Дипломдық жұмыс Мамандығы: 5В011900- шет тілі: Екі шетел тілі Қазақстан Республикасы Алматы, 2017
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
a92b8b33d9991586249b80d1e613c81c
| Рухани құндылықтар
Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігінде» өмір мәні пайымдалып, жалпыадамзаттық рухани байлықтар-мұрат, діни, этика, өнер және даналықтың мәні сараланған. Ғұлама ақиқатқа жету жолын адам мен әлемнің, ұлы ғалам мен микроғаламның үйлесімді болуы туралы қағидаға негіздейді. Төрт құдірет-от, су,ауа, жер жайлы ежелгі дәуірдің философиялық түсінігіне сүйене отырып әлем осы төрттағанның үйлесімінен жаралған деп санайды. Бұл жалған дүниені ақыл тезіне салып түзетуге болатынына да сенген ғұлама әлемдік үйлесімдік негізінде әділетті адмзат қоғамын құруды армандады. Сондықтан ол ғылым мен білімге зор мән берген. «Құтты біліктің» негізгі айтар ойы-адамның адами жетілуі мен кісілік кемелденуі, сол арқылы мемлекет пен қоғамды қуатты, мықты, құтты ету. Кісілік кемелдену жолына түскен адам-өзінің қасиетіне, қалыбы мен негізіне мейлінше жақындаған асыл жан. Дастан оқырманына құт-береке мен бақытқа өз адамгершілігін асыл етумен ғана жетуге болатынын ұқтырды. Ондағы «өзіңді ұмытпау» қағидасы адамның адамшылығын танытар қасиет-адамгершілік пен кісілікті жетілдіруге бағыттылған. Ақын өтпелі өмір мен өлім жайында терең толғанады. Оның ойынша, өкініштің ең ауыры өлшеулі өмірде дүние қызығы мен тән тілегі жетегінде кетіп, діл тазалығын сақтай алмаудан туады, сондықтан адам өзінің кісілік қасиетімен бірге өмірдің өткіншілігін де ұмытпауы қажет. [32.23-28] Жүсіп Баласағұнның ғаламдық ғылым мен мәдениетте, соның ішінде мұсылман философиясында алар орны ерекше. Ғұлама ислам әлеміне «мейірім», «ақиқат», «сұлулық», «ғылым» және «адам» ұғымдарын бірлікте қарамтыратын күрделі тұжырымдаманы енгізді. Данышпан ғалымның философиялық мұрасында оқымысты адам этикасы, оның қоғамдағы мінез-құлқы, маңайындағы адамдар тағдырына жауапкершілігі, алауыздықты, қантөгісті және басқа да әлеуметтік қарама-қарсы күштердің немесе мүдделердің қақтығысуын қақпайлау мәселксі негізгі тақырып болып алынады. Оның ойынша, егер кімде-кім өнегелі қасиет пен қайырымдылыққа, оған қоса игілікке қабілетті болмаса, ғылымда елеулі жетістікке жете алмайды. Сондай-ақ әдемілік пен қайырымдылық тақырыбы, эстетикалық және этникалық ұғымдардың бірегейлігі де туындының негізгі нысаны болғанын айта кеткеніміз жөн. Ғұламаның түсіндіруінше, мінез-құлықтық, интеллектуалдық қайырымдылық-ерекше эстетикалық құндылық болып табылады. Мінез-құлықтың қайырымдылық әдемілікті тудырса, мінез-құлықтың қатыгездігі ұсқынсыздықтың өршуіне себепкер болмақ. «Құтты білік» дастанында халық қамын ойлау, халыққа қамқорлық жасау билік иелерінің басты міндеті болып келеді. Күнтуды Елік өзін: Дүниенің нұрлы жомарт алыбы- Күнді қара, сөнбейтұғын жарығы. Жарқыраған күнді көр де, көр мені,-деп сипаттайды. Күн жер бетіндегі барлық тірі жанға бірдей өзінің сәулесін шашады. Күн нұрына бүкіл адамзаттың бірдей тамсануға мүмкіндіктері бар; Шыққан соң Күн, жаман-жақсы демейді, Жарық төгіп бәрін бірдей жебейді,-деген бәйітпен Баласағұн аспандағы күнді адам бойындағы ізгі қасиетпен байланыстыра білген. Табиғаттың ізгі заңдылығын басшылыққа алған ғұлама дастандағы бас кейіпкер Елікті Күнтуды деп атайды. Бұдан ғұламаның терең философиялық ой-өрісін байқауға болады. [33.40] «Құтты білік» дастаны оқырманына құт-береке мен бақытқа өз адамгершілігін асыл етумен ғана жетуге болатынын ұқтырады. Ондағы «өзіңді сақтау», «өзіңді ұмытпау» қағидасы адамның адамшылығын танытар қасиеті- адамгершілік пен кісілікті жетілдіруге бағытталған. Ақын өтпелі өмір мен өлім жайында терең толғанады. Оның ойынша, өкініштің ең ауыры өлшеулі өмірде дүние қызығы мен тән тілегі жетегінде кетіп, діл тазалығын сақтай алмаудан туады, сондықтан адам өзінің кісілік қасиетімен бірге өмірдің өткіншілігін де ұмытпауы қажет. Адам баласының қадір-қасиеті біліммен, ақылмен екендігі айтылады Адамды хақ жаратты да ескерді: Оған ақыл, білім, өнер, ес берді. Көңіл берді әрі тілін тербетті, Ұят берді, берді құлық, келбетті. (Ділін оңдап, ерік берді тіліне, Ұят берді қылық-құлық, тініне!) Білік берді-адам бүгін жетілді, Ақыл берді-талай түйін шешілді. Кімге хұда берсе білім, ақылды, Қолы жетіп, алар ол мол асылды! Ақылды-ұлы, біл, білімді-білікті, Қонса екеуі, ұлы етер жігітті. (Ақылды-ұлық, білікті-ұлы, қарасаң, Екеуі ұлы етер құлдың сарасын.) Бұл сөзіме куә мұндай сөз де бар, Сөзді естіп, аларыңды көздеп ал: «Ақыл қайда болса, ұлылық толады, Білім кімде, сол білікті болады. Ақылды ұғар, білімділер біледі, Түгел болар білімді, есті тілегі!» Білік мәнін біл, не дейді білген ер: Білім білсең, бәле жүрмес іргеден. Білімсіздер бар кеселді көреді, Емдемесе, тектен-текке өледі. (Надандарды дерт пен бәле үйірер, Емдемесе, ерте сөніп, күйінер...) Кел, ай, надан! Дертке дауа жасағын: Надан білім алса, құты тасады. Ақыл-бұйда, ере түссең-жетелер, Сансыз арыз-тілегіне жетер ер! Ақыл болса, пайдасын ер көп көрер, Білім білсе, әзіз тірлік өткерер! Ақыл күллі ісіңді алып шығатын, Бұл біліммен көрер бектер мұратын! (Күллі ісіңді ақылыңмен баптағын, Уақытыңды біліміңмен сақтағын.)[34] Сонымен дастанның алғашқы бәйіттері халық бағалаған адамгершілік, білім мен тіл өнері, адам баласының қадір-қасиеті біліммен екендігін айтудан бастауы тегін емес. Құт та, ырыс та-білімде. Бақытың-ақылыңда. Көне дәуір ғұламасының халық санасында жүрген прогрессшіл идеялары сонау XI ғасырда айтылған. Дәстүріне берік қалыптасып, бүгін халықтың тәлім-тәрбие негізіне айналған. Жүсіп Балсағұн сол 1069 жылы: Білім күтпе қызба адамнан , тасырдан; Ашулы адам адасады ақылдан; Қызбалық-сұм, ақыл-естен тандырар: Жайсаң ерді ашу қапы қалдырар!(334-336-бәйіт); Ұры-қары қол жеткізіп ала алмас! (313-бәйіт); Кісі мәңгі болмас, мәңгі-ат,ары; Мәңгі қалар оның жақсы атағы! (229-бәйіт), -деп жазса, бір таңданарлығы осынау өлең жолдарындағы ақылды ойлар халық даналығында күні бүгінге дейін сақталып келгені ғаламат. Ақын сол кездегі ұлан-байтақ өлкені жайлаған түркі халықтарының рухани өмірінің халықтың эстетикасының мәнін, дәнін қағазға көркем түсірген. Адамшылдықты, жақсы атты бол! Жүрген тынып, тынған ақыр өледі. Уақыт та, өмір де бір орында тұрмайды. Келген кетеді. Туған өтеді. Бек бол, бай бол мейлі, кедей бол мейлі, бір қара жердің қойнында теңеледі. Ал, жақсының өзі өлсе де аты өлмейді. Жаман ат та сондай. Құттың құты, бақыттың бесігі билік те, байлық та емес адамшылық. Адамдық. Адам бол, арлы бол, ізгі бол. Міне, Жүсіп Баласағұн дастанының көкірекке құяр бір сыры: Кісі міні ақылменен күзелер, Халық міні білімменен түзелер. Ақылды бек-басшысы елдің шырығы, Қылыш жұмсау-білімсыздің қылығы (221-222-бәйіт). Адам бол, ақылды болу деу бір басқа да, оның жөн-жобасын көрсету, бағыт беру бір басқа. Баласағұн адамшылық негізін қанатты, даналық сөздерімен сіңіреді. Жақсы-жаманның тіл-жағын айырып көрсетеді: Пайдасы көп, аз ақылды аз деме, Қадірі көп, аз білімді аз дем! (305-бәйіт) Бұдан нақты түсіндіру мүмкін емес. Білімді, ақылды болумен іс бітпейді, аз да болса пайдасын, қадірін көрген жөн. Енді бірде: Төрт нәрсе бар, аз деп ұғып, кейіме, Дана айтқан сөзді түйген зейінге; Бұл төртеудің біреуі-жау, бірі-өрт, Үшіншісі-тіршіліктің торы-дерт, Бұлардан тыс біреуі бар, ол-білім, Осыл көрме, төртеуінің ешбірін (310-312-бәйіт) Жау, өрт, дерт, білім. Бұларды аз деп ойлама. Көп бұлардың пайдасы да залалы, бірі беріп, екіншісі алады дейді. Білімді ақын химиәға (химия) теңейді. Ақыл-ойдың тоғысып, қорытылып шығатын ордасына балайды. Білім де жұпар сияқты тез тарайды дейді: жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|