Диплом жұмысын жазу үшін Г. Орынбекова ғылыми теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерден, бастауыш мектептердің озат

жері деуге болады: жетісу<^ шу/ ту /

[жетісүу] [шүу] Ч^ТҮУ]

Сондай-ақ жиду деген сөзді «суретіне» қарап, жійдүу және жыйдүу деп оқуға болады. Бірақ бұл жерде пәлендей қиындықө жоқ. Өйткені жыйдүу -дыбысатарының мағынасыз тіркесі болғандықтан қабылдауда ескерілмейді.

3. Мектеп оқушылары сирақ, тиын тәрізді сөздердегі и әрпін функқиясына карай емес, суретіне қарап, жіңішке оқиды да, орфоәпиялық нормадан ауытқиды. Мұндайда бірінші буынның жуан немесе жіңішке оқылуын соңғы буынындағы дауыстының «хабарлап» тұратындығына назар аудару керек. Әрине, «ереже ескертусіз болмайды» дегендей, бұл тқағидадан тыс тұратын бірнеше сөз бар. Олардың соңғы буыны жуан болғанмен, бірінші буыны, біздің байқауымызша, жіңішке оқылуға тиіс:

[пійала] / [мійзам]

мизам V

[пыйала] емес \ [мыйзам] емес

[шійлан] [бійпаз]

шилан ./ бипаз /

[шыйлан] емес, \ [быйпаз] емес,

[бійдарқа] / [бійқасап]

бидарқа У биқасап /

[быйдарқа] емес, \ [быйқасап] емес,

Графикалық тәсілдегі бұл аталғанг кемшіліктер оның мәнін еш төмендете алмайды. Тіркесу жиілігі аса жоғары фонемаларды бір ғана таңбамен беру (1*-қосымшаға назар аударыңыз) информақияны неғүрлым ықшамдап жеткізу деген талапқа сай кееді. Қазіргі кезең - ғылыми-техникалық прогрестің дәуірі. Информақия «тассқыны» мен информақиялық «қопарылыстың» күшейген кезі. Мұндай кезеңде қандай информақияны болса да «сығымдап» беруге тенденқиясы өмірдің аса бір қажеттілііне айналып отыр.

Ондаған газет-журнал, жүздеген кітап жүз мыңдаған триажбен тарап жатқан қазіргі кезде графикадағы «үнемділіктің» тиімділігі айқын кезілсе керек. Қазіргі кез, жылына бір-екі кітап, бірер ғана газет-жірнал жарық көретін байырғы заман емес. Ондай кезде әріп таңба үнемділігі жөнінде сөз де болмас еді.

Фонемалық принцип бойынша сөз бешшылдық, жұмүшшү, башшы, мүжжарғыщ т.б. Түрінде, айтылуынша жазылмай, фонеманың реңкі бойынша жазылады (бесжылдық, басшы, мүзжарғш), сөйтіп, сөздің сағыналы бөліктеріне нүқан келмейді.

Мүжжарғыш, күшшүгөр, өшшү сөздеріндегі з, ж, с фонемалары іргелес дыбыстардың әсерінен комбинаторлық өзгеріске үшырап ж, ш, ш түрінде айтылып тұр. Бұлар з, ж, с фонемаларының көрінісі, өткені фонетикалық өзге ситуақияда олар өзінің негіөзі реңкіне көшеді: мүзға, жігер, өсші.

Фонемалардың неғізгі мәні (реңкі) ғана сөздің мағыналық «жамылғышы» бола алады. Сондықтан сөзді фонемалардың негізгі мәні арқылы танимыз. Фонемалардың қосалқы мәнін физикалық Тұрғыда түйсінгенімізбен, психикамыз функқионалдық мәні жоқ дыбыстарды автоматты Тұрде назардан тыс қалдырады.

