Дипломдық ЖҰмыс әбіш Кекілбаев шығармаларының тілдік және көркемдік ерекшеліктері Мамандығы: 5В020500 Филология
жүктеу/скачать 124,54 Kb.
|
2022 Распечаткаға дайын диплом
| Түскесін баяғыда-ақ бес қару белден,
Көреріміз бұл дүниеде ─ кеш қалу ма елден?! Шытшаның шытынған қабақ шыңына шығып, Қапыңды қай-қайдағы еске алуға келгем... (Дүние ғапыл, 109 б.). Мұндағы шытшаның шытынған қабақ шыңына шығып автордың өз қолданысы болып табылады. Себебі, шыт сөзі – Қазақ әдеби тілінің сөздігінде: «тұрмыста жиі қолданылатын жеңіл арзан мата» деп түсіндірілген. Ал, бұл өлең жолдарында биіктікті байқатып тұрған тәрізді. Жалпы қазақ биіктікті жақсы көретін халық. Бұл негізде «Құласаң нардан құла» деген де халық сөзі бар. Халықтың табиғат аясындағы тіршіліктің әр сәтін қалт жібермеу, жіті көзімен барлағандары ғана емес, халықтың бұл болмыстағы қабылдаудағы,бейнелеп танудағы өзіндік ерекшеліктерін аңғартып жататын тұстар. Бұл окказионал қолданыс арқылы белгілі бір құбылысты автордың ойында, санасында, сезімдік әлемінде алдымен бөлшектеп танып алып, сонан соң сол бөлшектерді қайыра біріктіріп көріп, өзінше ой түйіндеуі, соның негізінде өзінің де қалып күйі мен іс-әрекет қимылын өзінше түйсінуі, сезінуі, бағамдауы мен бағалауы жатыр. Сонымен қатар, жазушы окказионал құбылысты тудыру барысында дыбыстар үйлесімділігіне де назар аударғанын байқаймыз. Жазушы окказионализм жасау барысында ш-мен келетін аллитерация амалын ұтымды пайдаланған. Бұл да жазушының өзіндік таным мен стиль ерекшелігі. Зерттеушілердің пікірі бойынша, тіл мен таным, қоршаған ортаны қабылдау және сұрыптау ұстанымдары, ең алдымен, тілдің әмбебап ерекше табиғатынан, жалпы адамзат өмірінде атқарар қызметінен туындайды. Мәселен, кезінде ғалым С.Аманжолов тіл мен танымның арақатынасына мынадай сипаттама берген: «Тіл – амал, құрал, оның арқасында адам біріменбірі қарым-қатынасқа енеді, пікір алысады және бір-бірін түсініседі. Тіл ойлаумен тікелей байланысты болғандықтан, сөзді және сөйлемдегі сөздердің бірлігінде ойлау ісінің жетістіктерін тіркеп отырады. Демек, адамның дүние танудағы жетістіктері сөзде, сөйлем құрылысында тіркеледі, сөйтіп адам қоғамында пікір алысуға мүмкіндік жасайды» [15, 202 б.]. Э.Оразалиева өзінің «Когнитивті лингвистика: қалыптасуы мен дамуы» атты зерттеу еңбегінде: «Образды ойлау арқылы қалыптасатын кеңістік, уақыт заман туралы қағидалар негізінде, бір жағынан, болмыс шындығы дәйектелсе, екінші жағынан, жеке тұлғалардың өз бағыт-бағдарлары, қалаулары сұрыпталады. Адамзат санасының қызметі қоршаған әлемнің жалпы заңдылықтары, өзара байланыстары туралы мәліметтерді, білім негіздерін жүйелеуге мүмкіндік беретіндіктен, кез келген адам оның көмегімен алдына мақсат қоя білуге, жоспарлы әрекет етуге, табиғат және әлеуметтік орталарда өзін-өзі ұстауға дағдыланады. Олай болса, дүниетанымның негізгі бағыттары да уақыт өте келе, өзгеріп, жаңа құндылықтармен толығып отырады», – деп, танымдық аспектіде зерттеудің қажеттілігіне тұжырым жасайды [16. 56б]. Мәселен, Ж.Саткенова «Кейіпкер тілінің когнитивтік аспектісі (Б.