Сабақгың кұрылымы және оны өтудің әдіс-тәсілдері

Сабақ-оқыту үрдісінің ең кіші бөлшегі, қүрылыс материалы, "клеткасы" (В.В.Давыдов). Сабақта бүкіл оқыту үрдісінің бет-бейнесі, мақсат-міндеттері мен мазмүндары айқын көрінеді. Сабақ арқылы бүкіл оқыту үрдісінің бағыт-бағдары анықталады. Сондықтан бастауыш мектеп оқушыларыга есім сөздерді ұғындыру сабақтарының сабақтарының қүрылымы мен оны өтудің әдіс-тәсілдерін жетілдіру арқылы есім сөздерді үғындыру мәселесінің мақсат-міндеттерін жүзеге асыру ісі дұрыс үйымдастырылады. Бірақ, барлық сабаққа бірдей тиімді "әмбебап" сабақтық Қ^рылымын және оны өтудің әдіс-тәсілдерін жасап, оны қолдану мүмкін емес. Сонда да_г сөздік қорды байыту мақсатында жүргізілетін сабақтардың мақсаты мен міндеттерін, бағыт-бағдарын біріктіретін әдістемелік, педагогикалық, психологиялық негіздемелерге сүйене отырып, әдістемелік жүйе жасау қажет.Бастауыш мектеп оқушыларына есім сөздерді ұғындыру мақсатында |жүргізілетін сабақтардың өзіндік мынадай белгілері анықталды: сөздерді сіңіруде оқушыларға проблемалық ситуация жасау; сіңірілген сөздерді практикалық жүзеге асыруда оқушылардың өз бетінше жұмыстар жүргізуі; оқушыларға берілетін жаңа материаддар мен өтілген материалдардың байланыстылығы болуы. Сабақтарда мұндай белллердің қалыптасу дәрежесі әртурлі. Бұлар кейбір сабақтардың бір бөлігін ғана қамтыса, кейбір сабақтардың өн бойынан көрініп тұрады. Сабақ құрылымы жалпы дидактикапық, психологиялық, әдістемелік ғылыми негіздемелерге сәйкестендіре берілуі тиіс. Ондай сабақтың құрылымы мынадай:

Сабақтың әдістемелік және психологиялық жақтарының арасындағы байланыс оқушылардың ақыл-ой әрекетін басқаруға лайықталған әдіс-тәсілдерді оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай іріктеледі.

Есім сөздерді ұғындыру сабақтарында оқушыларға сөздерді үйрету кезінде, сол үйренген сөздерді практикалық жүзеге асыру кезінде оқушылар мен мұғалімнің арасында байланыс анықталады. Мұндай байланыс сабақ құрылымының әдстемелік жағын құрайды.

Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарын жүргізуде мұғалімдердің мынадай ғылыми-теориялық әдістемелік дайындығы болуы керек: -Қазіргі заман талабына сай оқытудың ғылыми-теориялық негіздерін білу,

-Өтілуге тиісті сабақтың мақсатына сәйкес оның көлемін, мазмұнын, жаңашылдығын, практикалық мәнділігін білу; -Сабақты өту барысында оқушылардың блімі мен біліктілігін, есепке ала отырып үтымды, пайдалы әдістемелік әдістерді іріктей алу.

-Берілетін білімнің оқушының жас ерекшелігіне сәйкес таңдау; -Сабақ құрылымы мақсатқа сай екеіщгі туралы шешім қабылдау; -Білімді сіңіру мақсатында тапсырмалар жүйесін жасау.

Оқушылардың мынадай дайындығы болуы керек; -Сабаққа деген қызығушылығы, сабақ оқуға тұрғысының болуы; -Берілген білім жөнінде мағлұматтарының болуы; - Оқу, жазу, сөйлеу дағдылары болуы; -Тапсырмаларды шешуде белгілі ақыл-ой операцияларын орындай алуы.

Осындай талаптар орындалған сабақтың үлгі-жоспары: Сабақтың тақырыбы: "Сөз". Сабақтьң мақсаты мәндес сөздердің ерекшеліктерін, қасиеттерін, анықтамасын балаларға меңгерту.