Көп функқиялы әріптер

Әріп	Фонема	Дыбыс	Мысалдар
			(позиция)
		ә	шәй шай
А	а	а	ай ай
	ә	а	қал хал
ә	ә	ә	ән ән,
	а	ә	әлем әлем
б	б	б	мәрмәр мәрмәр,
е	п	п
	е ый	е ө	күнә күнә
	ій	ый
й	ы	үй	берік берік,
	і	ій	қүбү қүбыл
	л	үй	арап араб,
л	ыл	ы	жәнәп жанаб
	ұл	Ү	берік берік
	іл	і	күрөк күрек
Р	үл	ү	дайқан диқан
	р	л	Бұлтүй бұлти
	ыр	ыл	тійек тиек
У	ІР	үл	дүнүйө дүние
щ	¥Р	іл	қыйа қия
ы	У	үл	шүқшұйүу
і	¥У	р	шүқшию ійүу ию
я	ҮУ	ыр	дүңкүйу дүңкию
	шш	ІР	олар олар
	ы	¥Р	ылақ лақ
ю	¥		үлықсат лүқсат
	і	¥У	ілек лек
	Ү	ҮУ	үлекөт лөкет
	ыйа	шш	дер тер
	йа	ы	ыразы разы
	ійа	¥	ірең рең
	йа	і	үрүқсат рүқсат
		Ү	бау бау
	йыу	ыйа	сауүу сауу
	йі	йа	себүу себу
		ійә	ашшы ащы,
		йә	түшшы тү_щы
		йұу	қыс қыс
		йүу	қүлүн қүлын
			тіл тіл
			түлүк түлік
			ыйағный яғни
			тайа тая
			ійәкій яки, ійә я
			болмаса
			шәйә шая
			қойүу қою, тайұу
			таю
			түйүу түю.

Психикамызда сөз өзінің «жамылғышында» (өшші емес, өсші түрінде) бейнеленеді.

Сонымен, жазуда фонемалардыңң позициялық, комбинаторлық өзгеріспен пайда қосымша мәндері ескерілмейді. Өйткені дыбыстардың позициялық, комбинаторлық игерілуі, әртүрлі қосалқы мәні елене берсе, орфография тым күрделеніп, қолдануға өте қолайсыз болып шығар еді. Бірақ басты себеп ол емес. Фонемалардың қосалқы мәнінінң (позициялық, комбиаторлық өзгерістердің) еленбеуінің негізгі себебі — олардың функқионалдық ролі болмағандықтан. Дыбыстардың позициялық игерілуінен пайда болған өзгерістер, сонымен, жазуда елене бермейді. Бірақ бұндай принципке мынадай құбылыс қайшы келетін тәрізді. Мысалы: а) қап-қабы, кітап-кітабы, сеп-сеуіп, теп-теуіп, кеп-кеуіп, жап-жауып т.б. ә) ақ-ағар, көк-көгер, үк-үгер, бүк-бүгер, жақ-жағын, тақ-тағын т.б. б) тарақ-тарағы, құрақ-құрағы, шырақ-шырағы, сырық-сырығы, жарық-жарығы т.б. Бұндағы п/б, қ/ғ, к/г, п/у дыбыстарының өзгерісі де белгілі бір позицияға (дауыстылардың аралығы) тәуелді тәрізді. Олай болса дыбыстардың мұндай алмасуы жазуда неге еленіп жүр? Басшы, жұмысшы, түнгі, күнгі т.б. деп дбыстардың позициялық игерілуін елемей жазған соң, ақар, көк-ер, сеп-тепіп, кеп-кепіп, тарақ-тарақы, тақ-тақын деп неге жазбаймыз? Бұл сауалдың жауабын бермес бұрын, алдымен мынадай бір ерекшелікке назар аударайық.

