Дипломдық ЖҰмыс 5В010800 «Дене шынықтыру және спорт»

Жасөспірім кезде аяқтың және қолдың ұзын сүйектері, омыртқа сүйектерінің биіктіктері жылдам өседі. Жасөспірімдердің омыртқалары өте жылжымалы болып келеді. Көп, жоғары жүктемелер сүйек қатаюларын тездетеді де қол, аяқтың ұзын, ортан жілік сүйектерінің өсуін азайтып жібереді.

Осы жас кезінде бұлшық ет жүйесі де жылдам дамиды. 13 жастан бастап бұлшық еттердің көлемдері үлкейе бастайды. Көлемдерінің үлкеюі олардың бұлшық ет талшықтарының жуандауына байланысты өседі. Бұлшық ет көлемінің дамуы, әсіресе ұлдарда 13-14 жаста, қыздарда 11-12 жастарда көбірек болады.

Жыныстық жетілу ер балаларда 10-11 жаста, қыз балаларда 9-10 жаста басталады. Ер балалардың жыныс мүшелері өсе бастайды, жыныс бездері жетіледі. 12 жаста көмекейі өсіп, дауысы қатаяды. 12-13 жаста ер адамға лайық қаңқа ерекшеліктері пайда болады, баланың сымбаты өзгереді, қасаға түктері пайда болады. 15 жаста сақал-мұрты шыға бастайды, сперматогенез басталады.

Қыз балалардың жыныстық жетілуі ер балалардан ертерек басталады. 8 жастан-ақ әйел пішіндес қаңқа ерекшеліктері пайда бола бастайды. Жамбас сүйектері өседі де, жамбас қуысы кеңейеді. 10 жасқа жақындағанда омырауы өседі. 13-15 жастан бастап бойлары жылдам өсіп, қолтығында, қасағасында әйелдерге тән түктері шығады, етеккір келеді. Жыныстық жетілу кезеңдерін, әсіресе қыз балалардың етеккірі келу кездерін, ол келген кезде жүктемені дұрыс беруді дене тәрбиесі мұғалімдері жақсы білуі керек. Біздің қазақ халқының сыпайлығына, менталитетіне байланысты ата-аналар мен мұғалімдердің көбі жыныстық тәрбие мәселелерінен «аулақ жүруге» тырысады. Балалар мен жасөспірімдердің көпшілігі өзінің жыныстық даму жайындағы «сыпайы» сауалдарына жауапты ересек жолдастары мен достарынан алады, 20% әке-шешесінен, 9% ғана мұғалімдер мен тәрбиешілерінен алады деген зерттеу нәтижелері бар. Сондықтан дене тәрбиесі мұғалімдері жыныстық даму физиологиясы мен дене тәрбиесі жаттығуларының жүктемесі туралы балаларға дұрыс мағлұматтар бере білуі керек [4, 52б.].

Орта мектеп жасындағы оқушылардың тыныс алу жүйесі жақсы, тез дамиды. 11-14 жас кезінде балалардың өкпелері екі есеге дейін өседі. Дем алу көлемдері 13 жасқа 707.см болады. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы артады. Сіздер физиология пәнін оқыған кезден білесіздер, өкпенің тіршілік сыйымдылығы адамның жасына, жынысына, спорт түрлерімен айналысуына байланысты өзгеріп тұратынын. Өкпенің тіршілік сиымдылығы - бала дем алған кездегі және өкпедегі (қордағы) бар ауаның қосындысы. Өкпенің тіршілік көлемін спирометр деген арнайы аспаппен өлшейді. Біз өкпенің тіршілік көлемі туралы толық түсінік болу үшін төмендегі кестені беріп отырмыз (15-кесте). (Қ. Дүйсембин, 3, Алиакпарова, 2003).

15-кесте — Балалар мен жасөспірімдердің өкпесінің тіршілік сыйымдылығы

Тыныс алу жиілігінің де дене дамуына үлкен маңызы бар. Дене тәрбиесі, спорттық жаттығулармен айналысқан балалардың тыныс алу жиіліктері сирек болады. Дене тәрбиесі жаттығулары кезіндегі тыныс алулар оқушылардың өкпесін ғана емес, олардың кеуде бұлшық еттерін, бүкіл тыныс алу жүйесін жақсы дамытады. Бір демалу циклінде жасөспірім ағзасы 14 мл ауа пайдаланса, үлкен жастағы адам 20 мл ауа пайдаланады. Олар үлкендерге қарағанда тыныс алу уақытын көп тоқтатып отыра алмайды. Олардың ағзаға келіп жатқан ауа аз кездеріндегі жұмыс қабілеттілігі тез төмендейді, Адам жасына байланысты тыныс алу жиілігі өзгеру кестесін қараңыз (16-кесте). (Қ. Дүйсембин, 3. Алиакпарова, 2003).

16-кесте — Тьшыс алу жиілігінің адамның жасына байланысты өзгеруі

Жасы	1 минуттагы тыныс алу жиіліп, рет
1	44
5	26
15-20	20
20-25	18
25-30	16
30-35	18

Жасөспірімдердің жүрек-қан тамыры және орталық нерв жүйесінің әлі толық функционалдық жетілмегені, ол жүйелерді реттейтін, бағыттайтын әр түрлі қызметтік мүмкіншіліктері толық іске қосылмағаны себепті, балалардың ағзаларының дене қуаты жүктемелеріне қалыптасу уақыты ұзағырақ болып келеді. Жасөспірімдердің жүрек-қан тамыры жүйесі жүктеме кездерінде экономиялық тиімді жұмыс істеуі өздерінен үлкен жастардағы жастарға қарағанда төмен болып келеді. Жүректің функционалдық, қызметтік жетілуі 20 жасқа келгенде толық аяқталады [5, 59б.].