Сабақтың алғашқы бөлігінде оқушыларға өз бетінше орындайтын тапсырмалар береміз: 1-тапсырма Мұрат жай жүрді. Асқар жай түскенін көрді. Самат, дастарханды жай. сөйлемдеріндегі "жай" сөзі Асхат асыкдай ^үрді сөйлеміндегі "асықпай" сөзімен мағыналас бола ала ма?" 2-тапсырма Сұлу, кәрі, ескі, сымбатты, көне, көрікті, мосқал, қарт, ежелгі сөздерінен мәндес сөздерді тауып, бөлек жазьңдар. 3-тапсырма Момын, жуас (адам, бала, қой, түйе, жылқы) қисық, қыңьір (адам, ағаш) сөздері жақшаның ішіндегі сөздердің қайсысымен тіркесе алады?

Тапсырмаларды орындау барысында оқушылар әр сөйлемд оқып талдайды. Бұл сөйлемдердегі берілген сөздердің мағыналарын табады. 1-сөйлемдегі "жай" сөзі "асықпай" сөзімен мағыналас болатындығын аңғарады. Мұндай проблемалық тапсырмалар оқушылардың өзіндік ойлауын қалыптастырады, дамытады.

1-тапсырма. "Әсем жақсы қыз", "Қарлығаш әсем қыз¹' сөйлемдеріндегі қандай "Әсем" сөзіне мәндес сөздер табута болады, Себебін түсіндір.

2-тапсырма. Әсем сөзін қандай сөздермен тіркестіруге болады.

Керекті сөздер: тал, әдет.бұлт, күн.

3-тапсырма. Әсем сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап,

сөздерден сөйлем құрыңдар.

2- жаттығу

1-тапсырма. Мөлдір сөзін асты сызылған қандай сөздермен

3-тапсырма. Мөлдір сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап,

сөздерден сөйлем құраңдар.

3-жаттығу

1-тапсырма. "Даңқ" сөзіне "атақ" сөзі мәндес болады ма? Сөйлемдерді салыстырыңдар. "Бауыржан Момышұлының даңқы тек қазақ еліне ғана емес, бүкіл дүние жүзіне тараған", "Мақтаншақ адам атаққа құмарлау болады."

2-тапсырма. Даңқы сөздеріне мәндес сөздерді тауып жазыңдар.

Керекті сөздер: атақты, белгілі, келбетті, көрнекті, әдшті т.б.

3-тапсырма. Қазақ халқының даңқты ұлдарын атаңдар.

4-жаттығу

1-тапсырма. Мына сөйлемдерге асты сызылған қандай сөздер мәндес.

"Асқар мына кітаптарды сана", "Марат бұл жұмысқа бүкіл өз санасын жұмылдырды", "Кітапты көп оқыған адамның ақыл-ойы жоғары болады".

2-тапсырма. "Сана" сөзін қандай сөздермен тіркестіре аласыңдар.

Керекті сөздер:адам_г ағаш, тау, өзен

3-тапсырма. Адамның бойындағы жақсы қасиеттерд атаңдар. Дәлелдеңдер.

ерекшеліктерін ұғынады, үшінші тапсырмада сөздерді мағынасына қарай тіркестіруді үйренеді.

Үшінші топтағы тапсырмалардың құрылымы мынадай болып келеді. 1 -жаттығу

3-тапсырма. Қазақ елінің айбыны болып кімдер саналады. 2-жаттығу

1-тапсырма. Түркістан әмірі болып Есім сайланды сөйлеміндегі Әмір" сөзіне мәндес сөздерді тауып жазыңдар. Керекті сөздер: нөкер, батыр, ер_г ел билеуші, патша, хан, әкім 2-тапсырма. "Әмір", "хан", "батыр" сөздерін өзара байланыстырып сөйлем кұраңдар.

3-тапсырма. Қазақ елінің атақты ел билеушілері жөнінде не білесіңдер?

3-жаттығу.