Мысалы, с-ның ш реңкіне көшуі үшін нақты бір фонетикалық жағдайдың болуы, с мен ш дыбыстарының іргелес тұруы шарт: ашша ашса, ташша тасша, жұмүшшү жұмысшы т.б. Егер бұл шарттылық (с ш, ш с дыбыстарының іргенестігі) бұзылса, аталған фонемалар өзгеше реңкте жұмсалады. Бұл заңдылықтан с мен ш немесе ш мен с фонемалары іргелес келген ешбір сөз, ешбір морфема тысқары қалмайды. Бсқаша айтьқанда дыбыстардың комбинаторлық игерілуінде талғампаздық болмйды. Дыбыстардың позициялық, комбинаторлық игерілуі үшін морфемалардың мәні жоқ. з фонемасының с реңкі туралы да осыны айтуға болады: бессе безсе, біссіз бізсіз, ассың азсың т.б. з фонемасының с реңкі пайда болуы үшін мейлі ол шартты рай тұлғасы болсын, жоқтықты білдіретін аффикс болсын, немесе жіктік жалғауы болсын, бәрі бір. Міне, осы екі ерекшелік -дыбыстардың комбинаторлық, позициялық игерілуіне, реңктерінің пайда болуына тән басты қасиет.

Ал жоғарыда айтылған қ-ғ, к-г, п-б -у дыбыс өзгерістерінің де (ақ-ағар, тарақ-тарағы, терек-терегі, жүрек-жүрегі, кітап-кітабы, жауап-жауабы, кеп-кеуіп, сеп-сеуіп) белгілі бір фонетикалық ортаға байланысты екендігі байқалады. Бұл өзгерістер интервокал позицияға тәуелді сияқты. Яғни ғ қ-ның, г к-нің, б п-ның комбинаторлық, позициялық реңкі тәрізді көрінеді. Бірақ олай емес. Өйткені бұл тәуелдік - белгілі бір морфемалар жігінде ғана болатын дыбыс өзгерістері. Алайда мұндағы өзгерістерді қ, к, п фонемаларының позициялық, комбинаторлық реңкі деп тануға, басқаша айтқанда с - ш з- с құбылыстарымен бірдей деп қарауға болмайды. Олай болған жағдайда интервокал позицияда қ — ғ ға, к - г-ге, п-б-ға кез-келген морфемалар жігінде талғаусыз түрде өзгеріп отыруға тиіс. Бірақ қ, п фонемалары кез келген морфемалар жігінде талғаусыз түрде ғ, г,б дыбыстаына өзгеріп отырмайды:

Күп күпін тық тықыл, тығыл

Топ, тобыр топыр бақ, бағыл бақыла, бағыл

Теп, тебін теперіш жақ жақын, жағын

Теп тепең сақ Сақа: сақа адам

Қап қапы: қапы қалу тық тықыр, тығыр

Көп, көбей көпір тік, тіге тіке: тіке жүр

Сап, сабы сапы: еңбек бүк,и бүгіл бүкір, бүкірей

Осымен байланысты қазақ графикасының ерекшелігі бойынша бірінші жағдайдағы дыбыс кұбылыстары фонемаларының тюзиқиялық, комбинаторлық, қосалқы мәні болғандықтан жазуда еленбейді де, екінші жағдайдағы дыбыс құбылыстары (ақ-ағар, қап-қабы) фонемалардың негізгі мәнін сақтап жазу принципіне сәйкес орфографияда ескеріліп отырады.

Бұл айтылғандар фонемалар реңкінің, фонема алмасуларының жазуға қатысты жалпы мәселері деуге болады. Енді осы мәселелердің жеке жақтары да, жеке сөздерге қатысты тұстары да бар.

Кейбір дауыссыз дыбыстардың орфографиясы

3. қ®ғ, к@г, п®б (у) алмасулары екі мморфеманың жігінде жүзеге

асады да, сөздердің белгілі бір тобын қамтиды. Фонетикалық бұл жанды құбылысты синхрониялық сипаттағы алмасу деуге болады: құрық-құрығы, балық-балығы, себеп-себебі, жауап-жауабы, шап-шауып, тап-тауып т.б. Осы аталған дыбыстардың моорфема жігіндегі алмасуынан өзге диахрониялық сипаттағы түрі бар. Соңғы типтегі дыбыс алмасу морфемалар жігінде емес, морфемалардың өз ішінде кездескеді. Мысалы: айкай-айғай, тақат-тағат, садақа-садаға т.б.