Соқпақбаев шығармалары бойынша)» атты кандидаттық диссертациясында: «Когнитивті ғылым термині алғашқыда белгілі ақпаратты қабылдау, оны електен өткізу, ми қыртыстарында сақтай отырып, қажетті кезде оны тәжірибеде қолдану үшін енгізген. Нәтижесінде адамның миында білімнің қалыптасып және толығу жүйелерін зерттейтін ғылыми пәндер есебінде қолданылады. Адам санасында, миында қалыптасқан білім қыртыстарының көрінісін тек тілдің қызметі арқылы жүзеге асады. Тек тілдік бірліктер нәтижесінде коммуникативтік қарым-қатынасқа түседі. Сондықтан да тілдің когнитивтік лингвистикада алар орны өте зор» [17.46б] – деп ғылыми тұжырымдар жасайды. Ғалымның пікіріне жүгінетін болсақ, Ә.Кекілбаев шығармаларында кездесетін авторлық қолданыстардың уақыт, заман туралы қағидаларын өзінің танымы, тілдік санасы арқылы беруі деп түсінеміз. Мысалы: Еріншектік пен көңілшектік-ау... Сайтандай сахарамды буды сайқалды сағым. Аруақ қана апшытар ақикөз жұрттың Қой боғындай қорғасын қайтарды-ау бағын (Дүние ғапыл, 108 б.). Адамның жан дүниесіне, сезім күйіне қатты әсер еткен әлдебір оқиға, я болмаса өмір жолында кездескен келесі бір адамның кескін келбеті, түр-түсі т.б. елес түрінде формаға еніп, ой түрінде санада бейнеленіп, адамның ми қалтарысында қаз-қалпында мықтап орын теуіп қалып қоятыны белгілі. Қазақ халқының психологиялық таным-түсінігінде аруақ киелі ұғым-түсінік. Жазушы қазақ халқының ұлттық күн-көріс тіршілігіндегі дүниеліктерден ақпар беретін, ұлттық дүниетанымдағы өзіндік ерешеліктерді бейнелейтін ұғым-түсінік аруақ сөзі арқылы ақикөз жұрт деген окказионал қолданыс жасап тұр. Өлең жолдарындағы ақикөз жұрт окказионал қолданысының мағынасы арқылы елдің жағымсыз іске көңілі тоймай, басқарушылардың билігіне бағынбай отырған халықты көз алдымызға елестетуімізге болады. Яғни, ақикөз жұрт окказионал қолданысының негізгі мән-мағынасын мәтін ішінде онымен тіркескен өзге сөздерге қарап ажыратып тануға болады. Сонымен қатар бұл өлең жолдарында сайқалды сағым авторлық қолданысын кездестіреміз. Окказионал қолданыстар тіл иесінің күнделікті өміріне, рухани және тұрмыстық мәдениетіне, діни көзқарасына, я болмаса эстетикалық талғамына, дүниетанымына қатысты болып келетін тілдік бірлік. Осы негізде автордың танымымен сайқалды сағым деген жеке қолданысындағы тіркес жасалып тұр. Жоғарыда айтып өткеніміздей, бұл тіркестің мағынасын өлең жолдарындағы басқа сөздерге қарап түсіне аламыз. Мұндағы жазушының айтпағы суреттеп отырған адамға жаман нәрсенің аяқ астынан жабысқаны. 2014 жылы жарық көрген он бес томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» сайқал сөзіне мынадай түсініктеме берілген: Сайқал сын. Алдамшы, әзәзіл, жалған, сиқыр – күлкі (мінез, сөз). Ал өлең жолдарындағы сайқалды сағым ауыс мағынада болғанымен мәнмәтіннен тыс мағынасы ашылмайды. Сағым сөзі «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде»: 1. Ауаның біркелкі қызбауына байланысты табиғатта болатын құбылыс. 2. Ауыс. Бұлдыр, күңгірт, бұлыңғыр ой, нәрсе. Екі сөздің мағынасы жеке-жеке түсінікті болғанымен, тіркес күйінде жеке автордың танымымен жаңа қолданыс пайда болып отыр. Сағым деп қолданғанда, сағымның қандай екенін ғана емес, сонымен қатар жағымсыз экспрессия тудыруда таңдап алынған тілдік бірлік. Әр жазушының ойлауы мен сезінуінде, қиялы мен арманында өзіндік танымдық сипат, ерекшелік болатындықтан, сомдаған бейнелері өзіндік ұлттық ойы мен сезіміне, қиялы мен арманына негізделіп дүниеге келеді. Сондықтан да олардың ұлттық сипаты мінезінің табиғи қасиеттері болып саналатындығы окказионал қолданыстар сияқты тілдік бірліктер арқылы да көрінетінін төмендегідей мысалдар арқылы дәлелдеуімізге болады. Талдырмаш қыз кемпір болып арбиған, Бұла жігіт шалға айналып шалжиған Шалқалап кеп осы араға жайғасты, Жер астында жеркемік боп қалды иман (Дүние ғапыл, 110 б.). деген өлең жолдарында жеркемік авторлық қолданысы «иман» концептісімен байланыса келіп, адамдықтың негізі деген дидактикалық ойға құрылған. Мәнмәтіннен тыс жеркемік сөзін түсіну қиынға соғар еді. Автор иман сөзі арқылы іздеусіз, сұраусыз, құранның бағышталуынсыз қайтыс болған адамның жатқанын жеке танымдық негізде суреттей білген. Бұл өлең жолдарының діни сипаттағы лексикалық бірліктерді біртұтас мәнмәтінде алу арқылы олардың ішкі мазмұнын ұғынуға болады. Жалпы қазақ поэзиясында діни тақырыпты жырлау бұрыннан бар дәстүр. Осы дәстүрді әрмен қарай классикалық деңгейге жеткізіп жүрген ақындарымыз да жоқ емес. Адамның рухани болмысының қалыптасуында тіл мен діннің атқаратын қызметі өте зор. Ежелгі дәуірден екі қоғамдық сананың пішіні бір-біріне әсер етіп, бір-бірін дамытып, сол арқылы адам табиғаты мен рухани мәдениетінің баюына, қанат жайып өркендеуіне сол арқылы өмірдің, құқықтың, философияның, ғылымның тууына себеп болады. Қазақ халқы да жер бетіндегі басқа халықтар сияқты дүниетаным мен діни наным-сенімнің ұзақ уақыт эволюциялық даму жолын бастан кешірді. Әлбетте, қоғамдық санадағы эволюциялық өсіп-өркендеудің із-бедері сол халықтың дінінде, діни ұстанымында, таным-түсінігінде, мінез-құлқында сақталатыны күмәнсіз. Міне, осы әлеуметтік таным-түсінік жинақталып келіп, қазақтың жалпы халық ретіндегі мінез-құлқы мен қабілет-қарымын діни табиғатының бейнесін айқындап көрсетеді. Суреткер шығармаларынан алынған тілдік деректерді талдау арқылы халқымыздың қоғамдық сананың пішіндері – тіл мен діннің байланысы негізінде жазушының танымы арқылы окказионал қолданыстар жасалғаны байқалады. Зерттеушілер пікіріне сүйене отырып, ғалым Ә.Әмірбекова когнитивтік лингвистикадағы когнитивтік жүйе бөлшектері мен когнитивтік ойдың формасын төмендегідей көрсетеді: Ойбейне; Прототип; 3. Схема; Сценарий; Фрейм; Концептуалды метафора [18.86б] . Бүкіл әлемнің шындығы танымдық негізде ойбейнелер сияқты концептілік құрылым арқылы да беріледі. Ойбейне – белгі бір ұлттың әлемнің бейнесі мен шындығын тануы үшін қалыптасқан заттар мен құбылыстар жайлы ұғым. Мәселен, ғалымдар қазақ халқы танымындағы үкілі тақия, қазақи тақия, қыз жібектің көші, қамажай ойбейне түріндегі концептілік тип деп таниды [19.80б]. Жазушы шығарамасында ойбейнелер төмендегідей мысалдардан көрінеді. Садағын көздеген тұстан жай атқылатқан, Найзасын қадаған тұстан май атқылатқан,. жүктеу/скачать 124,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|