1-тапсырма. "Айгүл бүгін Қазақ тілінен бес алып, бүкіл сынып алдьшда мерейі үстем болды" сөйлеміндегі "мерей" сөзіне мәндес сөздерді табыңдар.

2-тапсырма. Қоянды сипаттандар.

Есек ...

Түйе ....

Ешкі ....

3-тапсырма. Бүрысы қайсысы, дүрысы қайсысы?

Жылқы сорпа ішті,

Мысық шөп жеді,

Ит алма жеді,

Бұзау сүйек кемірді.

4-жаттығу

1-тапсырма "Малым-жанымның садағасы, жаным-арымның

садағасы" деген мақалдағы "ар" сөзінің мағынасын түсіндір

төмендегі сөздерден мәндес сөзді табыңдар: ұлт, намыс, ауру.

2-тапсырма. "ар, ұлт, намыс" сөздерінен мағыналық реттеріне қарай сөз тіркестерін қүраңдар.

3-тапсырма. Адам бойындағы қандай жаман қылықтардан аулақ болу керек.

Үшінші топтағы жаттығулар оқушылардың шығармашылық

Қабілетін арттыруға арналған. Алдынғы топтағы

Жаттығулардан алған білімдерін оқушылар кейінгі деңгейдегі

Жаттығуларда кеңінен қолданады. Бұл олардың сөздік қорындағы сөздерді белсенді қолдануға дағдыландырады. Сол арқылы оқушылардың актив сөздік қолы дамиды. Бұл бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайтады.

Бастауыш мектеп оқушыларының сөздк қорын молайту ябақтарының құрылымы мынадай болады: і) Қоғамның әлеуметтік тапсырысы қазіргі кезеңдегі қоғамның даму үрдісіне қарай мектептің міндеті оқушыны жан - жақты дамыған жеке бас тұлға тәрбиелеп шығару. Оқушылардың толыққанды дамып шығуына оның сөздік қорының мол болуыда әсер етеді. Сөздк қоры мол, сөздерді орынды қоддана алатын адам қоршаған ортасы мен еркін араласа алатын, өз пікірін толық жетізеді. Бұл адламның өзіндік жеке-бас тұлғанаың қасиеттерінің дамуына ыкдал етеді. Сондықтан, бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қоғам тапсырыстарының бірі.

2) Оқыту мақсаты мен мазмұны.

Бастауыш мектеп оқушыларының есім сөздерді ұғындыру жұмыстарының басіы мақсаты оқушыларға лексикалық минимум беру арқылы олардың актив сөздік қорын молайту. Бастауыш мектеп оқушыларьш арнайы жасалынған жаттығулар жүйесі арқылы олардың бойында сөйлеу дағдылары мен икемділіктерін жетілдіру, шығармашылық қабілеттерін дамыту, тәрбиелік, білімділік, дамытушылық негізінде құрылған сабақ өту қажет. Мұның барлығы сабақтың мазмұнын құрайды.

3) Мүғалімнің тәсіддер қолдану жүйесі.

Әдістеме ғылымында әдіс пен тәсілдің ара-қатынасын ажыратарлық пікірлер аз кездеспейді. Сол пікірлерді негізге ала отырып, біз әдіс деп - оқытушының ғылым негіздерін оқушыға тиімді және терең жеткізуге арналған іс-әрекеттердің жиынтығы. Тәсіл деп — сабақ мақсаты мен мазмұныга қарай іріктелініп алынған оқытушының тиімді практикалық іс-әрекеті. Бастауыш Мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарында мұғалім мынадай тәсілдерді қолданады:

ә) түсіндіру тәсілі;

б) сұрақ қою тәсілі;

в) пікірін сұрау тәсілі.

4)Оқушылардың сабақ ' үстінде орындайтын ақыл-ой операциялары

а) Теориялық ойлау.Оқушылар жаттығулардың өн бойында кездесетін проблемалық ахуалдарды шешу үшін өздерінің бұрыннан қалыптасқан білімдерін жаңа жағдайға көшіру кезеңінде теориялық ойлауы калыптасады.

ә) Болжам тексеру.