қ/ғ, к/г, п/б дбыстарының белгілі бір морфемалардағы ішкі алмасуынан әртүрлі варианттар пайда болды. Олардың кейбір жарыспалы сыңарларының ішінара мағынаық сипат алып, жеке сөз ретінде қалыптасқандығы байқалады: бықы-бығы, шақа (қызыл шақа), шаға әтимологиялық байланыстағы сөздерді де жатқызуға болады: бүк-бүгіл-бүкір; теп-теперіш-тебер, төпе-төпеле-төбелес т.б. Алайда қ/ғ, к/г, п/б алмасуын кез келген жағдйда мағына айырымдық, сөзтанымдық функқияда жұмсалып, вариантртардың барлығы бірдей сеантикалык филиақияға үшырады деуге болмайды. Орфографияда қиындық тудырып, әркелкі жазылып жүрген сөздердің бір алуаны осы құбылыспен байланысты. Мысалы: айқай, садақа-садаға, қым-қуыт-қым-ғуыт, кереқар-кереғар, ала-көбе-ала-гөбе, алакеуім-алагеуім, алакүлік-алагүлік, алақаншық-алағаншық, сайкүлік-сайгүлік, аракідік-арагідік, миғүла, тым-тырақай - тым-тырағай, байқүс-байғүс, түқым-түқиян-түкым-түғиян, түқжыңда — түғжыңда, қылқындыру — қылғындыру, қыз-қырқын-қыз-ғырқын, ада-күде - ада-гүде, адың-күдің-адың-гүдің, апыл-қүпыл - апыл-ғүпыл, кіші-кірім - кіші-гірім, желқабыз-желғабыз, жедеқабыл-жедеғабыл т.б.

Диахрониялық тұрғыдан алғанда сөз құрамы екі (үш) түрлі морфемадан құрылуы ықтимал. Бірақ синхрониялық тұрғыдан оларды екі (үш) морфемадан құрылған деуге болмайды. Өйткені синхрониялык тұрғыдан алагеуш сөзін «ала» және «кеуш»; алағаншық сөзш «ала» және «қаншық»; алагөбе сөзін «ала» және «гөбе» тәрізді морфемалардан құрылған деп үзілді -кесілді айту қиын. Морфемалық құрамы көмескі, жазылуы бірізге түспеген бұл тәрізді сөздерді үяңдаған вариант бойынша бірыңғай жазу бағытын үстану бірізділікке саяр еді.

П-б (немесе б-п) дыбыстарының алмасуына байланысты әркелкі жазылып жүрген сөздер бар: қақбас-қақпас, көнбіс-көнпіс, төртбақ- тқртпақ, дегбір-кегпір, ақбар-ақпар, етбетінен-етпетінен, бетбақ-бетпақ, шүберек-шүперек, кебе-кепе, ебтейлі-ептейлі т.б. Бұл тәрізді морфема құрамы көмескі сөздердегі [к], [п] қатаңдарын көршілес дыбыстардың ықпалына бағындыра жазу бағытын ұстануға болатын тәрізді. Мысалы: қақпас (қақбас емес), тәбділ (тәптіл емес), көнбіс (көнпіс емес), төртпақ (төртбақ емес), ақпар (акбар емес), дақпырт (дақбырт емес), етпетінен (етбетінен емес), бетпақ (бетбақ емес), шүберек (шүперек емес), кебе қозы (кепе қозы емес), ептейлі (ебтейлі емес).

Бұл жүйеден тек -дан, дар морфемаларымен келген бірер сөздің ғана жазылуы тысқары тұрады. Мысалы: есепдан (есебдан), қасапдан (қасабдан емес), есепдар (есебдар емес).

Сонымен фонемалардың қосалқы мәнін негізгі мәнінен ажырата білу белгілі бір жүйемен жазуға, бірізді жазуға таяныш болады. Мысалы, бүрыңғы, алдыңғы деп жазамыз ба, әлде бұрынғы, алдынғы деп жазған дұрыс па? Неге соңғы, таңғы деп жазамыз, неге күңгей, түңкі деп бінр сарынмен жазбаймыз?

Қазақ тілінде <н> және <г> фонемалары іргелес келген тұста комбинаторлық әсерден <н> фонемасының қосалқы мәні [ң] пайда болады: [түңгү] түнгң, [бүрұнғұ] бұрынғы, [күңгей] күнгей т.б. Егер осы фонетикалық ситуақияны өзгертсек, бұл фонема өзінің негізгі мәнінде жұмсалады: тү[н]-де, бұры[-н]-нан, кү[н]-мен т.б. Со[ң]ғы, та[ң]ғы сөздеріндегі [ң] өзінің негізгі мәнінде жұмсалып тұр. Алайда орфографиялық сөздікте (1978 ж) фонемалардың негізгі мәні ескерілмегендіктен, асты [ң]ғы, алды[ң]ғы, үсті[ң]гі түрінде жазылса, ал осы типтес сөздердің кейбірі бұры[-н]ғы делініп берілген. Белгілі бір жуйеге бағынатын бір типтес сөздерді эркелкі жазу орфографияны қиындата түседі. Дүрысы - бүл типтес сөздерді фонемалық негізгі мэні бойынша жазу. Егер үстіңгі, алдыңғы т.б. сөздердегі ң-ге өзгеше фонетикалык жағдай тудырсак, бұл дыбыс озшің негЬгі мътне көшеді: алдын ала (алдың ала емес), астын-үстін (астың-үстің емес), астынан (астыңан емес), үстінде (үстіңде) т.б. Ал қараң қалу сөзіндегі [ң] фонемасы өзінің негізгі мнінде жұмсалып тұрғандығын көреміз. Салыстырыңыз: каран болды. Сонымен қатар бү_л сөздің қараңдау, қараңғы тэрізді сөздермен этимологиялық байланысы бар екндігі байқалады.

Сондай-ақ қайран қалу - қайраң қалу, қаран қалу-қараң қалу, жиһангер-жиьаңгер, жиһангез-жиьаңгез, тыңғылықты- тынғылықты, түңғиық-түнғиық, тебінгі-тебіңгі трізді сөздерді дүрыс жазудывң өз қиындығы бар. Сондықтан да мүндай сөздер тэжірибеде эркелкі жазылып жүр. Осы сөздердегі [ң] комбинаторлық өзгерістің нэтижесінде пайда болған. Бүл өзгеріс жазуда ескерілмей, н түрінде жазылуға тиіс.

Сөз тіркесінен өзгерту, сөзге эр түрлі қосымшалар жалғау, қосымшаларды түбірден бөліп қарау тэрізді тэсілдер арқылы морфемалар жігіндегі фонема реңкінің фонетикалық ортаға неғұрлым тэуелсіз түрін табуға болады. Мысалы: [қайраңғалу] қайран қалу - қайрансың; [тыңғылықты] — тындыр, тындырымды; [тұңғұйүқ] түғғиық-тү_н, түндыр; [жиьаңгез]-жиһан, жер-жиьан. Осылардың ішінде басқаларымен салыстырғанда қайрансың, тындыр, түн, жиьан морфемаларындағы <н> фонемасының реңкі фонетикалық қоршауға анағүрлым тэуелсіз. Сондықтан бүл сөздер фонематикалық принцип бойынша (фонемалардың мэнін сақтап жазу) <н>~ның қосалқы реңкі <ң> арқылы емес, негізгі рекі <н> бойынша таңбалануға тиіс.

Қазақ орфографиясында -нг-немесе-ңг-арқылы таңбаланатынын ажырату киынға соғатын бір алуан сөз бар: інген-іңген, кемеңгер — кемеңнгер, жауынгер-жауыңгер, эменгер-эмеңгер, шенгел-шеңгел, жынғыл-жыңғыл т.б. Бүл типтес сөздердегі фонеманың (<н> ба, <ң> ба?) негізгі реңкін жоғарыда айтқандай тэсілдермен тексеру мүмкін емес. «Тексеруге»

50