Жасөспірім кезеңде дене қуаты қасиеттері өздерінің жетілулерін ары қарай жалғастыра береді. Бұл кезең дененің қозғалыс қасиеттерінің жақсы даму кезеңі болып келеді. Негізгі дене қуаты қасиеттерінің орта сынып жастары кезеңінде даму мүмкіншіліктерін (Ж.К, Холодов, B.C. Кузнецов, 2003) 17-кестеде беріп отырмыз.
17-кесте — Орта мектеп жасындағы оқушылардың дене қуаты қасиеттерінің өсу карқыны (%)

Дене қуаты қасиеттері	Бір жылдағы орташа дамуы		Жалпы дамуы
	ұрдар	қыздар	ұлдар	қыздар
Жылдамдық	3,9	2,9	15,4	11,5
Күш	15,8	18,4	79,0	92,0
	3,3	2,1	13,0	8,4
Жылдамдық төзімділігі	4,1	1,0	16,4	4,0
Күш төзімділігі	9,4	3,3	37,5	13,1

Орта мектеп жасындағы оқушылардың кеңістікте үйлесімді, епті қозғалу қабілеттіліктері жақсы дамиды. Ол қасиеттер кіші доптарды дәлдікке лақтырулар, доптарды, гранаталарды алысқа лақтырулар, спорттық, қозғалмалы ойындардағы әрекеттер, 10 метрге 3 рет қайта жүгірулер т.с.с. әрекеттер кездерінде дамиды. Сонымен қатар осы жас кезеңінде күш, күш жылдамдығы қасиеттері, бірқалыпты жылдамдық және төзімділік қасиеттері жақсы дамиды. Икемділік қасиетінің аз дамуы байқалады [5, 68б.].

2.2 Дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері

Орта мектеп жасындағы оқушылармен дене тәрбиесі сабақтарын жүргізу әдістемесі негізгі базалық спорт түрлерінің (жеңіл атлетика, гинастика, спорттық ойындар, шаңғы спорты, суда жүзу) жаттығуларын тереңдете үйрету, жетілдіруге бағытталған.

Орта сыныпта оқушылардың жеке қасиеттері айқындала бастайды. Олардың дене қуаты қасиеттерінің даму деңгейлері, кимыл-қозғалыс мүмкіншіліктері, психикалық қалыптары мен қасиеттері, ағзаларының физиологиялық даму деңгейлері әр түрлі болып келеді. Дене тәрбиесі мұғалімі, спорт бапкері осы ерекшеліктерді жақсы білуі, балалардың бойынан осы қасиеттерді көре, тани білулері қажет. Өздерінің сабақ, жаттықтырулар жүргізу барысындағы жаттығулар техникасын үйрету, жетілдіру, дене қуаты қасиеттерін дамыту кездерінде осы ерекшеліктерді ескере жұмыс жүргізу керек. Әсіресе дене қуаты дайындығы жоғары және төмен оқушылармен жұмыс жүргізгенде жекелік, даралық әдістерді, қағидаларды қолдану қажет болады. Оларға сабақ кездерінде жеке тапсырмалар беру, үй тапсырмаларын бергенде ерекшеліктерін ескеріп, басқадай тапсырмалар беру секілді жұмыстарды дене тәрбиесі мұғалімдері ескерсе дұрыс болады [6, 114б.].

Орта мектеп жасындағы оқушылармен жұмыс жүргізудің тағы бір әдістемелік ерекшелігі - олардың жыныс ерекшеліктерін ескеру. Қазіргі кезде ол ерекшеліктерге өте жоғары деңгейде мән берілуде. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігінің 21 маусым 2002 жылғы №506 бұйрығында: «5 сыныптан бастап дене тәрбиесі сабақтары қыздар мен ұлдар арасында бөлек жүргізілуі керек»,- деп жазылған. Осы министрлік бұйрығы жалғасын тауып, жергілікті және ауылдық жерлердегі мектептердің спорттық базалары жақсарып, құрал жабдықтары көбейіп, жыныс ерекшеліктері ескеріліп, дене тәрбиесі сабақтары ұлдар мен қыздар арасында бөлек жүргізіп, дене тәрбиесі сабақтары ұлдар мен қыздар арасында бөлек жүргізіп жатса өте дұрыс болар еді [6, 118б.].

Жеңіл атлетиканы оқыту әдістемесі. Жеңіл атлетика түрлерінің қазіргі техникасы белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу үшін қажет. Қарапайым жаттығуларға үйрету үшін белгілі дайындықтар қажет, сондықтан жеңіл атлетика техникасын меңгеруге қажетті қарапайым жаттығуларға үйрету қажет.

Жеңіл атлетиканың негізгі түрлерінің техникасын үйрету өз құрамында үйретілген техниканың әдісі мен тәсілі туралы дұрыс қимыл, қозғалыстарды дұрыс меңгеруден, орындау бағасынан және қателіктерді анықтап, түзетуден тұрады.

Техниканы үйрету үшін үш әдіс қолданылады: түсіндіру, көрсету, тәуелсіз көмек. Бұл әдістердің негізгі міндеті – дұрыс қозғалыс көзқарасын жасау, қимылды меңгеруге көмектесу, дене және психикалық күш көрсетуге үйрету. Үйретудің келесі әдістері бар: сөз пайдалану әдісі, көрнектілікпен қамтамасыз ету әдісі, мұғалімнің тәуелсіз көмек әдісі, жаттығуды практикалық орындау әдісі, тұтас және бөлшектенген жаттығуды орындау әдісі, дұрыс орындалғанын бағалау. Осы әдістердің сипаты.

