Дипломдық ЖҰмыс 5В011600 «География»

Академик Е.А.Бөкетов атындағы

Әбушаман С.Ә.

Қызылорда облысы тұрғындарының әлеуметтік-демографиялық жағдайының өзекті мәселелері

5В011600 - «География» мамандығы

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А.Бөкетов атындағы

«___» «________» «_____»

География кафедрасының меңгерушісі

г.ғ.к., доцент К.М.Акпамбетова

_______________________
 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Қызылорда облысы тұрғындарының әлеуметтік-демографиялық жағдайының өзекті мәселелері»

5В011600 - «География» мамандығы

Орындады: С. Әбушаман

Ғылыми жетекшісі

п.ғ.к., доцент Д.А.Кадирбаева

Қарағанды 2021

МАЗМҰНЫ
 

Кіріспе..............................................................................................................		6
1	Қызылорда облысының географиялық жағдайына сипаттама.............................................	9
1.1	Қызылорда облысының географиялық орналасуы.......................................................	9
1.2	Қызылорда облысының әкімшілік-аумақтық жағдайы......................	12
1.3	Ұлттық экономикалық қабілеттіліктің негізгі теориялық тұжырымдамалары, алғышарттары және факторлары ......................	16
2	Қызылорда облысы халқының әлеуметтік өмір сүру сапасын бағалау....................	26
2.1	Қызылорда облысы халқының өмір сүру сапасын зерттеу...................	26
2.2	Қызылорда облысы халқының өмір сүру көрсеткіштері.......................	28
2.3	Облыс халқының өмір сүруіне экологияның әсері................................	30
3	Қызылорда облысы халқының демографиялық жағдайы мен сапасын жақсарту жолдары...................................................................	36
3.1	Халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін жақсартудың негізгі бағыттары мен шаралары .....................................................................................................	36
3.2	Облыстағы экологиялық жағдайдын алдын-алу шаралары.....	46
3.3	Қызылорда облысының әлеуметтік демографиялық дамуындағы мемлекеттік бағдарламалардың жүзеге асырылуы .......................................	54
Қорытынды..........................................................................................................		58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.....................................................................		61

Кіріспе

Барлық қазақстандықтарды әл-ауқатын, қауіпсіздігін жақсартуға арналған «Қазақстан 2030» стратегиясында Н. Назарбаев атап өткеніндей, Республика дамуынын басым бағыттарынын бірі тұрғындарын материалдык және әл – ауқаттар болып табылады. Осы Стратегияда айқындалғандай, бізді елімізде қалыптасқан нарықтық экономиканың әлеуметтік бетбұрыс алуы, оны Елбасы стратегиясы басым бағыттарды бірі деп белгілеу, аталмыш саласының әлі бірнеше онжылдықтар бойы өзектілігін жоймайтын ғылыми-зерттеу нысаны болатындығының айқын көрсеткіші. Сонымен қатар, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2014 жылғы 17 Қазақстан жолы 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ "атты қаңтардағы Жолдауда атап өткендей: "Біз қазақстандықтардың болашағының тұтқасын нық ұстауы үшін "Қазақстан-2050" Стратегиясын қабылдадық. 2050- Стратегиясы айқын шамшырақ секілді басты мақсатымыздан көз жазбай, азаматтарды күнделікті тіршілігі мәселлерлерін шешуге мүмкіндік береді. Бұл бізді 30-50 жыл емес, жыл сайын халық тұрмысын жақсартатымызды білеміз". Осы жоспарларды жүзеге асыру барысы мемлекетті әлеуметтік саясатының негізі болып қалануының керуені. Осытұрғыдан алғанда, экономикалык жетістерге жетуде, ғылым мен инновацияның дамуында жетекші рөл атқаратын адам факторы-элемент тартуының инвестициялы тарту ресурсын ескере отырып реттеліп келе жатқан, аталмыш объектісін XXI ғасырды зерттеу мәселесін жасауға болады. Біліктілігі сөзсіз ұшып шығу ой-тұжырым жасауға болады.Сол себепті қоғамның барлық мүшелері мен оның элеуметтік топтарының өмір сүру денгейін ұдайы жаксарта тусуде, жоғарыда айтылғадай, аталған мемлекеттік саясатты жетілдіру жолдарын анықтау мен оларды жүзеге асыруға ғылыми тұрғыдан дәлелдеулерге зәру екендігі айқын. Осы орайда мемлекеттік элиталық саясатты тастай тиімді дамыту және қол жеткізуі үшін оның негізгі буыны-халықты өмір сүруін көтерудің қажеттілігі күмән туғызбайды.

Өмір сапасы, кең мағынасында алғанда - өмір ағымындағы адам қызметі мен жағдайларының алғышарттары болып табылатын биологиялық қажеттіліктері мен рухани мүдделерінің бірлігінен тұратын жүйелі ұғым десе де болады. Тар мағынасында алғанда, салыстырмалы түрде ұсынылатын заманауи талаптардың қойылған шарттарының тікелей өмір сүруге қатысты деңгейлері.

Себебі, «сапаның» өзі біріншіден, заман ағымына байланысты өзгеріп отырады, екіншіден, ол бәрібір басқа мемлекеттердегі жағдайлармен барып салыстырылғанда ғана толық ашыла түседі. Әлемдік өркениет ілгерілеген сайын өмір сапасына қойылатын талаптар да күшейе түседі, заманауи техника мен ғылымның жетістіктерінің адамзатқа қызмет етуі тиістілігі жән қаншалықты деңгейде қызмет етіп отырғандығы өмір сапасын жаңа белестерге ұмтылдырады. Бұл әрбір мемлекеттегі дамудың деңгейімен де байланысты болып келеді.

Жер планетасындағы табиғи ресурстардың шектеулілігіне, осыншама адам санын планетамыздың асырай алмауы қаупіне байланысты адамзат өзінің экономикалық-өркениеттілік өсуін саналы түрде шектеу қажеттігі, сол сәтте адамның тұтыну мөлшері де азаятындығы туралы пікірлер айтылады. Міне, осы тұста, адам өмірінің сапасының шексіз емес, белгілі бір дамудың көрсеткіштерінде шектелуі тиіс екендігі туралы тұжырым өздігінен туындайды.

Дегенмен, қазіргі адамзат өркениеті мен мемлекеттер ұстанып отырған әлеуметтік саясат өмір сапасы мен халықтың күн көріс деңгейін арттыра түсуді,

тіпті, оның бәсекелестік жағдайында болуын, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктері баршаға қолжетімді болуын қалап отыр және соған ұмтылу үстінде. Сонымен қатар, тұрмыс сапасына күннен-күнге жаңа талаптар мен бұрынғы таалптардың жаңа деңгейлері келіп қосылып жатыр десе де болады.

Бірақ белгілі бір қалыптасқан өлшемдер жүйесі бар екендігін де атап өтуіміз керек. Сонымен қазіргі заманғы өмір сапасына қандай белгілер кіреді және оны қалай топтастырып түсінуге болады деген сауал қойылады.

Халықтың өмір сүру сапасы негізінен демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштерден тұрады. Демография - халықтың санын, құрамын (жыныс, жас шамасы) және халықтың ұдайы өсуі мен оның даму заңдылығын зерттейтін ғылым.

Зерттеліп отырған аймақтың демографиялық жағдайы осы аймақтағы халық саны, туу коэффициенті, өлім - жітім коэффициенті, табиғи өсім, халықтың көші - қоны сияқты көрсеткіштермен анықталады.

Халық саны әр он жыл сайын жүргізіліп отыратын халық санағы арқылы анықталады. Санақ арасындағы жылдарда халық санын ағымдағы бағалау халық санағының қорытындылары негізінде, оған жыл сайын туғандар саны мен осы аумаққа келгендердің санын қосып және өлгендер мен осы аумақтардан кеткендердің санын шығарып жүргізіледі.

Халықты қалалық және ауылдық деп бөлу тұрған жері бойынша жүргізіледі, мұның өзінде қалалық қоныс болып, заңнамада белгіленген тәртіппен қалалық санатқа жатқызылған елді мекендер (қалалар, қала типтегі кенттер, жұмысшы және курорт кенттері) есептеледі. Қалған барлық елді мекендер ауылдық болып табылады.

Халықтың жалпы саны туралы, сондай-ақ жас-жыныс құрамын сипаттайтын деректер тұрақты халық бойынша келтіріледі, оған санақ кезінде уақытша жоқ болғандарды қоса, осы аумақта тұрақты тұратын адамдар жатады.

Халық санағы барысында ұлты сауал сұралғандардың сөзінен жазылды, балаларының ұлты ата-аналар арқылы анықталды.

Диплом жұмысын орындау барысында төмендегідей міндеттер қойылды:

1. 
   Қызылорда облысының географиялық орнын анықтау және оның
   

2. 
   Зерттеу аймағын демографиялык көрсеткіштерін талдау;
   
3. 
   Аймақ негізгі экологиялык жағдайларды анықтау;
   
4. 
   Экологиялык жагдайлардың халықты сүру сапасына әсерін бағалау;
   

Зерттеудің теориялық маңызы: халықтың өмір сүру деңгейі-қайырымдылық-экономика мен әлеуметтанудың әл-ауқатын арттыру тәсілдерін зерттеу бұл ғылымның ең танымал функциясы. Экономикалық әдебиетте осы теориялық, әдістемелік жәнетек қолданбалы ұсыныстар. Жоспарлы экономикадағы халықтың өміріС Ф. Майер, Б. С Майер, Б. С Майер, Б. СРакитский,А. Н. Ветвин, В. М. Рутгерн. М. Римашевская, т. и. о. Заславская экологтар да, әлеуметтанушылар да, әлеуметтанушылар да. Кейін өтпелі кезеңде сала нарықтық экономикаға В. С. Адамчук, Ю. П. Л. Кокин, Р. А.Яковлев, В. Қосақаров, А. Силин, Б. Ракитский, И. Бестужев-Лада, А. Ресей экономикасы тұрғындарының өмірі, Хиларионов, р. п. л. Колосова экономикалық өсу деңгейі және даму перспективалары.Бүкіл мемлекет анықтаған еңбектердегі көптеген тарихи демографиялық мәліметтер демографиялық статистика халықтың дамуы қамтыған. Белгілі болғандай, олардың арасында ғалымдар: М. қ. Қозыбаев.,Ж. Б. Әбілғожин. М.Тәтімов,Ф. Н. Базанова, В. С.Демонбетов, З. Киноятулы,Т. Қарташева, А. Үмбет,в. Козина, Маханов Т, Төлеутаев т. б.мүмкін, ол аталады. Бұл еңбектерде демографиялық жағдайы көрсетілген аймақтың экономикалық дамуына қатысты ақпарат ең беделді сипаттамаларға ие үлкен. Талдаудың теориялық деңгейінде көрсетілген мәселелердің мәні және тәжірибедегі деңгей жұмыстың өміршеңдігі мен өмірлік маңызыпәннің мәні, сондай-ақ зерттеудің мақсаты, міндеттері пішінді алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді.

1 Қызылорда облысының экономикалық-географиялық жағдайына шолу

1.1 Қызылорда облысының географиялық орналасуы

Қызылорда облысы – Қазақстан Республикасының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бірлік. Облыс 1938 жылдың 15 қаңтар күні құрылған. Жер аумағы 226 мың км.2 (Қазақстан жері 8,3%-ы). Жер көлемі жөнінен республика бойынша 4- орында. Халық саны 783156 адам(2018 жылдың басына), орташа тығыздығы 1 шаршы.км-ге шаққанда 3,4 адамнан келеді. Облыс орталығы – Қызылорда облысы.

Қызылорда облысы - Арал теңізінің шығысында, Сырдария өзенінің төмнгі ағысында және Тұран ойпатында орналасқан. Қазақстан Респуликасының бірнеше облыстарымен, оның ішінде шығыс және оңтүстік-шығысында Түркістан облысымен, солтүстігінде - Қарағанды облысымен, солтүстік-батысында Ақтөбе облысымен және оңтүстік- батысында Қарақалпақстан Республикасымен, оңтүстігінде Өзбекстанның Науаи облысымен шектесетіндігін 1-суреттен көруге болады.

1-сурет. Қызылорда облысының географиялық орны[1]

Солтүстігінде - құм төбелері массивтері (Кішкентай Борсық және Қарақұм топырағы) бар. Оңтүстік-шығыс бөлігінде Қызылорда облысының аумағына

Қаратау тауының жоталары кіреді (биіктігі 1419 м-ге дейін).

Оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа дейін облыс орталығы арқылы ағып өтетін, ұзындығы 1 мың км. созылған, көптеген арналар мен ағыстарға тараған үлкен ирелеңді арнасы бар. Сырдария өзені-ең ірі жалғыз өзен болып табылады. Тасқындардан қорғану мақсатында өзен жағалауының бойымен қорғаныс бөгеттері салынған; 1956 жылы Сырдария өзеніне Қызылорда плотинасы салынды, 1958 жылы Жаңадария арнасымен жайылымдар мен егістікті суландыруға өзен суы жіберілді.

Жазды күндері кеуіп кететін көптеген тұзды көлдер бар (Жақсы қылыш, Қамыслы бас, Арыс және т.б.). Көпек және Терескен көлдерінде – емдік қасиетке ие батпақтары бар. Қызылорда облысының шегіне солтүстік- шығысында Сарысу өзенінің сағасы кіреді.

Аумақтың біршама бөлігінде өсімдігі аз топырақтар орналасқан; яғни қатайған жерлерінде жусанды бетегелер, тұзға бейімделген өсімдіктер, көктемде құмдақ және сортаң жерлерде тұрақсыз өсімдіктер сорты, құмдардың арасында дүзгіндер өседі. Құм төбешіктері сексеуіл, жыңғылдар, теріскен, бұйырғандар, жусандармен бекіген.

Шөл далада көптеген жыртқыш аңдар (түлкі, қарсақ, қасқыр және т.б.) және тұяқтылар (киік), сонымен қатар кеміргіштер мен құстар (бұлдырлар және өзгелер) кездеседі, Сырдария өзенінің атырабында ондатра бейімделген.

Облыс аумағының негізгі бөлігі Тұран ойпатында, шығысында Қаратау тауының жоталары, солтүстік-батысында Арал маңы Қарақұмы, оңтүстік- батысында Қызылқұм орналасқан. Қызылорда облысының климаты жазы ұзақ мерзімді ыстық және қары аз қысқа мерзімді суық, күрт өзгермелі континентті.

Мұндай климаттық режим еуроазиялық материгінің ішінде орналысуымен, оңтүстік аймаққа жақындығымен, атмосфераның ауысымдылығының ерекшелігімен және өзге де факторлармен сипатталады.

Климаттың континенталдығы көптеген метеорологиялық элементтердің тәуліктік, айлық және жылдық өзгеруімен байқалады.

Жазы ыстық және ұзақ мерзімді. Бұл кезеңде температурадағы күрт өзгеру сипаты байқалмайды. Кейбір жерлерде шілде айының орташа температурасы 36-39 градус. Облыс аумағының басым бөлігінде температураның абсолютты максимумы 44-48 градус құрайды. Қыс мезгілінде облыстың солтүстік және оңтүстік аймақтарынының арасында температурада айтарлықтай айырмашылықтары бар. Мысалы, ең салқын ай-қаңтардағы орташа температура 35-36 градусты құрайды.

Солтүстікке ашықтылық қасиеті облыс аумағына кедергісіз салқын ауа массасының енуіне мүмкіндік береді және нәтижесінде қыс айларында күрт салқындайды. Ауа температурасының абсолютты минимумы 42 градусқа дейін жетеді.

Құрғақшылық - облыс климатының ерекшелектерінің бірі. Жауын- шашын өте аз жауады. Орташа жылдық мөлшері 100-190 мм аспайды және жыл маусымдарында оның түсімі біркелкі емес: барлық жауын-шашынның 60 пайызы көктемгі-қысқы кезеңдерге тиесілі.

Облыс аумағының барлық бөлігінде солтүстік-шығыс бағытындағы күшті және жиі желдер болып тұрады. Оның орташа жылдық жылдамдығы секундына 3,1 метрден 6 метрге дейін ауытқып отырады. Қыс мезгілдеріндегі күшті желдер төменгі температура жағдайында жер бедерлерінің биік беткейлеріндегі қар жамылғыларын ұшырып кетеді, нәтижесінде топырақтың беткі қабаттарының терең қатуына және жарылуына әкеліп соғады. Жазғы уақытта шаңды дауылдар байқалады [2].

Жер ең негізгі табиғат байлығы. Ол барлық тіршілік көзі, өмір сүру ортасы. Қазір адамдар өздеріне керек қоректік заттардың 88 %-н егістік жерлерден, 10 %-н ормандар мен жайылымдардан, 2 %-н теңіз бен мұхит суларынан алады. Сондықтанда, жер қорын қорғау және тиімді пайдалану ең негізгі, ешқашанда маңызын жоймайтын өзекті мәселе. Өнеркәсіптің дамуы, қалалардың, жолдардың, гидротехникалық құрылыстардың салынуы жердің беткі қабатын бұзып, табиғи ландшафтардың өзгеруіне алып келеді. Өзгерген жерлер шаруашылық жағынан төмен бағаланып, қоршаған ортаны токсиндік заттармен ластап, адам өмірінің санитарлық-гигиеналық жағдайын төмендетеді.

Жер қорының құрылымдық және сапалық жағдайының өзгерісін қарастыра

отырып байқайтынымыз, олардың, әсіресе ауылшаруашылық мақсатындағы

жерлердің даму бағыты негативті сипатта екендігін көре аламыз. Мұндай жағымсыз процестер жердің ресурстық потенциалының қысқаруына, оның нәтижесінде ауылшаруашылық өнімдерінің төмендеуіне алып келіп, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп тудырады. Бұл процесті тез арада тоқтатудың ең негізгі жолы жерді тиімді пайдалану. Әсіресе бұл қазіргі шаруашылық жағдайында, яғни, өнеркәсіптік ресурстардың жетіспеушілігі мен

топырақтың өнімділігі төмендеген уақытта маңызды. Шаруашылықтың және

жерді пайдаланудың экономикалық механизмінің жоқтығы жер ресурстарының

тапшылығы мен деградациясына алып келеді. Осыған байланысты жерді пайдаланудың ақысыз түрінен ақылы түріне өту арқылы жер ресурстарын тиімді пайдаланудың экономикалық негізі жасалды. Жер қоры халқымыздың ең басты ұлттық байлығы, сондықтан оның құндылығы ақшалай бағаланып ұлттық байлықтың құрамында есептеледі. Жер иеленуге, пайдалануға, жалға

беріледі, жер несиеге кепілдік болады, жер пайдаланушылардан салық, т.б. төлемдер алынады осының барлығының шамасын анықтау негізінде жердің құндылығы- экономикалық бағалау жатады. Барлық табиғат байлықтар сияқты жерді экономикалық бағалау негізгі үш түрлі қызмет атқарады.

1. Есептеу. Жер ұлттық байлық ретінде, аймақтардың, кәсіпорындардың, жеке жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың өндірістік-материалдық

қоры ретінде есептеледі. Жер өндірістің, басқа да құрылымдардың, тұрғын үйлердің, т.б. орналасқан орны, шаруашылық орны ретінде де есепке алынады.

2. Жер қорын тиімді пайдалануға экономикалық ынталандыру үшін оның

бағасы болуы керек және сол арқылы нарықтық қарым-қатынасқа қосылады.

3. Жер бөлімшелерінің сапалық қасиеттері -- өнімділігі, орналасу тиімділігі әр түрлі. Құнарлы, тиімді жерлер жеткіліксіз, сондықтан өнімділігі, тиімділігі төмен жерлер де пайдаланылады және жұмсалған еңбектеріне қарамай жақсы (тиімді) пайдаланушылар қосымша пайда табады. Тиімділігіне байланысты әр түрлі Жер бөлімшелері әр түрлі бағаланып жер пайдаланушыларға біркелкі жағдай туғызылады. Нәтижесінен тиімділігі төмен, бірақ халық шаруашылық тұрғыдан қажетті жерлерді пайдалануға ынталантырылады. Жер қорын экономикалық бағалаудың барлық қызметтері бір-бірімен тығыз байланысты, жалпы жерді қорғауға, тиімді пайдалануға қызмет етеді. Жалпы, облыстағы жер қорын топырақ пен климаттық және басқада шаруашылық жағдайларына байланысты үш табиғи-экономикалық ауданға бөліп қарастыруға болады. Бірінші зонаға (оңтүстік) екі әкімшіліктік аудан (Жаңақорған және Шиелі), екінші (орталық) зонаға төрт әкімшіліктік аудан (Жалағаш, Қармақшы, Сырдария және Қызылорда қаласы), ал үшінші зонаға (солтүстік) екі әкімшіліктік аудан (Арал және Қазалы) кіреді.

Облыстың күріш шаруашылығына мамандануына байланысты, топырақ пен

климат ерекшелігіне және басқада жағдайларды ескере отырып табиғи суармалы егістік жерлерді үш табиғи сілемге бөліп қарастыруға болады:

Жаңақорған-Шиелі, Қызылорда және Қазалы-Арал. Соңғы жылдары Арал

ауданындағы ауыл шаруашылықты аудандарда шағын күрішті алқаптар қалыптаса бастады. Бұл сілемдердегі негізгі мәдени өсімдік -- күріш бұрынғы

инженерлік-дайын жерлерді өзіне сәйкес келетін мәдени өсімдікпен бірге егіледі. Облыстағы жалпы жер қорының 9193,0 мың га немесе 74,0% жер көлемі суландырылатын жайылымдық жер. Осы уақытта бос жерлердің көлемі-129,8 мың га ұлғайған. Бұл негізінен, ауыл шаруашылығының қаржылық жағдайының нашарлауынан, минералдық және органикалық тыңайтқыштардың жетіспеушілігінен, тұқымның жетіспеуінен, сонымен қатар, тозығы жеткен материалдық-техникалық базаға байланысты.

Облыс аумағындағы табиғи-экономикалық жағдайдың әр түрлі болуы, ауыл шаруашылықтық өндірісті орналастыруға мамандануға байланысты Арал маңында ауыл шаруашылығының дамуының өзгеше түрі қалыптасты (әр түрлі мамандыққа маманданған, әрі өзі сатып алып өзін-өзі қаржыландыру тәрізді түрі).

Солтүстік зонада соңғы жылдары суландыратын судың жетіспеуінен күріш пен басқа да мәдени өсімдіктерді өсіретін егістіктің көлемі азайған. Әйтсе де, елді мекендердің бір-бірінен қашық орналасқандығы мал шаруашылығын дамытуға қолайлы болып отыр. Әсіресе, оның ішінен ірі жүнді қой, түйе және жылқы шаруашылығын дамытуға ыңғайлы. Оңтүстік зонада температураның қолайлығына байланысты шаруашылыққа жайлы, әсіресе көкөніс-бақша, жеміс-жидек, майлы және техникалық мәдени дақылдар мен жүзім өсіруге қолайлы. Сондықтан соңғы жылдары мұнда негізгі мәдени өсімдік күрішпен бірге мақта және т. 6. өсіруді дамытуда.

Орталық зонада шаруашылықты дамытуға қолайлы болғандықтан мұнда күріш және күріш тұқымдасына жататын басқа да мәдени өсімдіктер, дәнді, майлы, бау-бақша, жеміс-жидек егілуде. Кез-келген жер қоры құнарлылығымен ерекшеленеді. Қызылорда облысына тән климат, өсімдіктер дүниесі, гидрологиясы мен гидрогеологиясы негізінде қалыптасқан топырак жамылғысы жер ресурстарының сапалық жағдайына ерекше ықпал жасайды. Осыны негізге ала отырып, облыс аумағындағы топырақтарды екі үлкен топқа бөлуге болады:

- суармалы егіншілік дамыған атыраулық ылғалды топырақтар;

- шөлейт бөлігінде ескі заманнан қалған суармалы егіншіліктің ізі бар және мал жайылымына пайдаланылатын құрғақ топырақтар[3]. Топырақтың құнарлығының өзгеруіне адамдар әрекеті де әсер етеді. Ғылыми тұрғыдан әрекет жасаса, топырақ құнарлығын арттырады, ал жауапсыздықпен қарайтын болса, топырақ құнарлылығын төмендетеді немесе жойып жібереді.

Топырақ құнарлылығын, жерді пайдалану тиімділігін арттыру жөніндегі негізгі агрономиялық, агротехникалық, агромелиоративтік, ұйымдастырушылық шаралар мыналар:

1. Топырақты эрозиядан (азудан) қорғау. Эрозияның негізгі үш түрі бар: жел, су және техникалық. Тегіс емес, тақыр жерлерде жауын- шашын топырақтың құнарлы қабатын жуып кетеді. Ормансыз ашық жерлер, әсіресе өнімділігі құртылған (жыртылған) жерлер жел эрозиясына ұшырайды, топырақтың құнарлы қабатын жел ұшырып кетеді. Жерді ауыр техникамен өңдеу, жылма-жыл бір дақылды егу, техниканың жолсыз жерлермен жүруі топырақ эрозиясын күшейтеді. Шөл және шөлейт аймақтарда маусымдық пайдалану тәртібін сақтамай шамадан тыс мал жаю, техникалардың жүруі өсімдіктердің, әсіресе құнды өсімдіктердің жойылуын тудырып отыр. Беті ашылған топырақ жел, күн, су эрозиясына ұшырайды. Бұл қауіптен қорғанудың басты жолы тоғайлар өсіру, суландыру, реттеп пайдалану.

2.Топырақты сортаңданудан (тұзданудан) қорғау. Топырақтың тұздануы жауын-шашын мөлшері буланатын ылғалдан аз болғанда болды. Егістікті көп жыл бойы көлдетіп суғару топырақтың тұздануын тудырады. Жаңбыр суының жер бетіне көлкіп жатып булануы жерді сортаңдандырады. Егістікті, жайылымды суғарудың озық тиімді әдістерін қолдану топырақты сортанданудан сақтайды.

3. Топыракты құм басудан қорғау жолдары - ағаш (сексеуіл, жыңғыл),бұталар отырғызу, көп жылдық шөптер егу.

4. Жерді батпақтанудан қорғау үшін гидромелиоративтік жұмыстар жүргізу, суғару жүйелерін жетілдіру қажет болады.

5. Топырақтағы қоректік заттарды сақтау үшін мелиоративтік жұмыстар, сортаң жерлерді әкпен, гипспен өңдеу, арнаулы әдіспен жырту, тыңайтқыш беру, мал жаюды ретеу, т.б. агрономиялық жұмыстар жүргізіледі.

6. Топырақты уланудан қорғау - пестицид, гербицид, тыңайтқыштар қолдану мөлшерін реттеу, өндіріс, тұрмыс қалдықтарынан қорғау, санитарлық

сауықтыру шаралары болып табылады.

7. Құрылыс, жол салу, жер қойнауын барлау, пайдалы қазбаларды өндіру, қалдықтарды орналастыру нәтижесінде бүлінген жерлерді қалпына келтіру (рекультивация) республикамыздың жер қойнауын едәуір жақсартады.

8. Егістік. құнарлы жерлердің ауыл шаруашылық айналымнан шығарылуын болдырмау шаралары заңдастыруды талап етеді.

Соңғы жылдары әр түрлі құрылысқа, саяжайға, жолдарға, сауда орындарына егістікке қолайлы, құнарлы тегіс жерлерді, ормандарды бөлу кең етек жайып келеді. Оны заңдастырып тоқтату қажет-ақ[4]. Аталған жұмыстар арнаулы ғылымдар саласындағы жетістіктерге сүйеніп жүргізіледі. Сонымен қатар бұлар экономикалық шаралар болып табылады. Өйткені жұмсалатын қаржы, материалдық шығындарды есептен, шаралардың экономикалық тиімділігін анықтау қажет.

Жерді қорғау, тиімді пайдалану шараларын жүзеге асыру үшін экономикалық есептеулер, бағалаулар жүргізіледі. Жердің құнарлығын бағалау, қалпына келтіру, қорғау, жақсарту шығындарын анықтау, жерді нарықтық қарым-қатынасқа қосу, т.б. экономикалық есептеулерді, бағалауды талап етеді[5]. Қорыта айтқанда, жер өндіріс қорының көзі, әрі өндірісті орналастыруортасы ретінде өндірістің барлық саласына қатысты.

Өндірістің даму қарқыны артқан сайын жер байлығын, жер корын пайдалану мөлшері де өсіп келеді.

Соған байланысты, жер ресурсының тиімді қорының сапасының төмендеуі қоғамның өндіріске жұмсалатын шығынының артуына кері әсер етуде. Жер қоры сапасының төмендеуінен туындайтын өндіріс тиімділігіне кері әсерді ғылыми техникалық жетістіктер нәтижесі де жоя алмай отыр. Сондықтан жер қорын үнемді, тиімді пайдалану кезек күттірмей шешімін табуы тиіс мәселеге айналып отыр. Оны шешу үшін жерді тиімді пайдаланудың қазіргі экономикалық механизмге сай жаңа экономикалық жағдайларды ұйымдастыру керек және осындай комплексті жолдардың ішінен ең тиімдісін, ең қолайлысын, нақтысын таңдап алуымыз қажет.

1.2. Қызылорда облысының әкімшілік - аумақтық бөлінісі

Облыста 7 аудан және 2 қала (облыстық және республикалық маңыздағы), аудандық бағыныстағы - 2 қала, 145 - ауылдық және кенттік округ, 265 - елді мекен бар [6].

Қызылорда қаласы - облыстың әкімшіліктік, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми, білім және мәдени орталығы. Бұл қала өзінің функционалды әр түрлілігімен, оңтайлы экономикалық-географиялық орналасумен ерекшеленді. Осындай қасиеттеріне байланысты Қызылорда қаласы облыстағы барлық инновацияның және дамудың қозғаушы күші болып табылады.

Қармақшы ауданының аумағында Байқоңыр қаласы Қызылорда облысының құрамына кірмейді және республикалық бағыныстағы қала болып табылады. Байқоңыр қаласының аумағы Ресей Федерациясына ұзақ мерзімге жалға берілген. Қала аумағында ресей заңнамаларының күші бар және ресей валютасы қолданыста.

Қызылорда облысы - аграрлы-индустриалық аймақ болып табылады.

Облыстың едәуір экономикалық әлеуеті және табиғи ресурстары бар. Әкімшілік - аумақтық бөлінісі бойынша негізгі көрсеткіштер(1-кесте).

1-кесте.

«ТорғайПетролеум» Акционерлік қоғамдары, «ҚазГермұнай» БҚК және басқаларымен Оңтүстік Торғай ойпатындағы мұнайгаз кен орындарын игерген күннен бастап, 133 млн. тонна шамасында мұнай және 12 млн.м? газ өндірілді.

«ПетроҚазақстанҚұмкөлРесорсиз» АҚ Құмкөл кен орнында газтурбиналық қондырғы, «ТорғайПетролеум» Акционерлік қоғамының газ өңдеу зауыты, «Кеңлік» кен орнында ілеспе газды пайдаланып, газды бензин шығаратын өндірістер жұмыс істей бастады.
Мұнай-газ саласы, уран өнеркәсібі және құрылыс индустриясы дамуда, дәстүрлі күріш шаруашылығы бойынша облыс алда келеді (өңірде республикадағы күріш өндірісінің 90 пайызы өндіріледі).

Егер, бұрын ЖӨӨ-де жалпы индустрияның үлесі 3 пайызды құраған болса, қазіргі кезде - 49,4 пайыз, ауыл шаруашылығының үлесі - 3 пайыз шамасында.

Шикізаттық емес сектордан тұрақты жұмыс істейтін иодталған ас тұзын шығару, полиэтилен трубаларын және темірбетон бұйымдарын шығаратын өндірістер. Келешекте шыны зауытының, мұнай өңдейтін, цемент және әктас шығаратын зауыттардың, тау-кен байыту комбинатының, құс фабрикасының және т.б. құрылыстарын салу жоспарлануда.

Тиімді географиялық орналасуы, табиғи ресурстары, өндірістік және ғылыми-техникалық әлеуеті облыстың еліміздің оңтүстік бөлігінде логистикалық орталық болуына мүмкіндік береді. Бұл мақсатқа қол жеткізу

үшін Үкіметтің қатысуымен «Батыс-Европа - Батыс Қытай» мега жобасының

құрылысы жүргізілуде. «Батыс Еуропа - Батыс Қытай» магистралы облыстың 7 ауданын және Қызылорда қаласын қамтиды. Трассаның облыстың аумағындағы тұзындығы 812 км, жобаның облыс аумағындағы құны 184 млрд. теңге. Сондай- ақ, облыстың шекарасын 7 аудан мен Қызылорда қаласын қамтитын теміржол тармағы қиып өтеді. «Қорқыт ата» аэропорты бар.

Өнеркәсіп. 2012 жылдың қаңтар-желтоқсан айларында облыстың өнеркәсіп кәсіпорындарымен 1,1 трлн. теңгенің өнімі өндіріліп, 2011 жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 101,0 пайызды құрады.

Тау-кен өндіру және карьерлер қазу өнеркәсібінде 1,0 трлн. теңгенің өнімі өндірілді немесе 2011 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 100,4 пайыз. Шикі мұнай өндіру 10886,6 мың тоннаны құрады немесе 2011 жылдың сәйкес кезеңіне 99,4 пайыз.

Өңдеу өнеркәсібінде 47,0 млрд. теңгенің өнімі өндірілді немесе 107,4 пайыз.

Электр энергиясымен жабдықтау, газ, бу беру және ауа баптау бойынша нақты көлем индексі 122,0 пайызды құрады.

Сонымен қатар, Индустриаландыру картасына 2012 жылдың 2-ші жартыжылдығында 2012 жылы іске қосылатын | жоба енгізілді. Ол Кірпіш күйдіру зауытының құрылысы.

Инвестициялық қызмет. Негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі 253471 млн. теңгені құрады немесе 2011 жылдың осы кезеңіне 109,3 пайыз.

Тұрғын үй құрылысы. Жалпы алаңы 293338 шаршы метр болатын тұрғын үйлер салынып, 2011 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 109,9 пайызды құрады.

Көлік. Жүк тасымалдау көлемі 98369,4 мың. тонна жүкті құрады немесе 2011 жылдың осы мерзіміне 103,0 пайыз. Осы кезеңде жүк айналымы 13 798,7 млн. тонна шақырымды құрады немесе 105,2 пайыз.

Автокөлік кәсіпорындары тасымалдаған жолаушылар саны 232 368,6 мың. жолаушыны құрады, яғни 2011 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 120,3 пайыз. Ал, жолаушылар айналымы 4078,4 млн. жкм құрады немесе 115,9 пайыз.

Шағын және орта бизнесті дамыту. Статистикалық регистр мәліметтері бойынша 2013 жылдың 1 қаңтарына облыста 4652 шағын кәсіпкерлік субьектілері (заңды тұлғалар) тіркелген, яғни 2011 жылдың сәйкес кезеңімен

салыстырғанда 6,8 пайызға жоғары.

Шағын және орта бизнесте жұмыспен қамтылғандар саны 65695 адамды құрады, яғни 2011 жылдың сәйкес кезеңіне 104,1 пайыз.

Ауыл шаруашылығы. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлемі 48 316,9 млн. теңгені құрады немесе 102,9 пайыз.

Облыс шаруашылықтарының барлық категорияларында 2011 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда мүйізді ірі қара малдың басы 98,0 пайызды, 87,8 пайызды, ешкі 85,2 пайызды, жылқы 98,8 пайызды, түйе 104,0 пайызды құрап, тиісінше 235,9 мың бас, 428,1 мың бас, 221,7 мың бас, 67,8 мың бас. мың басты құрады.

Есепті кезеңде 32,3 мың тонна ет, 74,7 мың тонна сүт (сиыр сүті), 9,7 млн дана (тауық) жұмыртқа өндіріліп, тиісінше 2011 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 101,4; 98,9; 80,0 пайыздарды құрады.

Әлеуметтік сала. Жалпы облыс бойынша есепті кезеңде 11577 жаңа жұмыс орны ашылды. Оның 1833 - өнеркәсіп, 1272 - ауыл шаруашылығы, 988 159 - көлік, 833 - білім, 474 -денсаулық, 2941 құрылыс салаларында, 1216 - басқа салаларда, уақытша және маусымдық жұмыстарда -1861(2-сурет).

Суретте көріп отырғандарыңыздай республика мен облыстың атаулы акшалай табысы көрсетілген. Республика халқының атаулы ақшалай табысы

2015 жылы 17303 теңгені көрсетсе, 2017 ж. 23128 теңгеге өсіп отыр. Ал облыста аталған жылдар ішінде 5618 теңгеден 7771 теңгеге жоғарылаған. 2016 жылдың қаңтар-ақпанындағы облыс бойынша бір қызметкердің орташа айлық жалақысы 15237 теңгеге жетті, бұл 2015 жылдың осы кезеңіндегі көрсеткіштің 115,1 пайызын құраған. Облыста бұл көрсеткіш 2013 ж. 3998 теңгеден басталып, 32825 теңгеге дейін жоғарылап отыр (1-сурет).

Экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа жалақыда айтарлықтай айырмашылықтар бар. 2016 жылдың қаңтар-ақпанында ең жоғары жалақы мөлшері тау-кен өнеркәсібінде (50392 теңге), ең төменгі-ауыл, орман және балық шаруашылығы саласында (5640 теңгеге), олардың айырмасы 8,9 есеге жетті. Облыс аралығында 2017 ж. бір қызметкердің орташа айлық жалақысы

20138 мың, оның ішінде аудандар ішінде Арал ауданында 15504, Жалағашта

12065, Жаңақорғанда 11934, Қазалыда 18590, Қармақшыда 14128, Сырдарияда 10586, Шиеліде 17983 теңгеге жеткен. 2012 ж. облыста жалақы көрсеткіші 30948 теңгеге көбейіп, барлық облыстағы қызметкердің жалақысынан 3500 теңге көлеміндей көбею байқалған. 2013 ж. республикада 40790 мыңды құраса,облыста 36116 мың, 2014 ж. 46859 теңгеге жетіп көбейген, яғни осы жылы аудандар аралығында жоғары жалақы Қазалы ауданында 33510 теңгені құрап, 2012 жылмен салыстырғанда, 4200 теңгеге жоғарылаған. 2016 жылдың 3 тоқсанына 32776 теңге жетіп, 2017 жылдың осы жылымен салыстырғанда 40781 теңгеге өскен.

Республика бойынша халықтың ақшалай табыстарының серпіні орташа жан басына шаққанда, 2012 ж. 15787 мың теңге, атаулы ақшалай табыстардың индексі, 123,2%, айына жан басына шаққанда Қызылорда облысында 11724 мың теңгені құраған. Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасынан төмен халықтың үлесі 28,5%, зейнетақы 11,5%, жәрдемақы 3,8%, шәкіртақы 0,2, туған туысқандардан түсетін материалдық көмек, алимент және басқа кірістен 4,3% үлесін құраған.

Атаулы ақшалай табыстарының индексі 2013 ж. 19152 мың теңгені құраса, 2014 жылы жан басына шаққанда халықтың атаулы табыстары 25226 мың теңге жеткен. Осы жылы Қызылорда облысында айына жан басына шаққанда 2013 жылғы көрсеткішпен салыстыра келе 18889 мың теңгеге өскен. 2015 жылмен 2016 жылды салыстырсақ, 30781 мыңнан 34736 мыңға көтерілгенін байқауға болады. 2016 ж. Қызылорда облысында айына жан басына шаққанда 32776 мыңды құраса 2017 жылы 40781 мың теңгеге өскен.

Орташа жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстың мөлшері 2015ж. 5618 теңгені құрап, атаулы ақшалай табыс 120,1%, ал нақтысы 111,1%-ды құрады. 2016 ж. өткен жылдың сәйкес кезеңіне облыстағы атаулы ақшалай табыстың көрсеткіші 123,7%-ға көтерілсе, республикада бұл көрсеткіш 110,7%, ал нақты жалақының мөлшері 103,2%-ды құраған.

2-кесте.

2012 жылдың 9 айы. ҚР Статистика агенттігі.

1.3 Ұлттық экономикалық қабілеттіліктің негізгі теориялық тұжырымдамалары, алғышарттары және факторлары

Ұлттық экономика — салалық және аймақтық кеңістікте және мемлекет масштабында құрылатын экономикалық қызмет болып табылады және елде қалыптасатын экономикалық, саяси (мемлекеттік) дәне идеологиялық (қоғамдық) тәртіпке жауап беретін институционалдық жүйемен реттеледі. Әлемдік экономикалық жүйедегі орынды анықтайтын ұлттық экономиканың даму деңгейін бағалау үшін халықтың өмір сапасын, ұлттық қауіпсіздігі мен халықаралық тауар, қызмет және капитал нарықтарында елдің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін ұлттық байлықты қолдану деңгейін анықтау қажет [9].

Жалпы, бүгінгі таңда экономикалық теорияда ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің бірыңғай анықтамасы жоқ екенін айту қажет. Халықаралық және отандық тәжірибеде салыстырмалы талдау негізінде, зерттеу мақсатымызға сәйкес ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін келесідей анықтау орынды деп санаймыз: ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі – тиімді бәсекелік орта жағдайында экономиканың елде тауарлар мен қызметтерді ұдайы өндіру үдерісінде экспорттық мүмкіндіктерін экономикалық, индустриялық-инновациялық әлеуетін көтеруге қолдануы, сол арқылы халыққа жоғары өмір сапасын қамтамасыз ету қабілетін.

Ғылыми-техникалық және инновациялық дамуға және жекелеген салаларды, аймақтарды, өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін көтеруге салынған инвестициялардың тиімділігі басқару жүйесінің рационалдылығынан тәуелді болады. Тиімді басқару жүйесін құруды анықтаушы факторлардың үйлесімін міндетті түрде келесідей жүзеге асыру керек: факторлар үйлесімі басқарудың инновациялық технологияларын енгізу мен бәсекелік ресурстарды қолданудың тиімділігін көтеруге бағытталған өндірісті ұйымдастыру арқылы экономиканың бәсекеге қабілеттілігін құруға себепші болуы тиіс. Қызмет көрсетуші және ғылым салаларын дамытуды ынталандыру факторлары иеленетін (приобретаемые) факторлар (фундаменталды және қолданбалы зерттеулер, технологиялар, ашылулар, т.б.) арқылы қамтамасыз етілуі тиіс және дамыған қызмет көрсету салалары арқылы жүзеге асырылуы тиіс (мысалы, бірқалыпты және қаржылық тұрақты банк жүйесі, тәуекел капиталының болуы, әсіресе, венчурлық, қуаты ғылыми-зерттеу базасы, т.б.).

Экономикалық бірлік негізделетін аймақта жалпы артта қалушылық жағдайында жеке әлеуметтік инфрақұрылымның элементтерінің жоғары деңгейін қамтамасыз етіп отыру қажеттілігі экономикалық агенттердің шығындарын елеулі түрде көбейтеді. Бұл жағдайды есепек алмау теріс әлеуметтік салдарларға әкелуі мүмкін: жұмыс күшінің ағылуы, фирма персоналы мен басшылығы арасындағы келіспеушілік, компенсациялық төлемдер, т.б(3-сурет).

3 сурет. -Аймақта орналасқан салалардың бәсекеге қабілеттілігіне қажет жағдайды қалыптастырушы детерминанттар.

Территориядағы аймақтық детерминанттардың жиынтығы экономикалық агенттердің бәсекеге қабілеттілігіне елеулі әсер ететін кәсіпкерлік климатты қалыптастырады. Кәсіпкерлік климат елдегі бәсекелік артықшылықтың жоғары деңгейін қалыптастыруға қажет қолайлы (немесе тиімсіз) жағдайды жасайды.

Агент биліктік құрылымдардың аймақтық саясаттарына белсенді әсер ете алмағандықтан оның негізгі қызметі аймақта бар түрлі ресурстарды қолданудың рационалды әдістерін іздеуге бағытталуы тиіс.

жүктеу/скачать 2,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: