 

Исла м  діні  бойынша   діна ра лық  үнқа тыс  –  А лла   Та ға ла ның  әмірі, 

Мұха мме д  па йға мба рдың  (с.а .с)  сүнне ті.  Мұха мме д  (с.а .с)  қа й  ке зде   де  

Құра нның  әміріне   бойұсынып,  кіта п  ие ле ріме н  тығыз  ба йла ныста   болып, 

үне мі диа лог жа са п отырды. Оның христиа нда рме н диа логы а лға ш ре т өзіне  

Жа ра тушыда н  уа хи  ке лге н  сәтте н-а қ  ба ста лға н  бола тын.  Өйтке ні 

Мұха мме дтің  (с.а .с)  па йға мба рлығын  а лға шқы  болып  ра ста ға н  Уа ра қа   ибн 

На уфа л де ге н христиа н ғұла ма сы е ді.  «Құдус, Құдус е ке н. Уа , Ха дижа ! Е ге р 

се н  ма ға н  се нсе ң,  ол  Мұса ға   ке лге н  Нәмус  әкба р  (Жәбіре йіл  пе ріште ). 

А қиқа тында   Ол  (Мұха мме д)  бұл  үмбе ттің  па йға мба ры.  Шіркін!  Ме н  сол 

күнді көрсе м, Оның қызме тіңде  бола р е дім». Ол – Мұха мме дке  Мұса  ме н Иса  

па йға мба рла рға   (а .с.)  А лла   Та ға ла ның  уа хи  ха ба ры  Жәбіре йіл  пе ріште  

а рқылы түске ні се кілді уа хидің ке ле  ба ста ға нын түсінге н а лға шқы а да м. 

 

Ме кке де   а лға шқы  мұсылма нда рды  мүшрікте р  өз  е ліне н  қуып  қа тты 

жәбір  көрсе тке нде   қина лға н  мұсылма нда рды  Мұха мме д  (с.а .с)  кіта п  ие ле рі 

21

 

 

христиа нда рдың  е лі  Эфиопияға   шыға рып  са лды.  Ола рға :  «Эфиопияға   қоныс 

а уда рыңда р.  Өйтке ні,  сол  е лді  ба сқа рға н  па тша   тура лы  жа қсы  ойда мын. 

Оның  құда йы  ме н  біздің  құда йымыз  бір  ға на   А лла .  Біздің  дініміз  бе н  оның 

дінінің орта қ се німде рі көп. Ол па тша ның же рінде  е шкім се нде рге  зұлымдық 

көрсе тпе с.  Ол  же р  дұрыс  және   се німді  өлке .  А лла   же ңілдік  бе рге нге   де йін 

сол  е лде   қа лыңда р»,  –  де п бұйырды. Тіпті,  сол  христиа н  па тша сына н  көме к 

сұра п ха т та  жа здырып жібе рді. 

 

Уа қыты  ке ліп,  Мұха мме д  па йға мба р  (с.а .с)  Ха ба шста нна н  Мәдина ға  

ке лге н  христиа нда рды  өзінің  үйіне   қона ққа   ша қыра ды.  «Бұла р  ке зінде  

Эфиопияға  па на ла п ба рға н мұсылма нда рды құрме т тұтқа н. Сондықта н бұла р 

біздің үйде  қона қ бола ды» де п ола рды өз үйінде  қона қ е тіп, құрме т көрсе тке н 

(Жүсіпов, 2020). 

 

Көп ұза ма й мұсылма нда рдың қа та ры көбе йе ді. Мұха мме д (с.а .с.) көрші 

ме мле ке тте рге   Исла мды  қа былда уды  ұсынып,  ха т  жөне лте ді.  На қтыра қ 

а йтқа нда ,  ха тты  Эфиопия,  Мысыр,  Виза нтия,  Ира н  және   Йе ме н 

биле ушіле ріне  жолда йды. Осында й ха ттың біре уі Рим импе ра торы Ира клийге  

а рна лға н.  Ира клий  ха тты  ба сына н  а яғына   де йін  оқып  шығып,  Ша м 

а йма ғында   жүрге н  Әбу  Суфиянды  ша қыртып  а ла ды.  Е ке уінің  а ра сында  

мына нда й әңгіме  өрбиді:  

 –  Оның  соңына н  е ріп  жа тырға нда р  кімде р:  ба йла р  ма ,  әлде   ке де йле р 

ме ? 

 – Ке де йле р. 

 – Оға н има н е тке нде рдің ішіне н ба с та ртқа нда р болды ма ?  

 – Қа зірге  де йін бола  қойға н жоқ. 

 

 – Қа та ры көбе йіп жа тыр ма , әлде  а за йып жа тыр ма ? 

 – Күн са йын а ртуда .  

 – Өмірінде  жа лға н сөйле ге нін е стіп көріп пе  е діңде р? 

 – Жоқ, оның жа лға н сөйле ге нін е шқа ша н е стіме дік. 

  

Ха ттың  ға жа йып  әсе ріме н  қоса ,  сол  ке зде гі  мұсылма нда рдың  қа с 

дұшпа ны  Әбу  Суфиянның  жоға рыда й  жа уа пта рына   та п  болға н  Ира клий 

өзінің са лма қты қа лпын са қта п: 

 –  Осы  уа қытқа   де йін  а да мда рға   жа лға н  сөйле уде н  бойын  а ула қ  ұста ға н 

жа нның Ха қ та ға ла ға  жа лға н сөйле уі әсте  мүмкін е ме с, – де йді (Гүле н, 2010, 

112-113).  Әбу  Суфиян  ол  ке зде   әлі  мұсылма ндықты  қа былда ма са   да  

Мұха мме д па йға мба р (с.а .с) ме н исла м дінін е ріксіз мойында ға н е ді. А ла йда  

ола рдың  а ра сына н  те к  Эфиопияның  па тша сы  А ша ма   ға на   мұсылма ндықты 

қа былда йды. А л ке йбіре уле рі ұсынысына  сылта у ізде п ке йінге  ше ге ре  бе рсе , 

ке йбіре уле рі мүлде м ба с та рта ды. 