Жеңіл атлетикаға үйрету барысында гигиеналық талаптарды сақтау қажет. Спорт киімінің үлгісі ауа райы жағдайларына сәйкес келіп, сабақтар арнайы алаңдар мен секторларда жүргізілуі тиіс. Тамақтану сабаққа дейін 1 сағат бұрын іске асуы қажет. Жеке басының гигиенасын сақтап, өз тәнін күте білуі қажет [7, 11б.].

Балалар мен жеткіншектердің қимыл мүмкіндіктері олардың морфологиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Сондықтан үйрету процесін анатомиялық- физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерімен қоса құру керек. Кіші мектеп жасындағылар. Балалардың бұл даму кезеңі ағзаның қарқынды, біркелкі дамуымен сипатталады. Осы жаста дене қалыбының (скелетінің) толық қалыптасуы жалғасады. Дене тәрбиесінің міндеті қозғалыс негіздерін меңгеру, үйлестіру қабілетін дамыту болып табылады. Жеке басының гигиенасы, дене жаттығуларының денсаулық күйіне әсері, жұмыс қабілеті мен негізгі қозғалыс қасиеттеріне ықпалы туралы қарапайым білімдер қалыптасады. Жеңіл атлетиканың негізгі түрлері туралы көзқарас пайда болады. Өз бетінше дене жаттығуларын жасауға жұмылады. Қозғалыс қызметі барысында психикалық процестердің дамуына ықпал жасайды.

Мектептегі орташа жас морфофункционалдық өзгерістер арқылы сипатталады. Осы уақытта қарқынды түрде бұлшық ет массасы өседі. Сүйек қалыбының қалыптасуы жалғасады, дегенмен омыртқа өзінің иілгіштігін сақтап тұрады, себебі ол күшті мускулдармен бүкіл қойған жоқ. Сондықтан дене тәрбиесінің негізгі міндеті түзу дене мүсінін қалыптастыру дағдысын нығайту болып табылады, салауатты түрде өмір сүруге бағыт береді, негізгі қозғалыс қимылдарына, жеңіл атлетика түрлеріне үйренеді. Үйлестіру мен жетілдіру қабілеттері дамиды. Жеңіл атлетикамен шұғылданудың ұйымдастыру дағдысы пайда болады. Өзінің дене мүмкіндігін бағалауы қалыптасады. Осы жаста дене сапаларының арта түсуіне, күшті де жылдам жаттығуларға көп көңіл бөледі. Жеңіл атлетика жаттығуларында салмақты жаттығуларға көп мән беріледі (өз салмағының 50% на дейін) және секіру техникасын жетілдіруге назар аударады [7, 16 б.].

Үлкен мектеп жасындағылар біркелкі даму процесімен сипатталады, осы кезде жыныстық пісіп жетілу де аяқталады. Сүйек қалыбы елеусіз өседі, есесіне үлкен сүйектері нығайып, жуандай түседі, сондықтан сүйек қалыбы үлкен жүктемелерге төтеп бере алады. Жүрек –тамыр және тыныс алу жүйесі дамуын жалғастыра түсіп, ағзаның төзімділігі мен жұмыс қабілетінің арта түсуіне ықпал етеді. Дене тәрбиесінің міндеті дене жаттығуларын денсаулықты нығайту үшін пайдалану біліктілігін қалыптастыру болып табылады. Жан-жақты дене жаттығуы, қозғалыс тәжірибесіне ие болуы арқылы қозғалыс қимылдарын түрліше күрделі жағдайларда қолдану біліктілігін қалыптастыруды меңгереді. Жеңіл атлетика жаттығуларына үйретудің негізгі міндеттері: жеңіл атлетиканың негізгі түрлерінде дағдыларды жетілдіру, қозғалыс қасиеттерін дамыту, жеңіл атлетика жаттығуларының биомеханикалық құрылымы туралы белгілі білімдерді меңгеруі.

Орта сыныпта шаңғы сабақтарын өткізу әдістемесі. Шаңғымен жүру тәсілдерін алғашқы оқыту кезінде жаңадан үйренушілерге шаңғы жабдықтарын пайдаланудың қарапайым ережелерін түсіндіру, оларға шаңғыны қолға ұстап және шаңғыны тағып сапқа тұрудың негізгі ережелерін орындауды және шаңғымен жүру тәсілдерінің негіздерін меңгеру үшін алдын-ала жағдай жасауға көңіл бөлу керек.

Жаңадан үйренушілердің алғашқы кезекте «шаңғымен қарда жүруді үйренуі керек». Шаңғыны басқаруды, шаңғымен қар үстінде күш алып жылжып кетуді және дене салмағын бір аяқтан екіншісіне ауыстыруды үйреніп алуы қажет. Сонымен бірге тепе теңдікті сақтау шеберлігін екі шаңғымен жүрудің қарапайым тәсілдерін қолдануға болады. Бір орында тұрып әдеттегі жүріс кезіндегіндей аяқтарды бүгіп, шаңғымен аяқтарды кезек-кезек көтеруге; шаңғы табанын қар бетінен алмай, ұшын кезек-кезек көтеруге және шаңғымен жоғары-төмен, оң және сол жаққа әрекет жасауға; бір орында тұрып шаңғының табанын және ұшын бірдей көтеру арқылы аяқты кезек басып бұрылып, шаңғының қар үстінде қатар түсу қалпын келтіруге; екі аяқпен шаңғымен жоғары секіруге; сондай-ақ дене салмағын ауыстырып, кезек-кезек оң аяқтан сол аяққа және керісінше секіруге; бір-екі және бір-екі-үш-төрт деп санап аяқты кезек –кезек басуға; жалғыз шаңғымен еркін сырғанап жүрген шаңғышының қалпын дәл келтіруге; бір орында тұрып шаңғымен алға-артқа қимыл жасауға; жүріс бағытын жиі өзгертіп жылжыған оқытушының соңынан еріп, ағаш және бұталар арасында, қалың емес қарда таяқпен және таяқсыз шаңғымен адымдап жүруге; жайпақ төбеде адымдап жүріп, «шырша», «жарты шырша», «саты» тәсілдерін қолдануға, төмен қарай сырғанаған кезде дұрыс құлауды және орнынан шапшаң тұруды үйренуге, жайпақ, тегіс төбелерден орта қалып сақтап онша еңкеймей тура бір бағытта сырғанап түсу және төменге түскеннен кейін, екі қолды бір мезгілде сермеп жылжып жүру, төбеден түскен кезде еңкейіп, шаңғының ұшын қардан көтеріп және көтермей және дене салмағын бір аяқтан екіншісіне ауыстыруды үйренуге; қатарлас шаңғы жолына көшу арқылы жалғыз шаңғымен төмен түсуге, қапталдан түскен кезде жоғары көтеріп және төмен түсіріп сырғанауға, қолды сермеп, жан-жаққа созып, тік тұрған қалпы төмен сырғанауға қиғаштап түсіп бара жатып, қапталға қайта өрлеп жүру үшін алма-кезек басып жүруге; жайпақ төбешікке қарай шаңғымен жүгіріп шығуға, жазық жерде шаңғымен жүгіріп жүруге және 2-3 градус еңіске қарай жалғыз шаңғымен жүруге; 2-3 градус еңісте жазық жерде аяқты сәл бүгіп, конькише /таяқсыз/ сырғанауға болады [8, 62 б.].