6) Қорытынды шығару. Оқушылар болжамдарының арасынан

5.Оқушылардың оқыту барысында қалыптасқан білімдік Дағдыларды бекіту мақсатында оқушыларға орындаған Жаттығуларына ұқсас, одан сәл қиындау секілді жаттығулар беріледі. Бірнеше ұқсас жаттығулардан кейін оқушылардың бойында дағдылар қалыптасады.

6. Жалпыланған қорытынды жасау-сабақ үстінде орындалған Жұмыстардың дұрыс не бүрыс тексергенінен жасалады. Мұндай Қорытынды оқушыларға не жетпей жатыр, тағы қандай ^аттығулар дайындау қажет екендігін аңғару керек.

7. Жалпы жұмысы қорытындылау сабақ үстінде белсенділігімен, біліктілігімен көзге түскен оқушыларды бағалау. Жаңадан өтілген материалды бекіту.

3. Үйге тапсырма беру — оқушыларға сабақта орындаған ясаттығуларына ұқсас жаттығуларды үй тапсармасыю қосу.

Тіл-адамзаттьщ қарым-қатынас құралы. Сөз-тілдің "құрьілыс материалы" болғандықтан онсыз ешқандай тілдік қатысым әрекеті болмайды. Сөзде қоршаған ортадағы заттардың, кубылыстардың, іс-әрекеттердің т.б. мағыналары бейнеленеді. СөздіҢ осындай қызметіне орай адамзат сөздерді тіркестіріп,сөйлемдер арқылы о№пікірлерін білдіре алады. Сөздер жеке тұрып қолданылмайды, олардың қызметі, мағынасын сөйлеуде және сөйлемде анық көрінеді. Сондықтан оқушылардың дұрыс сөйлеу, сөздерді орынды қолдануының барлығы оның сөздік қорының аз-көптігіне тікелей байланысты. Оқушылар сөздік қорындағы сөздердің мағыналарын жете білген жағдайда ғана оны дұрыс қолдана алады. Ал бұл бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын байытуға арнайы жұмыстар жүргізуді талап етеді. Оқушылардың сөздік қорын молайту жұмыстары жүйелі, жоспарлы жүргізілген жағдайда ғана нәтижелі болады.

Бастауыш мектеп оқушыларының есім сөздерді ұғындырға арналған жұмыстарды кешенді түрде, жүйелі әрі жоспарлы жүргізу керек.

Бастауыш мектеп оқушыларына есім сөздерді ұғындыру мәселесінде мұғалімнің алдында есім сздерді ұғындыруға арналған лексикалық непздердің мағынасын қалай ашып қандай амал - тәсілдерді қолдану Қажет деген секілді сұрақтар тұруы орындыв. Себебі, дұрыс таңдалынып алынған лексикалық амал-тәсілдер мен жаттығулар жүйесі жемісті істің нәтижелі болуының кепілі. Олай болса оқушылар есім сөздерді лексикалық жаттығулар жүйесін құру қажет.

Сонымен бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорьн молайту мен сөз мағынасын ұғындыру жұмыстары мынадай бағыттарда жүргізіледі:

1. 
   Лексикалық жаттығулар проблемалық ахуал сипатында болуға
   тиісті;
   
2. 
   Лексикалық жаттығулар оқушылардың өзіңдік жұмыс түрінде
   болу керек.
   
3. 
   Оқушыларға сөз мағынасын түрлі лекшкалық тәсілдер арқылы
   ұғындыру қажет;
   

Адамдар қандай сөз немесе сөйлем айтпасынрл адамның ойымен тығыз байланысты. Себебі адам сөздің немесе сөйлемнің мағынасын біле отырып, ойланудың арқасында айтады, жүзеге асырады. Адам ойланбаса өзінің ойлау қабілеті дамымай, тоқтап қалады. ¥лы ақын Абайдың: "Тамағы тоқтық, көйлегі көптік. Аздылар адам баласын" деуі де сондқтан,

Ойлау қабілетінңқ дамуына, жетілуіне проблема қажет. Сол проблеманы шешу барысында адам қалай шешемін, қандай әдіспен шешемін деген секілді түрткілік ойлау операцияларын жасайды. Мұны С.Л.Рубинштейннің "Мышление обычно начинается с проблемы или вопроса, с удивления или недоумения, с противоречия. Этой проблемной ситуацией определяется вовлечения личности в мыслительный процесс" /107.47/-деген пікірі толықтыра түседі және оны А.М.Матюшкин, И.Я.Лернер т.б. ғалымдар қостайды /108,64/. Демек оқушыларға сөз мағынасын ұғындыруда жаттығуларды проблемалық сипатта беру керек. Проблемалық оқыту проблемалық ситуацияларды Шещу барысында оқушылардың ойлау қабілеті мен қатар танымдық қызметін және шығармашылық қабілетін дамыту оқыту түрі болса, проблемалық ситуациягосы

ісабілеттерді қалыптастыруға арналған жағдай. М.И.Матюшкин дроблемалық ситуациялардың он түрлі ерекшелеп көрсетсе /74/, р.В.Давыдов және басқалар проблемалық ситуациялардың төрт ^үрін атайды:

1. 
   Проблемная ситуация, возникающая при столкновение с
   противоречие между имеющимися знаниями и теми
   требованиями, которые возникает в ходе решения новых задач;
   
2. 
   Проблемные ситуация возникающие при обноружении
   противоречия между теоретически возможным путем решения
   задачи и практической нецелесообразностью или
   неосуществимостью его, а также между практически
   достигнутым результатом и отсутсваем теоретического
   обоснования (при данном состояние знаний и умений человека);
   
3. 
   Проблемная ситуация, возникающая при столкновении с
   новыми практическими условиями использования уже
   имеющихся знаний;
   

Мұнан шығатын қорытынды: проблемалық ситуацияларда оқушының жаңа білімді ескі білімдер көмегімен зерттеуі, шығармашылық қабілеттерді игеруіне негізделетін проблемалық қиындықтың болуы шарт. Сондықтан бастауыш мектеп оқушыларына сөз ұғымын ұғындыру мақсатында түзілген лексикалық жаттығулар:

ә) жаңа білімді оқушылар игерген білімдері арқылы зерттеу Жұмыстарын жүргізу барысында тану мүмкіндіктері;

2). Лексикалық жаттығулар оқушылардың өзіңдік жұмыстары болуы керек.

Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу барысында, олардың игерген білімдері "жарыққа" шығады. Оқушылар егер білімді жаттап алатын болса, онда ол өз бетінше жұмыс істей алмайды, яғни білімді меңгермегендігі көрінеді. Сондықтан өз бетінше жұмыстардың қызметі ерекше, бұл балалардың білімді дұрыс игеруін қамтамасыз етеді. Өз бетінше жұмыстарда оқушыда дайын үлгі болмайды, шешімін өзі табады және оны дәлелдейді. Бұл жөнінде Н.А.Менчинская мен М.И.Моро былай жазған: "Главная особенность самостоятелъной работы учащихся состоит в том, что в ходе такой работы ученик лишается на какоето время привычной для него опеки со стороны учителя, остается один на один с поставленной перед ним задачей. Выполшя задания, ученик должен испробовать свои силы и, оприаясь на собственные знания, умения и навыки, на собственную наблюдательность, сообразительность найти ггуть его решения и довести его до благополучного конца" /106.21/.

Б.Ысқақов сөздік жұмыстары сқушылардң ойлауы мен сөйлеуіне пайдалы екендігін атай келе, сөздік жұмыстары негізінде оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдылары қалыптасатындығын: "Тиімді жүргізілген сөздік жұмыстарды оқушыларға "сөз" ұғымын түсіндіруге көмектеседі... сөздік жұмыстары процесінде оқушылардың дербес ойлана, кеңірек сөйлеуіне, өз бетінше сөздер таба білуіне көбірек көңіл бөлінеді. Дәлірек айтқанда сөздік жұмыстарын жүргізу барысында оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдылары қалыптаса бастайды" /68.98/-деп атайды.

Оқушылар сөз ұғымын игеру барысында:

а) ақыл-ой амаддарын меңгереді.

ә) Бір құбылысты екінші құбылыспен байланыстыра салыстыру арқылы өз ойын дәлелдей алады.

ә) Сөз мағынасын жете түсіну барысында кітапты түсініп оқу дағдылары;

ғ) Заттардың арасындағы байланыстар туралы түсініктерінің қалыптасу икемділігі;

Оқушыларға есім сөздерді ұғындыруға арналған лексикалық амал-тәсілдер негізінен сөздің мағынасын жаьғжақты түсіндіруге арналады. Олар мыналар:

ә) Сөздің көп мағыналығын түсіндіру тәсілі;

1. 
   Жаманаттың мағынасы: суық хабар.
   
2. 
   "Жаманат" бірінші сөйлемде көрінгендей оқиғаға байшнысты.
   Себебі, екінші ауыл бірінші ауылда болған жағымсыз оқиғаны
   есітіп отыр. Яғни "жаманат" белгілі бір оқиғалар жөнінде
   айтылған хабар.
   

Оқушыларға сөздердің көп мағыналығын түсіндіру қажеттілігі ұғым қалыптастыруды жеңіддетуден туады. ¥ғым белгілі бір құбылыс, оқиғалардың т.б. ұқсас белгілері мен айырым белгілері негізінде қалыптасады. Оқушылар сөздің көп мағыналығын ұғынған жағдайда ғана образды сөйлей алатын болады. Ол үшін

мынадай тапсырмалар беріледі:

1-тапсырма. Сыртқа шықсақ даланы қараңғылық басыпты. Көңіл қараңғылығын кім ашады, кім сәуле шашар екен деген сөйлемдердегі "кдраңғылық" сөзінң мағынасын ажыратыңдар.

2-тапсырма. қараңғылық басыпты деген сөз тіркесіндегі "қараңғылық" сөзінің қандай мағыналық жағы "көңіл қараңғылығы" сөз тіркесінде қолданылып тұр.

3-тапсырма. Қараңғылық сөзі мына сөздердің қайсысымен тіркеле алады: тау, жолдас, жануар басты себебін түсіндір.

3) Сөз мағынасын синонимдер арқылы ұғындырутәсілі.

Синоним сөздер-қазақ тілінің байлығы. Сөз мағынасын ұғындыру жұмыстарында синоним сөздерді қолдану бұрыннан қалыптасқан әдістердің қатарына жатады. Синоним сөздердің қасиеттерін оқушылар үйренуі арқылы балалар салыстыру, мағынаны дәл түсіндіру, ойын толық жеткізу қабілеттеріне ие болады. Сондықтан оқушыларға сөз мағынасын түсіндірер кезеңдерде синонимдерді мынадай жағдайларда қолдану керек:

1. 
   Берілген сөзге синонимдер табындар,
   
2. 
   Сөйлемде қалып кеткен сөзге сөз тап. Осы сөзге синсним сөз
   табыңдар.
   
3. 
   Бірнеше сөздердің арасынан синоним сөздерді табу.
   
4. 
   Берілген сөйлемдерден мәндес сөздерді табу.
   
5. 
   Синонимдік қатар жасау.
   

1-тапсырма. "Надан" сөзінемына сөздерден мәндес сөздер

іріктеп жаз: ақымақ, ақылды, жа^сы, әдемі, басы істемейді, күшті,

"оқымаған" себебін түсіндір.

2-тапсырма. Мына сөздерден құралған жолдың қайсысымен жүрсек "әсем" сөзіне мәндес сөзтауып_гсол сөзді кірістіре сөйлем құраңдар.

Жадыра		Жақсы		қыз
Жаман		әдемі		бала

3-тапсырма. Мына сөздердің қайсысы "киім" сөзімен тіркесе алады. Себебін түсіндір. Ежелгі, ескі, көне.

2-жаттығу:

1-тапсырма. Мына сөздердің қайсысы берілген сөздердің мағынасына ортақ бола алады: ажар, әдемі, ақымақ.

Берілген сөздер: рең, жүз, көрік, бет, түр, келбет т.б.

3-тапсырма. Әсем, әдемі, сұлу, к^рікті, келбетті свздерінің қайсысы "көйлек" сөзімен тіркесе алады.

3- жаттығу:

1-тапсырма. Берілген "қанат" сөзінің әр әрпіне мәндес сөздер ойлап тауып, жазыңдар.

Мысалы, Қ-қайратты, қажырлы т.б.

А-ақкөңіл, ақжарқын, адал т.б.

Н-намысшыл, намысқой т.б.

А-ақылды, аңғарымпаз т.б.

Т-тапқыр, талантты т.б.

2-тапсырма. Осы сөздерді пайдаланып сөйлемдер құраңдар. Сөйлемдерден мәтін жазып, оның атын қойьңдар. 3-тапсырма. Мәтіннен бір-біріне мағыналас сөздерді іріктеп бөлек қатарға жазыңдар.

4-жаттығу

1-тапсырма. "Әсем жақсы қыз", "Қарлығаш әсем қыз" сөйлемдеріндегі қандай "Әсем" сөзіне мәндес сөздер табуға болады. Себебін түсіндір.

2-тапсырма. Әсем сөзін қандай сөздермен тіркестіруге болады. Керекті сөздер: тал, әдет,бұлт, күн.

3-тапсырма. Әсем сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап, сөздерден біріктіріп сөйлем құрандар. 5- жаттығу

1-тапсырма. Мөлдір сөзін асты сызылған қандай сөздермен мәндес екенін табыңдар. "Бұлақтың суытаза болады", "Бұлақтың суы суық болады", "Бұлақтың суытұнық болады". 2-тапсырма. Мөлдір сөзінің төмендегі сөйлемдегі мағынасын түсіндір. "Жаңадан туылған ботаның көзі мөлдіреп тұрады." 3-тапсырма. Мөлдір сөзінің әр дыбысынан сөздер құрап, сөздерден сөйлем құраңдар. 6-жаттығу

1-тапсырма. "Данқ" сөзіне "атақ" сөзі мәндес болады ма? Сөйлемдерді салыстырыңдар. "Бауыржан Момышұлының даңқы тек қазақ еліне ғана емес, бүкіл дүние жүзіне тараған", "Мақтаншақ адам атаққа құмарлау болады."

1-тапсырма. Мына сөйлемдерге асты сызылған қандай сөздер мәндес.

"Асқар мына кітаптарды сана", "Марат бұл жұмысқа бүкіл өз санасын жұмылдырды", "Кітапты көп оқыған адамның ақыл-ойы жоғары болады".

2-тапсырма. "Сана" сөзін қандай сөздермен тіркестіре аласыңдар.

Керекті сөздер:адам, ағаш, тау, өзен

3-тапсырма. Адамның бойындағы жақсы қасиеттерді атаңдар. Дәлелдеңдер.

8-жаттығу

1-тапсырма. Берілген сөйлемдердегі Айбын сөздеріне мәндес сөзді табыңдар. "Қазақ елінің айбыны жыл өткен сайын асқақтап келеді. Медициналық институттың айбынын асқақтауға сондағы мамандар ат салысуда"

2-тапсырма. Сызықтармен дұрыс жүріп, мәндес сөздерді жинаңдар.

3-тапсырма. Қазақ елінің айбыны болып кімдер саналады.

9-жаттығу

1-тапсырма. Түркістан әмірі болып Есім сайланды сөйлеміндегі "Әмір" сөзіне мәндес сөздерді тауып жазыңдар. Керекті сөздер: нөкер, батыр, ер, ел билеуші, патша, хан, әкім

2-тапсырма. "Әмір", "хан", "батыр" сөздерін өзара байланыстырып сөйлем құраңдар.

3-тапсырма. Қазақ елінің атақты ел билеушілері жөнінде не білесіңдер?

10-жаттығу.

1-тапсырма. "Айгүл бүгін Қазақ тілінен бес алып, бүкіл сынып аддында мерейі үстем болды" сөйлеміндегі "мерей" сөзіне мәндес сөздерді табыңдар.

2-тапсырма. Қоянды сипаттаңдар.

Есек ...

Түйе ....

Ешкі ....

3-тапсырма. Бұрысы қайсысы, дұрысы қайсысы?

Жылқы сорпа ішті,

Мысық шөп жеді,

Ит алма жеді,

Бұзау сүйек кемірді.

11 -жаттығу

1-тапсырма "Малым-жанымның садағасы, жаным-арымның садағасы" деген мақалдағы "ар" сөзінің мағынасын түсіндір төмендегі сөздерден мәндес сөзді табыңдар: ұлт, намыс, ауру. 2-тапсырма. "ар, ұлт, намыс" сөздерінен мағыналық реңктеріне қарай сөз тіркестерін құраңдар.

3-тапсырма. Адам бойындағы қандай жаман қылықтардан аулақ болу керек.

в) Сөз мағынасын ангонимдер арқылы ұғындыру. Сөз мағынасын антонимдер арқылы ұғындыруоқушылардың сөз туралы ұғымын қалыптастырудың ұтымды әдістерінің бірі. Бұл әдістегі басты құрал-салыстыру. Балалар салыстыруды үйренген кезде ғана олардың санасында ұғым пайда болады. Антошмдер арқылы балалар заттардың қарама-қарсы айырмашылықтарын салыстыра отырып, табуды үйренеді. Сөз мағынасын антонимдер арқылы ұғындыру жұмыстарына мынадай тапсырмалар беріледі: 1-тапсырма. Болашақ заман сендердікі, айналайындар! Елдің келешегін ойлаған адам-зиялы адам. деген сөйлемдердегі асты сызылған сөздерге қарама-қарсы мағыналы сөздер табыңдар. 2-тапсырма. Мына сөз тіркестеріне қарама-қарсы мағыналы сөздер жазыңдар:

ашық аспан- қатігез жау

дұрыс жауап- тынық су

3-тапсырма. Асты сызылған сөздердің орнын қарама-қарсы мағыналы сөздерді жазып, сөйлемнің мағынасын өзгертіңдер. Көктем келді. Қар ери бастады. Көктем ауасы жылынды г) Сөз мағынасын омонимдер арқылы ұғындыру.

Бастауыш мектеп оқушыларына сөз мағынасын ұғындыру жұмыстарында көп қолданылатын әдістердң бірі- омонимдер арқылы ұғындыру. Омонимдер- сөз мағынасын жете түсінуге жәрдемші ғана емес, сөздік қорды дамытатын да әдістердің бірі. 1-тапсырма. Сөйлемдердегі асты сызылған сөздердің мағыналарын түсіндіріңдер. Біздің ауылға Ержан жай іздеп келіпті. Кеше тау жақтан жай түскенін көрдім. Жай жүргенше, аяғыңды бассайшы, -деді Асқар інісіне.

2-тапсырма. Төменде берілген сөйлемдерге омонимдер табыңдар. Бас, жар, сана саз.

3-тапсырма. Төмендегі сөздерге берілген сөздерді тіркестіріңдер, Омоним сөз мағынасын ажыратыңдар. Жаз (зат) Жаз (ет.) Жаз (ет.) (келді, кетті, бітті, жазу, сурет, шығарма, дастархан бөлме, күрек

т.б.).

қажет. Бұл тұрғыда П.А.Грушниковтың: "Надо иметь в виду однако, что только ознакомление с семантикой слова, обогащая словарный запас учащихся новыми лексическими единицами, еще же делает их принадлежностью активного словарі школьника. Слово не может быть усвоено вне сочетания его с другими словами, без употребления его в речи, и основное назначение лексических упражнений состоит в том, чтобы учить детей правильному и данному употреблению слов в речи" /109.14./,-деген пікіріне қосыламыз.

Сондықтан лексикалық жаттығулар жүйесінде сөздік қорды молайтуға негізделген сөздерді жалаң тұрғыда емес, оны басқа сөздермен тіркестіре берген дұрыс.