Диплом жүмысы тақырыбы: «Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту»

Дублет сөздердің бірін әдеби тіл нормасы ретінде үсыну мақсатында біз оқулық мәтіндері материалдарына статистикалық талдау жүргіздік. Сөздерді сүрыптау және оларды оқытудың өлшсмдік бірлігі өзара байланыста болгандықтан. дублет сөздердің белгілі бір вариантын сүрыптап тандап алу бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында сөздердің фонетикалық. лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін талдау және жинактаудың нәтижесінде іскс асырылды.

Жоғарыда айтылған дублет сөздерді пайдалану — оларды орфография ережесіне ендіруде, әдеби тілімізде қолдануда да қиындық келтіреді. Мысалы, топталып — топтанып, үдгерді үлгірді, бөлек — бөлік, егін — егіс, сөзші.і — сөзшең, кала шаһор, картинка — сурет, қожанәсір ~ хожанәсір, тамак ос, жауын-шашын - боран—шашын секілді сөздердің қолданылуы 50 ж. оқулыктары мен балалар әдебиетінің ахуалын танытса керек. Жазба тілімізде осы дублст сөздердің бірін колдануды реттеу арнайы зерттеулер мен ғылыми-практикалық шешімді қажет етеді.
51

21-кесте - 50 ж. БСО мәтіндсрінде кездссксн дублст сөздердің лексикалық варианттары

Тіліміздің байлығы оның өмірдің түрлі саласына байланысты қолданылатын жан-Жактылығымен сипатталады. Осы түрлішс салалардың бірі ретінде терминдік лекспканы атауымызга болады. Ғылыми үғымдарды түсіндіру үшін әдеттс тіл байлығына сүйеніп, ғылыми терминдерді түсіндіруге, дәлме-дол беруге болатын сөздерді іздеп табамыз.

Терминдер сөйлеу практикасындағы үғым-түсініктерді білдіріп қана қоймайды, сонымен қатар олардың арасындағы белгілі бір байланыстарды қалыптастырушы, өзара байланысты терминдерге негізделген акдаратты берудің және қабылдаудың негізгі қүралы

ДС.Лотіе аіітқан. ;ліі: "Ғылымп тсрмшюлогия создердің жой гана жнынын смес, белгілі бір дорсжсдс озара байланыстагы сөздер мен сез тіркестсрінің жүйесін дс білдірсді" [54,72]. Осылапша, белгілі бір жүііеге кіретін ко.5 келгеп ғылыми термин осы саладағы термпнологмяііың жүйо іілік талабын канагаттандырады, Сондықтан да жскелсгсн тсрминдсргс бага бсру ксзінлс оларды бсрілгсн жүйені қүраушы бөлшсктср рогінде қара\- ксрск. Лсксмкамыздың тсрмин сөздермен толіпғып, баюына ксссл жасаіітын ксйбір кожарастар туралы профсссор Қ.Жүбанон "1<л $ак гілі жоміндсгі зсрттсулер" 155.279! атты еңбегінде аііта келіп. оларды кабылдауда басшылыққа алыікнын 11 үстанымчы таллап бсріси Гюлаіыи. Мүнда әсіресе І\.Жүбановтыц казақ а.іфавитініп қүрамі.ша ф. х әріптсрш снгізу туралы үсыньк-ын аіітүга болады. Про(|»сссор* О.Аіітбасн -Тсрмин жәнс опыц доуірлік сіпиггы" сңбсгінлс гсрмпнлік сппат ала бастаган соідсрдінкундслікті қолданыстағы бол.\п>ісын гылымп таразыга салуға мүмкіндік жаеалғаныіг айта ксліи. баспасоз матсрмалдарын, публпцнстикалық одебистті, ғылымп- ісрпс\ жүмыстарын. түрлі окулыктар мсн оқу қүралдарын үнсмі кадагалап карастырып. жаңа қолданыстарды терминком талкысына салып отыр\лі>і ләстүрге айналдыру қажогтігіне токталады |56.160[.

I. Термпцдср мімі олардын бсрсгін үғымдарыи окыт\-тожірибссімсн үіитастыра чсрттеу:

3. Герміпідсрдіи ілатпстнкалык коііс салыстырмалы гүрдегі сіикптамаларына сүіісіпп. жасалгам үсыш.іс. шкірлсрдіц лүрыстығын тскссру.

Гсрмнндср мсн олардың үіым-т^сішктсрін жппс іе-жүиндс практикада колдаііылуі.пі қдрастыра іггырі.ш. біч бүл салаіа к.аіысты барлык мосслслсрді түтслдсіі караси,і|\\лі.і максат гүтпак емсспіч.

Біздің мақсатымыз - БСО мәтіндсріндегі кейбір терминдердің қолданылуына статистикалық талдау жасау арқылы оларды дүрыс қолдану принциптерін жетілдірудің жолдарын үсыну.

Өзіндік бағыт-бағдары, зерттеу нысанасы бар әр гылым саласының белгілі бір үғымдар жүйесі, зерттеу нысаны болатыны мәлім.

Ғылым тереңдеп, салмақтанган сайын, оның терминдері дс байып, саралана түспек. Әр ғылым саласындағы терминдерді жжтеп, бір арнаға салудың және сөздіктер қүрастырудың практикалық мәні де зор.

Қазақ тілінің гылыми термин жағынан толығуының көптеген жолдары бар. Солардың бірі — түркі халықтарының сөздік қорын пайдалану. Бүл кене түркі сөздерінен бастап қазіргі тіддерді қамтиды. Ал түркі тілдерін ең алғаш рет классификация жасаған ғалым — М.Қашғари. Ол түркі тіддерін таза және аралас тілдер деп екіге бөледі: "Таза, басқа тіддердің ықпалына түспеген, тек түркі тілдерінде сөйлейтін тілдер қатарына М.Қашғари яғма, тухси, қыргыз, қыпшақ, оғыз, шігіл, ығрақ, парук тайпаларын жәнс бүларға жақындау иамақ, башқүрт, бүлғар, печенек, сувар тілдерін жатқызса, баскд тілдсрмсн қарым-қатынасқа түсіп (соғды, қытай — тибет тілдерімен) бүзылған тілдер катарына сүғдақ, қанжак, арғу, худан, таңғүт, тибст және ябақу, татар, басмык тайпаларының тілін енгізеді" [58,17-134].

Міне осы түркі тілдерінің даму сатысында бір жағынан, көпшілік түрьсі тілдерінс непзделген жалпыға ортақ әдебп тілмен бірге ("Қүдатғу білік", "Хибат-ул хакайық"), ислам дінінің ықпалымен араб-парсы элементтері көптеп сне бастап, екінші жағыман оғыздар. қыпшактар, қарлүкгар арасы алшақтай түсіп, өзіндік тілдік ерекшеліктері айқын көріне бастайды.

Қазіргі үлттық тіддердің лексикалық қүрамы мен фонетикалық, грамматикалық жағындағы өзғерістердің болуы жоғарыда айтылған түркі тіддерінің негізін қүраған ру-тайпалардың алшақтай түсіп, жеке-жеке үлт тілдерінің қалыптасуына негіз жасауында.

Жаңа қоғамдық формация, мәдени-экономикалық қарым-қатынастар жаңа үғымдарды дүшгсге келтірді. Кезінде олардың көбісінің қай тілде болмасын атауы жоқ сөздер болатын.

Міне, осындай өміршең талаптан туған зәрулікті қанағаттандырудың екі түрлі жолы бар. Оның бірі — әр тілдің өз ішкі зандылыкхарына сүйене отырып жаңа сөздер жасау да. екіншісі басқа тілдерден әзір түрған сөздерді қабылдау немесе сөзбе-сөз (калька арқылы) аударып алу.

1. Сөз (слово) - азербайжанша соз, өзбекше суз, түрікше соз,