Осындай жаттығулар көмегімен жылжу дағдылары қалыптасады. Ол шаңғы тебудің негізгі тәсілдерін –шаңғы тебу, аяқты алма-кезек аттап жылжу, келе жатып бұрылу, шаңғымен тұғырдан секіруді меңгеруге көмектеседі. Шаңғы тебу тәсілдерін алғашқы үйрену сондай-ақ, оларды жетілдіру кезінде де осы әдістерді қолдану мақсатқа сай болады.

Жаңадан үйреніп жатқандарға бұл жаттығуларды үйрену қиын емес. Оларға бір жаттығуды көрсету және оны орындау сипатын түсіндіру жеткілікті. Әуелі ол үшін қолайлы жерде жағдай жасауға таңдау керек. Содан кейін бұл жаттығуларды бірте-бірте күрделендіру қажет. Шаңғы тебуге алғаш үйреткен кезде, жаттығушылар алдына міндеттерді дәйекті түрде қою шешудің негізгі құралдарын белгілеу, тапсырмаларды орындау үшін орынды таңдау және оны дайындау оңтайлы бөлу-шаңғы спортының «мектебін» құрайтын негізгі ережелер осындай.

«Шаңғышы мектебі» жаттығуларын нақтылы түрде орындауды жаттығушылардан талап ету өте маңызды мәселе болып табылады. Кез келген шаңғышы барлық жаттығуларды қатарынан қате орындауы мүмкін, бірақ осындай жағдай да шаңғы тәсілдерін меңгеруге көмектесе алады.

Шаңғы тебу тәсілдернің жалпы негіздерін меңгергеннен кейін ғана шаңғымен сырғанаудың негізгі әдістерін үйренуге көшу керек.

Оқытушы «шаңғышы мектебі» оқу материалын өту үшін сабақ өтетін /жаттығу алаңы мен төбені/ күні бұрын таңдап алуы және дайындауы қажет. Жаңадан жаттығушылар шаңғыны қолына ұстап жаяу барып келуі үшін жаттығу орнының шаңғышылар базасынан алыс болмағаны жөн.

Жаттығу алаңы тегіс болуы қажет. Оның еңістігі 3 градустан аспауы керек. 20-25 адамы бар топ үшін 30х90 метрлік алаң керек. Алаңның қасында ұзындығы 15 метрге дейін және көлбеулігі 3-5 градусты, сондай-ақ ұзындығы 30-50 метрлік көлбеулігі 8-10 градустық бірнеше қапталдың болғаны жақсы. Қапталдан түсетін жерде қары нығыздалған жақсы жолдың болуы қажет. Алаң мен қапталдағы қарды шаңғымен нығыздалған немесе «Боранмен» таптап, тегістеген жөн. Алаң мен қапталдың жел соқпайтын жақта болғаны жақсы [8, 78 б.].

Төбешіктер жоқ болса, қар аз жауған жылдары ең болмағанда ұзындығы 10 метр және еңістігі 3-5 градус бір төбешікті қолдан жасау керек.

Жаттығушыларға шаңғыны берер алдында оқытушы бөлмеде шаңғы жабдықтарының түгел болуын тексеруі және оларға шаңғыны дұрыс бекітуді үйретуі қажет. Жабдықтардың дұрысталуы және шаңғышыны дұрыс майлау «шаңғышы мектебі» жаттығуларын табысты меңгеруге көмектеседі.

Орта сыныптарда баскетболды оқыту әдістемесі. Үйрету әдістерін жаңа оқу материалын игеруде қолданады. Оған теориялық дағдылар мен қимыл-қозғалыс дағдыларын меңгеру кіреді. Негізгі әдіс ретінде практикалық жаттығулар қолданылады. Әдетте ол ақпарат беру әдістерімен үйлеседі және баскетболдың ерекшеліктерін ескере отырып, қолданылатын ойындық және жарыстық әдісті бекіту және жетілдіру үшін қолданады.

Мысалы бесінші сынып бағдарламасындағы баскетбол ойыны бойынша допты кеудеден беру, допты еденге соғып беру әдістерін үйреткеннен соң, балаларға өткен сабақты бекіттіру үшін ойын әдісін қолданып «Доппен нысанаға дәл тигіз», «Допты капитанға беру» және тағы басқа ойындарды ойнатып балалардың сабаққа деген ынтасын, эстафеталық ойындар ойнату жарыс әдісін қолдану арқылы жетілдіру жұмыстарын жүргізудің қаншалықты тиімділігін анғару қиын емес.