22

 

 

 

Мәдина ға  

көшіп 

ке лге нне н 

ке йін 

де  

Мұха мме дтің 

(с.а .с) 

христиа нда рме н  диа логы  а рта   түске н.  Ол  христиа н  дінін  ұста на тын  Мысыр 

па тша сы  және   Рим  импе ра торына   ха т  жа зып,  орта қ  тіл  та бысуға   ша қырды. 

Соныме н қа та р, христиа н дінба сыла рына  да  ха т жолда п, а қиқа т дін Исла мға  

ша қырды.  Бұла рдың  ішінде   е ң  на за р  а уда ра рлық  диа лог  на жра ндық 

христиа нда рме н үнқа тысуы е ді. 

 

На жра ндық  жиырма   христиа н  өкілі  Мәдина ға   а лға шқыла рдың  бірі 

болып  қолда у  көрсе те   ке ле ді.  Соңғы  па йға мба р  ола рды  өзі  күтіп  а лып, 

Мәдина   ме шітінде   құлшылықта рын  е ркін  жа са уға   мүмкіндік  жа са п  бе ре ді. 

Тәнті  болға н  ола р  има н  е тке н  е ді.  На жра ндықта р  е ліне   қа йта рда   А лла  

е лшісіне :  «Ма құл  көрсе ң  бізге   а ра ла рыңызда н  дүние   істе рімізге   қа тысты 

төре лік  жа са йтын  әділ  бір  кісіні  қосып  бе рсе ңіз»,  -  де п  өтініш  сұра йды. 

Мұха мме д  па йға мба р  (с.а .с):  «Ке шке   ке ліңде р,  ме н  се нде рге   е ң  се німді 

а да мды қосып бе ре мін», - де ді. Бұл сөзді е стіге н Ома р ибн Ха тта б: «Ме н сол 

күні А лла  е лшісі а йтқа н е ң се німді а да м болуды а рма нда п, оның (с.а .с) әрбір 

әре ке тін а ңдуме н болдым. На ма зын бітірісіме н ол ма ңа йына  қа ра п әлде кімді 

ізде ге нде й  болды.  Ме н  мойнымды  созып,  оның  көзіне   түсуге   тырыстым. 

А ла йда   ол  Ұба йда   ибн  Жа рра хты  та ңда ды.  Оны  ша қырып:  «Мына   кіта п 

ие ле ріме н бірге  ба р. Ола рдың а ра сында ғы ке ліспе ушілікте ріне  әділ қа зылық 

е т» де ді.   Исла м та рихында ғы е ле улі оқиға ла рдың бірі Ме кке  мүшрікте ріме н 

жа са лға н  Хұда йбия  ке лісімі.  Тыныштық  болуын  а ңса ға н  Мұха мме д  (с.а .с) 

мұсылма нда рды туға н же ріне н ке туге  мәжбүрле п, а ртына н қуа  соққы бе рге н 

Ме кке   мүшрікте ріме н  ымыра ға   ке луге   үне мі  тырысқа н.  Умра   қа жылығын 

жа са у  үшін  қа ру-жа ра қсыз  Ме кке   ба ура йына   ба ра ды.  А ла йда   Ме кке  

мүшрікте рі  бұла рме н  соғыспа қшы  болып,  ке йін  ке лісімге   ке лге нде ріме н 

а уыр та ла пта р қояды. Са ха ба ла р бұл та ла пта рға  на ра зылық та нытқа ныме н, 

ба сшыға   ба ғынуды  мұсылма ндық  мінде т  де п  білге ндікте н  төзімділік 

та ныта ды.  Мұсылма нда рға   мүлде   тиімсіз  се зілге н  «Хұда йбия  ке ліссөзіне » 

төзе   білуде гі  көзде лге н  ма қса т  Ме кке   мүшрікте рінің  а уық-а уық  жа са ға н 

ша буылын  уа қытша   болса   да   тоқта ту,  бәсе ңде ту  е ді  (Ма туруди 

көзқа ра сында ғы диа лог мәсе ле сі, 2015).  

 

Қорыта   а йтқа нда   а да мза т  игілігі  үшін  ке йбір  жа ғда йла рға   төзімділік 

та ныта   білу  ке ре к.  Сонда   ға на   бе йбітшілікке   қол  же ткізуге   бола ды.  Е ге р 

а қылға  е ме с, күшке  се нім а ртса  а рты бе ре ке ге , нәтиже ге  де  а лып ке лме йді, 

ке рісінше   қа нша ма   жа зықсыз  а да м  өмірі  қиылып,  е кі  та ра п  та   шығынға  

ба та ды.  Сол  се бе пті  де   әртүрлі  дін  өкілде рі  діна ра лық  диа логқа   ке ліп, 

е кіжа қты  ке лісімде р  жүргізуге   бұрынна н  а қ  тырысқа н.  Әрине ,  бәрі  бірде й 

толық нәтиже ге  қол же ткізбе се  де  ша буылда рды тоқта тып, уа қытша  болсын 

тыныштық орна уына  се птігін тигізді. 

 

жүктеу/скачать 0,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: