Дипломдық жұмыс Мамандығы: 5В011900- шет тілі: Екі шетел тілі Қазақстан Республикасы Алматы, 2017
-кесте Халық тәлім-тәрбиесінің негіздері
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
a92b8b33d9991586249b80d1e613c81c
- Бұл бет үшін навигация:
- Төрт діңгектің көріністері
- Тәрбие бағыттары
| 4-кесте
Халық тәлім-тәрбиесінің негіздері «Құтты біліктегі» төрт діңгек Дәулет Әділет Ақыл Қанағат Төрт діңгектің көріністері: Ежелгі рухани танымында мақал-мәтелдерде әдет-ғұрыптарда Аңыз-әңгімелерде өсиет, нақыл сөздерде салт-дәстүрлерде
Тәрбие бағыттары: Ақыл-ой тәрбиесі Адамгершілік тәрбиесі Ізгілік тәрбиесі Еңбек тәрбиесі Отбасы тәрбиесі Әдептілік тәрбиесі Эстетикалық тәрбие Отансүйгіштік тәрбиесі 4-кесте - Халық тәліміне негізделген «Құтты білік» дастанындағы төрт діңгектің жүйесі. Суретте көрсетілгендей «Құтты біліктің» негізін қалайтын басты төрт кейіпкер, төрт символикалық ұғым-Әділ, Дәулет, Ақыл, Қанағат. Дастанда олар халық тәлім-тәрбиесінің көздерін ежелгі рухани танымға байланысты аңыз-әңгімелер, сөздің көркі-мақал-мәтелдер, халықтың өмірін құрайтын әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер арқылы ашып көрсетеді. Бұлардың әрқайсысы халықтық педагогикада кеңінен тараған тәрбие бағыттарын құрайды. «Құтты біліктегі» тәлім - тәрбие көздерін, ең алдымен, бас кейіпкерлердің аттарынан байқауға болады. Жүсіп Баласағұн бұл туралы: Күнтуды деп бастадым сөздің басын, Тізейін деп шындығын көздің асыл. Айтолдыны еттім жыр-мархаббатты, Нұрын төккен бақыттың, шапағаттың. Бұл Күнтуды заңның шын қара басы, Ал, Айтолды Бақытты баламасы. (Бұл Күнтуды тұп-тура заңның өзі, Ал, Айтолды-бақыт һәм құттың көзі.), - деп сипаттай келе басты кейіпкерлердің көздеп отырған тәрбиелік мақсатын белгілей отырып, Күнтудыны шындықтың көзіне, заңның шын қара басына, тұп-тура заңға теңесе, Айтолдыны нұрын төккен бақыттың, шапағаттың, ақылдың, құттың күзіне балайды: Өгдүлмішті сонан соң сөзге қостым,Ақылы асқан одан өзге достым. (Ақыл жасар ғажайып, ғаламатты, Ақыл деп ат қойдым мағынамен(355-257-бәйіт)- деп ақыл мен қанағатқа сипаттама береді. Жүсіп Баласағұн «Құтадғу біліктің» танымға қатысты бөлімінде адамға деген ізгілікті қатынасты барынша терең ашуға және адамның тұрмыс-тіршілігімен қатар оның жан дүниесін де табиғатпен тығыз байланыстыруға тырысады. Ал дастанның негізгі өзегіне айналған әділеттілік пен бостандыққа ұмтылу танымның қайнар көзі ретінде алынады. Әділет дами келе қоғамдық заңдылықты ұғынуға, бостандыққа ұмтылуға, өзін-өзі тануға, яғни парасатты сана-сезімге әкеледі. Заңдылық жолымен одан әрі даму соның ықпалымен кеңістік пен уақыт өлшемін ұғынуға ұласады. «Құтты білікте» ерекше мән беріп жазылған аса маңызды мәселелердің бірі-адамдардың бірін-бірі құрметтеуі, ізет көрсетуі, сыйлауы. Ғұлама «Құтты білік» еңбегінде ерекше мән беріп, зор шабытпен жазған аса маңызды мәселелердің бірі-адамдардың бірін-бірі құрметтеуі, ізет көрсетуі, сыйлауы. Атап айтқанда, мұнда «Жастардың қарттарға, қариялардың жастарға, әкімдердің өз қоластындағы қызметшілеріне, жалшылардың өз қожаларына, балалардың өз әке-шещесіне, ата-ананың өз перзенттеріне деген ізгі құрметі қандай болу керек?» деген сауалға жауап берілген. Бұл орайда Жүсіп Баласағүн «Жақсы мінез-құлық, әдептілік, кішіпейілділік ең алдымен тәлім-тәрбиеге байланысты» деп ой түйеді. Сондықтан жас нәресте өмірге келісімен-ақ оны тиісінше тәрбиелеу бастау әке-шешенің қасиетті борышы екенін айтады. Ақын әсіресі, жастарды өркөкірек, тәкаппар, қуыс кеуде болудан көбірек сақтандырады. Кішіпейілділік үлкенге де, кішіге де бірдей жарасатын қымбат қасиет екенін ескертеді. Кісілік қымбат емес, кішілік қымбат. Ұлық болсаң, кішік бол. Жалпы, ойшыл ғалымның «Құтты білік» дастанында әлі де зерделеуді қажет ететін мәселелер толып жатыр. Өз дәуіріндегі, өз қоғамындағы түркі халықтарының мәдени құндылықтарын жалпы адамзаттық ұстанымдарға ұластыруы арқылы Жүсіп Баласағұн адамзаттың мәдени тарихына өлшеусіз үлес қосты.[29.38] Жүсіп Баласағұн дастанына «адам» тұлғасын қалыптастыратын рухани дүниенің тазалығын өзек етіп, өз заманының қоғамдық-әлеуметтік жағдайына байланысты «адам» феноменін құрайтын негізгі жақсылы-жаманды қасиеттерді «билеушіге» (билеуші тап өкілдеріне) қатысты айтады. Мәселені әмірші патшаның өзінен бастаған ақын «ел-жұртты басқаратын адам-ақыл-парасаты ұшан-теңіз, ниеті түзу, сөзі шырын, білім мен өнерге жетік, қолы ашық, пейілі кең, жүзі жарқын, ешкімге кек сақтамайтын жан болуы шарт» екенін жазады. Осыған байланысты жазба жәдігерде адамның рухани байлығын құрайтын «сенім», «жомарттық», «адалдық», «мейірім», «білім» микроөрістері «бақытқа» қол жеткізудің негізгі бөліктері болып табылады. Дастандағы адамгершілік аясына шоғырланған микроөрістер көне түркілік, шығыстық сарындағы тілдік бірліктермен, афоризмдермен мақал-мәтелдермен, тұрақты-теңеулермен де беріледі. Ойшыл ғұлама билеушілердің қатігездік, сараңдық, надандық секілді жағымсыз қасиеттерін сынға ала отырып, мейірімділік пен ізгілікке үндейді. Мысалы, «Екі түрлі ат тілде жүреді, бірі-жақсы, бірі-жаман болып дүниеде қалады». «Құтты білікте» рухани-адамгершілік тақырыптың бірі ретінде білім кеңінен насихатталады.Мысалы, «Білігні бәдүг біл укушны ұлұғ» деген сөз қазақтың «Білімді биік, ақылды ұлық деп есепте» мақалымен үндеседі. Данышпан адамгершілікті отбасылық тәрбиемен де ұштастырады. Оның «Ақ сүтпен сіңген жақсылық айнымады алғанша ажал қапсырып» деген сөзі халқымыздың «Сүтпен сіңген сүйекпен кетеді», ал «Бала білім жолын қусын, бесігінде-ақ білім жолын көрсеңіз» дегені «Баланы-жастан» сөзімен үндес келетіні аңғарылады. [30.47] Жалпы, Баласағұн идеяларының негізгі нысанасы-білім, ақыл, адамгершілік, сұлулық. «Құтты бiлiкте» құтты қоғам құру, елдi көркейту мақсаты үнемі алғашкы кезекке шығарылады. Жүсiп Баласaғұн «Кедейдi орташаға, орташаны байғa» жеткiзіп, бектi құтайтуды, халыктың әл-ауқатын жақсартып, ырысын арттыруды басты мiндет етіп ұсынады. Мәселен: Жақсыларды көтер жебеп еңсесін. Жамандардан бүтін сақта ел шетін. Нәсіп көріп алма қарғыс,назаны, Зұлым заңмен боларсың ел мазағы. Ақылымды көкірекке түй, біліп, Берік, ұзақ сонда бектік, билігің. Қандай мәселе туралы толғанса да, дана oйшыл адамды бакытcыздыка ұшырататын зорлық-зомбылық атаулыға, қоpлаy мен арамдыққа, қулық-сұмдыққа қарсы шығып отыpады. Өзі дүниенің мәнді тұғыры деп бiлген acыл қасиеттердi насихаттап, «...Бай бол, кeдей бол адамшылықтан айныма. Туған екенсiң, әйтеyiр өлетiнiң де айкын. Оған қapan түңілме, азғындама. Адам бол, адамшылық ғұмыр кеш»,-дейдi. Ақынның «Құтты білік» еңбегіндегі адамдарды жаман қылықтардан жирендіріп, жақсылыққа үндейтін ақыл, білім, тіл, жақсы мінез, сұлулық жайлы ойлары Алла тағала есімімен және Қасиетті Құран ғибратымен үндесе берілген. Мәселен ғұлама: Тәңірі адамдарды жаратты, үздік етті, Оған өнер, білім, ақыл берді. Көңіл берді, әрі тілін сайратты, Ұят берді, (сондықтан) мінезі мен қылығы сының,- деп жырлап, мінезі сынық адамның жан дүниесінің бай келетіндігін меңзейді. «Адамдардың артықшылығы өнері, ақылы, білімі болса, ол- адамның өз қажеттіліктері үшін таптырмайтын қасиет»-дей отырып, адамдарды осы асыл қасиеттерді бойына жинақтауға шақырады. Бұл ойлардағы басты мақсат-адамның өзін-өзі тәрбиелеуі.[31.49] «Құтты білікте» қоғам жетекші өкілдерінің шынайы ғылым мен еркін ойлауға ұмтылысын көрсеткен. Осыған байланысты ол өзінің замандастарының назарын білімсіз танымға қол жеткізу мүмкін еместігін айтады: әлемді терең тану үшін білім мен ілімді жүйелі түрде толықтырып отыру қажеттігін айтады. Адам іс-әрекетінде білім ол-денсаулық, жан тазалығы, денсаулық пен бақыт. Шығарманың негізгі баптары- Ақыл-ойдың күші, Білімнің пайдасы, адамзат қоғамының дамуындағы Ғылымның орны туралы. Бұл трактаттың көп бөлімдері өміріндегі, бақыт туралы ойлар, жаман мен жаман қылықтар, сөздің жағымды және жағымсыз жағы , әр түрлі деңгейдегі басшылар мен әміршілерге қажетті қасиеттер туралы, әр түрлі қоғам өкілдерімен тіл табу туралы ойларға арналған. Дастанда отбасының жеке некенің мәселелері, жасұрпақты тәрбиелеу ата-аналар мен балалардың қарым-қатынасы негізгі орынға ие. Жүсіп Баласағұн-түркілік ислам әдебиетіндегі мадақ жанрының негізін қалаушы. Ол өз шығармасында Аллаға иман, пайғамбарға сенім,сахабаларға құрмет,елін ойлаған қағанға ізет көрсетіп, ортағасырлық түркі әдебиетінде мадақ жанрының төрт түрін қалыптастырды. Ойшыл ақын елдің бұл өмірде бақытының бастауы хан екендігін шығармасына таңдаған төрт кейіпкердің бейнелері арқылы ұқтырады. Онда қоғамға қажет әділдік (патша), бақ-дәулет (патша уәзірі),ақыл-парасат (патша уәзірінің баласы), қанағат-ынсап (патша уәзірінің туысы)- бәрінің бастау-қайнары- хан. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанындағы адамгершілік ой-пікірлер мынадай негізде қарастырылған: жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|