Дене шынықтыру пәні бойынша көрсету әдісі үйретілетін тәсілдің көру бейнесін құруға мүмкіндік береді. Баскетбол сабағындағы әр іс қимылды көрсету, соның арқасында қимыл-қозғалысты жасауды үдететін еліктеудің рефлекстік механизмдерін іске қосады. Көрсету түсінікті, үлгілі, жеңіл қабылданатын және үйретілетін әрекеттің шешуші тұстарын анық көрсететіндей болу керек. Көрсету кезінде үйренушілердің назарын қимыл-қозғалысты меңгеруге маңызды қалыптарға аудару қажет. Кейбір жағдайларда қайталау және ақырын көрсету әдістері қолданылады [9, 43 б.].

Балаларға белгілі бір жаттығуларды көрсеткен уақытта орнында тұрып жасатып, содан соң қозғалыста жасату балаларға аса тиімді болады. Орнында тұрып жасалған жаттығуларда жіберілген қателіктерді түзету де оңайға соғады. Қателіктердің алдын алу үшін кейде оқу-үйрену үдерісіне оқушыларды да араластыру керек.

Баскетбол сабақтарында көрсетумен қатар көрнекі құралдар, интерактивті тақталар арқылы киноматериалдар және видеожазбалар қолданылса, оның әсерлігі жоғарлайды. Баскетболға деген қабілеті нашар балаларға осы көрнекі әдісін қолданудың тиімділігі жекелей балаға тапсырма беру арқылы, видеожазбаларды көру арқылы дами түседі.

Сөз әдісі кең қолданылатын әдіс қатарына жатады. Ол әрекеттің бақылау арқылы көру мүмкін емес бөлшектік бейнесін қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Себебі үйретілетін көріністің ішкі механизмдерін ашып көрсетеді.

Қозғалысқа үйрету үрдісінде, дене қуаты қасиеттерін тәрбиелеуде сөз қолдану әдісінсіз табысқа жету мүмкін емес. Сөз қолдану әдісі үш топқа бөлінеді:

1. 
   Баяндау, әңгімелесу, түсіндіру әдістері. Бұл әдістерді қолдану кезінде сөз оқушыларға білім беру мақсатында пайдаланылады.
   
2. 
   Бұйрық беру, тапсырма, нұсқау беру әдістері. Бұл әдістер жаттығушылардың әрекеттерін басқаруға пайдаланылады.
   
3. 
   Талдау, бағалау әдістері. Бұл әдістер жаттығушылардың әрекетін талдауға, баға беруге арналған.
   

Жаттығуларды бөлшектей үйрету әдісі кезінде қимыл-әрекетті бөлшектеп жеке-жеке меңгеріп, сонан соң бәрін қосып толық қайталайды. (Мысалы, баскетбол сабағындағы допты соғып жүру, екі адым жасау, допты шығыршыққа салу жаттығуларының техникасын жеке-жеке үйреніп, меңгергеннен кейін толық қайталау және т.б.)

Тұтас үйрету әдісі үйретілетін материалды тұтастай бекіту мүмкіндігін қарастырады және қимыл күрделі болмаған жағдайда ол өзін ақтайды. Егер қимыл-қозғалыс күрделі болса, онда оны меңгеруді басты немесе қиын деген тұстары бөліп алынады да, оның жеке бөліктерін біріктіру қағидасы бойынша игеріледі. Бұл әдіс тұтас әдіске қарағанда әлсіз деп саналғанымен, кейбір жағдайларда ең тиімді әдіс болып табылады.

Кешенді әдіс аралық қалыпты болады. Ол екі әдісті біріктіріп, нақты жағдайға байланысты тұтас немесе бөлшектеп меңгеретіндігімен ерекшеленеді.

Егер қимыл-қозғалыс күрделі болса, онда оның маңызды тұсын анықтап алып, игерген соң, тұтастай меңгеру әдісі қолданылады. Тек бөлек және қарапайым әрекеттерден тұратын күрделі тактикалық өзара әрекеттер ғана бөлшектеп үйретіледі.

Тұтас және бөлшектеп үйрету әдістері тек қимыл-қозғалыстың алғашқы қалыптасу кезеңдерінде ғана қолданылатынын атап өткен жөн. Қимыл-қозғалыстың жалпы кескіні пайда болған соң, оны басқа әдістер көмегімен бекітуге кіріседі.

Ойын тәсілдерін үйретудің қатаң үлгісі қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастырудың заңдылықтарына сәйкес құрылған. Оның қызметтік байланысы мидың жеке бір бөліктеріне өнделіп, бірінші кезекте қимыл-қозғалыстың жалпы кескіні пайда болады. Соның нәтижесінде жаңа нерв байланыстары жылдам іске қосылуға мүмкіндік туындайды. Оған түсіндіру және көрсету әдістері қолданылатын қимыл-қозғалыс туралы түсінікті қалыптастыру кезеңі сәйкес келеді. Бұл жерде айта кететін бір жағдай, үйретілетін қимыл-қозғалыс реакциясын қайта құру маңызды.

Келесі кезең - бастапқы игеру кезеңі. Бекітудің жылдамдығы, назарды үйретілетін әрекетке тұйықтауға байланысты. Ол үшін оны жеңілдетілген жағдайда орындайды [9, 69б.].

Келесі кезең - нерв үдерістерін қажетті қызметке жұмылдыру фазасына сәйкес келеді. Ол ақырындап күрделене түскен жағдайда дағдыны игеруге мүмкіндік туады. Ойынға бірден көшу нерв үдерістері мен дағдының бұзылуына әкеліп соғады. Бұл кезеңде дағдыны бекіту жағдайы біртіндеп ойын жағдайына келтіріледі.

Келесі кезең дағдыны қалыптастыруды аяқтауға мүмкіндік береді. Бұл жерде тактика және оны қолдану алға шығады.

Ойын әрекетінің жаңа сипаты үйренушілердің не істеу керек екендігін және қалай орындауын білулерін талап етеді. Үйретудің алғашқы кезендерінде үйренушілер әр тәсілдің атқаратын қызметін және орындау техникасын меңгеріп, оны дұрыс қолдануды үйренеді.

Баскетболда жоғары жетістікке қол жеткізген соң, оқу-үйрету аяқталмайды. Ол спорттық жарыс аяқталған соң да жалғаса береді.

Сонымен, баскетболдағы үйрету үдерісі мынадай бір-бірімен өзара байланысқан кезеңдерден құрылады:

• 
  Ойын әрекетінің үйретілетін элементі туралы түсінікті қалыптастыру;
  
• 
  Ойындық емес, жеңілдетілген жағдайға игеру;
  
• 
  Арнайы ұйымдастырылған ойын кезеңде бекіту;
  
• 
  Жарыс кезінде жетілдіру.
  

Қателіктің туындауына әкеліп соғатын себептер:

1. 
   Үйренушілердің жаңа оқу материалын игеруге дайын болмауы. Оған тірек-қимыл аппаратының әлсіздігі, дене және зерделі даму деңгейінің төмен болуы секілді себептерді жатқызуға болады. Бұл себептерді жою үшін жүйелілік және реттілік қағидасын ұстанып, үйренушілердің денелік және зерделік дайындығын назарға алу керек.
   
2. 
   Түсіндіру мен көрсетудің әсерлі әдістерін қолданбау салдарынан, үйренушілерге үйренуі керек әрекет туралы дұрыс түсінік болмайды. Сондықтан да, жаңа әрекетті үйренуге, үйренушілердің бастапқы деңгейдегі даярлығы іске асырылған соң ғана кірісу керек. Сондай-ақ оқытушы түсіндіруге және көрсетуге тыңғылықты даярлықпен келуі керек. Бір әрекетті қайталай беру, тәсілді үйренуге деген қызығушылықты төмендетеді.
   
3. 
   Үйренушілердің бойында бар мүмкіндігінен жоғары жаттығуларды қолданумен көрінетін – үйрету үлгісінің реттілігінің бұзылуы. Мұндай бұзылудың себебі – үйретілетін тәсілдің игерілуінің шынайы ырғағын педагогтың асыра бағалауы. Сондықтан да, бір кезеңнен екіншісіне көшу, игерудің барысын педагогикалық есепке алу мен бақылау негізінде іске асырылады.
   
4. 
   Бірқатар себептерге байланысты пайда болған үйлесім механизмдерінің бұзылуы: ең бірінші қимыл қозғалыс тәжірибесінің болмауы, сенсомоторлық механизмдерінің ерекшеліктері, үйренушілердің бірден жетістіктерге қол жеткізуге ұмтылуы.
   

Анықталған қателіктерді уақыты берілетін нұсқаулармен қайталап көрсетумен, ақырындап орындаумен, фазаларға бөлу арқылы жояды.

Тікелей көмек әдісі. Ол өзінің атқаратын қызметіне қарай арнайы құрылғыларды қолдану әдісіне жақын. Оның атқаратын қызметі – оқушының үйретілетін тәсілді дәл орындауына көмектесу, оның құрылымын түсіну. Әдетте ол әдіс бірігіп орындалатын қимыл-қозғалыс түрінде және күрделі қимыл-қозғалыстарды үйрету кезінде қателіктің алдын-алу мен түзету үшін қолданады.

Ойын және жарыс әдістері. Бұл екі әдіс маңызы мен сипаты бойынша жақын және үйретілетін материалды бекіту мен жетілдіру кезінде қолданады. Олардың негізгі құндылығы – баскетболшының психикалық және денелік сапаларын кешенді дамыту, тепе-теңдіктен шығаратын факторларға қарсы тұру дағдысын қалыптастыру, «шабуылшы-қорғаушы» жүйесіндегі сайыста әмбебап бағдарлама құратындығында.

Ойын әдісі, үйрету үдерісінде негізгі әрекеттерге ұқсас және дайындық жаттығуларының рөлін атқаратын түрлі қозғалмалы ойындарды қолданады. Үйрету кезіндегі қозғалмалы ойындардың құндылығы өте маңызды. Олардың әрқайсысы нағыз жарыстағы ойын әрекеттің кішкентай көшірмесі болуы мүмкін. Ойын жағдайының сәйкес келуі, спорт ойындарының үйретілетін жағдайына жауап беретін психикалық және денелік қалпын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Қозғалмалы ойындарды спорттық ойындардың негізін құрайтын техникалық-тактикалық тәсілдер меңгеріледі. Үйренушілер ойнай жүріп, арнайы координацияны меңгереді, ойын тәсілдерін еркін орындауды үйренеді, ойын жағдайын дұрыс талдап, оны үйретілген тәсілдердің көмегімен іске асырады және олар осының барлығын әлдеқайда жеңіл әрі епті орындайды. Міне сондықтан да, ойын әдісі балалармен жұмыс жасағанда кеңінен қолданылады.

Жарыстық әдіс білікті спортшылардың оқу-жаттығу үдерісінде жетекші орынға ие. Оның мәні – түрлі жарыстарды пайдалана отырып, ойын жүйесіндегі техникалық-тактикалық тәсілдердің шыңына шығу және ірі жарыстарда жоғары нәтиже көрсету. Тек жарыс қана спортшыны спорттық форманың шыңына шығарып, шеберліктің биігіне жеткізеді.

Осы жағынан алып карағанда жарыстар жақындатушы, екінші деңгейлі және негізгі болып бөлінеді. Оларды тіпті ресми және жолдастық, бақылау және көрсеткіш көрсету деп те бөледі. Алға қойылған міндет пен дайындық кезеңіне қарай, жарыстар өзгеріп отырады. Жарыстың бір түрін таңдап отырып, алға қойылған міндетті шешу маңызды. Егер жарыстар көпжылдық дайындық барысында оқу-жаттығу үдерісінің құрам-бөлігіне айналса, аталған әдіс бойынша жаксы нәтижеге қол жеткізуге болады.

Үйрету және жетілдіру қағидалары көп қырлы және денелік, жігерлік қасиеттермен тығыз байланысты. Үйрету және жетілдіру үдерістері адамның іс-әрекеттерінің заңдылықтарына сәйкес құрылады.

Қазақша күреспен жеткіншектер 12 жасынан бастап айналыса алады. Бұл олардың организмі мықтап өсетін кезі және ол органдары жеке-жеке емес барлығы бірдей бірыңғай процесс ретінде дамиды [9, 112б.].

Күреспен айналысатын жасөспірімдерді 4 топқа бөлген дұрыс болатындығын практика көрсетті. Ол топтар: жеткіншектер 12-13 жас, жасөспірімдер кішіректері14-15, жасөспірімдердің ересектері-16-17 жас, 12-17 жастың арасы жасөспірімдердің жыныстық жағынан жетілетін уақыты. Ал 12-15 жас арасында жасөспірімдердің бойы мықтап өседі, ол бір жылда 10 см–ге дейін жетеді. Бірақ буындары мен сүйектері әлі де әбден жетіліп, қатаймайды. Осы ерекшеліктерді ескеріп, жасөспірімдердің күші мен икемділігін арттыратын жаттығуларды аса сақтықпен жасату қажет.

Сүйектерінің ұзынынан өсуінің баяулап, олардың қатая бастауы едәуір салмақ түсетін жаттығуларды да орындауға кірісе беруге мүмкіндік туғызады. Бұлшық ет ткандері де мықтап өсіп 15 жасқа толғанда жалпы салмағының 30-35 процентіне дейін жетеді. Сондықтан, 15 жасынан бастап, біртіндеп спортшының күшін арттыратын жаттығулар жасата бастауға рұқсат етіледі. Осыған байланысты жан-жақты дайындықты сынайтын күрес техникасын үйрену басталады.

Балалармен жаттығу өткізудің өзіндік ерекшеліктері мол, сондықтан да балалармен айналысатын ұстаздар олардың физиологиялық, анатомиялық, психологиялық өзгешеліктерін жақсы білуге тиіс. Бұнда бір ескеретін нәрсе 12-15 жасар жеткіншектерде қозу процесі тежелу процесінен басым болады.

Жасөспірімдердің жүйке жүйесі үлкен өзгерістерге ұшырайды, олар ұстамдырақ, салмақтырақ болады және санасы өседі. Бұл оқу тәрбие жұмысын жүргізуді оңайлатады.Жасөспірімдердің осы айтылған ерекшеліктерін ескерген жағдайда мұның өзі жаттықтырушыларға палуандарды жақсы даярлауға ғана көмектесіп қоймай, олардың организмін қалыптан тыс өзгерістерге ұшыратпауға да әсер етеді.

Қалай оқытқан күнде де, жастарға күреспен айналысудың мақсаттары мен міндеттерін түсіндіріп, оған жетудің жолдары мен амалдарын көрсетіп, кемшіліктері мен табыстардың сырын талдап ашып, көмектесіп отыру қажет. Мысалы, жаттықтырушы спортшының алдына қандай болмасын әдістің техникасын үйренуді жақын арадағы міндет ретінде қойып, оның не үшін қажет екендігін түсіндіреді.Белгілі бір уақыт ішінде бұл әдісті жетік меңгеріп, спортшы көңіліне қанағат табады. Бұның өзі оны спортпен әрі қарай айналыса беруге ынталандырады. Жастар ересектерге қарағанда қолынан келмеген нәрсеге қаттырақ қапаланады. Сондықтан жаттықтырушының мұндай фактіге аса зейін қойғаны жөн. Сонымен қатар жастар, әсіресе жеткіншектер көрген нәрсесін ұмытпай әрі тез, және дұрыс игеріп кете алатын болғандықтан, оларға күрес әдісін көрсету амалын көбірек қолданған дұрыс. Жаттықтырушы жекелеген жастар организмінің ерекшеліктерін ескеруі керек, өйткені, олардың орындайтын жаттығулары өздерінің дайындығына, мүмкіндігіне сай келгенде ғана пайдалы болады.

Қазақша күреске үйрету методикасының негізгі талабы сабаққа үзбей қатысу болып табылады. Тек сонда ған күреспен айналысу жас спортшының мүсінінің сымбатталып, денсаулығының жақсарып, көрсеткіштерінің өсуіне тікелей әсер етеді [9, 116 б.].

Жас кезінде жан-жақты даярлықтан өтудің үлкен маңызы бар. Мұның өзі денесінің тік болып қалыптасуына, әрқилы болып жетілуіне, техникалық тәсілдерді меңгеріп алуға бұрынғы нашар дамыған қасиеттерін дамытуға ықпалын тигізеді. Ал жасөспірімдердің төзімділігін арттырған жағдайда оларға түсетін күшті бірте-бірте көбейте отырып, жылдың аяғында жас спортшы орташа қарқынмен ортасына бір минут үзіліс жасап, 4 минут бойына шаршамай жаттыға алатындай дәрежеге жеткізу қажет, ересектеу жасөспірімдер шаршамай 4 минуттан екі айқас өткізе алатындай болуы тиіс. Балуандардың ептілігі мен шапшаңдылығын арттыру үшін, әрбір сабақта тиісті жаттығуларды жасата беру керек, өйткені бұл қасиеттерді тәрбиелеу өте қиын. Ал, спортшының қайраты күш жұмсап шапшаң орындалатын жаттығулар есебінен арттырылуы тиіс. Қайратын көбейтуді тездетуге тырысып, көп күш жұмсауды қажет ететін жаттығуларды жиі орындау спортшы шапшаңдығына нұсқан келтіретіндігін ұмытуға болмайды. Әсіресе, жастардың төзімділігін арттырғанда аса сақ болған жөн. Бұл үшін оларға орташа салмақ түсетіндей жаттығуларды бөліп-бөліп (спурт) жасату немесе жиірек үзіліс беріп, оқу-жаттығу айқасын өткізу керек. Олар жаттыға түскен сайын демалыс уақытын азайтып, ал күрес уақытын көбейте берген жөн.

Жасөспірімдерді күреске үйреткенде алдымен ұстасу, босату сияқты спорттың осы түріне дағдылануға арналған жаттығуларды жасатудан бастайды. Сонымен қатар, оларды тактикалық жағынан даярлаудың үлкен маңызы бар.Күрес олар үшін ойын іспетті. Ұстаз жаттығу шартын бірте-бірте қиындата отырып, олардың шеберлік деңгейін өсіреді. Бұл жаста сонымен қатар техникалық даярлыққа ерекше көңіл бөлінеді.

Жаттықтырушы жасөспірімдердің күрес кезінде сыпайы болуын, дөрекілік көрсетпей, орынсыз күшке сала бермей, техникаға көбірек сүйеніп жүргізуіне көңіл аударуға міндетті. Жарыстыру-жастарды қазақша күреске үйретудің ең ұтымды жолы. Бұл әдістің кім алысқа лақтырады, кім дәлірек лақтырады, кім шапшаңырақ жетеді деген сияқты түрлері өте көп. Сондай-ақ норматив тапсыру кезінде де жеңіп шығу немесе жүлделі орын алу үшін айқас өткізгенде де пайдаланылуы мүмкін .

Жан-жақты және техникалық даярлығы жақсы жекелеген жас спортшыларды ресми жарыстарға балалармен жасөспірімдер спорт мектебінің программасында көрсетілген мерзімнен бұрынырақ қатынастыра беруге болатындығын практика көрсетіп жатыр .Бұл арада да ескеретін жайлар бар, жарыс кезінде де белдесулер басқа кездегі күрестерден ауырлау болады. Өйткені, палуанды белдесу кезінде, әсіресе оған дейін алаңдататын жайттер көп; көрермендер, төрешілер, салтанатты жағдай, т.б.Мұндай жағдай спортшының жүйкесіне әсер етеді.Сондықтан ресми жарыстарда да жасөспірімдерді бірте-бірте даярлап, баулыған жөн.

Кейбір оқытушылар шәкірттерін 3 ай жаттыққан соң, тіпті одан да ерте жарысқа қатыстырады. Күреске үйренудің мұндай жолы мүлде қате. 1-ден мұндайда спортшы мезі болады, 2-ден даярлығы аз палуандар жиі жарақаттанады, 3-ден даярлығы нашар спортшы көбінесе жеңіліп қалады да, өз күшіне деген сенімі жоғалады.Сөйтіп олар менен , сірә палуан шықпайтын болар деген ойға қалады.Ал мұның өзі олардың спортта жетілуіне кедергі келтіреді. Мұндай жасөспірімдер көбінесе спортпен айналысуды қойып кетеді.Жасөспірімдердің кішіректеу тобы үшін 1,5 айда бір реттен артық жарыс өткізілмеуі тиіс. Ересектеу жасөспірімдер тобындағылардың жылына 4-5 жарысқа қатысуына болады [10, 123 б.].

Мына жағдайға да елеулі көңіл бөлген жөн. Күреспен жаңадан айналысып жүрген жасөспірімдер қазақша күрестен жарыс өткен кезде орап лақтыру, көтеріп лақтыру, белбеуден ұстап арқадан асырып лақтыру сияқты қауіпті әдістерді орындайды. Ал мұндай әдістер күреспен айналысудың тіпті екінші жылының бағдарламасында да көзделмеген. Сондықтан бұл әдістерді енді ғана күреспен айналысып жүрген, жан-жақты даярлығы әлі толыспаған жастарға қолдануға рұқсат етпеу керек .

Практика жүзінде жасөспірімдердің 1-ші разряды бар палуандар 2-ші разрядты ересек палуандарға тең келеді. Сондықтан 1-ші жасөспірімдер разряды бар палуандар ересектердің екінші разряды бар спортшыларға арналған классификациялық жарыстарға қатынаса алады.

Жаңадан үйреніп жүрген палуандар жарысын өткізу үшін арнайы дайындық керек емес.Разряды бар жасөспірімдер жарысына екі апта арнайы дайындық керек.Кішіректеу жасөспірімдерді жарысқа дайындағанда оларға салмағын кемітуге,(тамақты аз ішіп, ыссы булы моншаға барып) үзілді –кесілді тиым салынатындығын ерекше атап көрсеткен жөн.Өйткені салмағын жасанды жолмен азайту жеткілікті мөлшерде қоректік заттарды керек ететін өсіп келе жатқан жас организмге өте зиянды. Сондықтан, салмағын азайтқанда болатын қолайсыз жайлар(қозғалысы бұзылады, зат алмасуы нашарлайды, тез шаршайды, титықтайды, т.б.) жөнінде жаттығушыларға түсінік беріп отыру керек.Жасөспірімдерді салмағын азайтуға итермелейтін жаттықтырушының қылығын көпшілік айыптауы тиіс. Тек ересектеу жасөспірімдерге ғана 1-2 кг шамасында салмағын азайтуға болады [10, 128 б.].