Дипломдық ЖҰмыс тақырыбы: «Жалпы білім беретін мектептегі футбол сабағында 9-10 жастағы оқушылардың қозғалыс қабілетін дамыту» 6В01401 «Дене шынықтыру және спорт»
жүктеу/скачать 487 Kb.
|
1 2
Байланысты:Жунус Абдрахим 4 курс каз. футбол дайыныыыыы22222
|
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Денсаулық сақтау және медицина факультеті Дене тәрбиесі және спорт кафедрасы ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы: «Жалпы білім беретін мектептегі футбол сабағында 9-10 жастағы оқушылардың қозғалыс қабілетін дамыту» 6В01401 - «Дене шынықтыру және спорт» мамандығы бойынша Орындаған _______________________________________Ж.Абдірахым Ғылыми жетекшісі, доцент м.а, п.ғ.к. _________________А.Д. Искакова Қорғауға жіберілді: Хаттама № ____, «___» _________ 20___ ж. Кафедра меңгерушісі _______________________________А.Д.Искакова Нормобақылау _____________________________________Ж.Б.Сабырбек Алматы, 2023 ж. МАЗМҰНЫ
РЕФЕРАТ
ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕГІ ФУТБОЛ САБАҒЫНДА 9-10 ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫС ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ Өзектілігі: Диплом жұмысы бүгінгі таңда мектептегі дене тәрбиесінің өзекті мәселесіне арналған. Ол оқытудың шығармашылық әдістері мен формаларын негізделген қолдануды талап етеді. Оқушылардың моторлық дайындық деңгейінің жоғарылауы оқушылардың әртүрлі қозғалыс әрекеттерімен айналысуға деген ұмтылысына байланысты. Осыған байланысты ең тартымды іс-шаралар-бұл спортқа мамандандырылған сабақтар, ең алдымен футбол сабақтары.Осыған байланысты жалпы білім беретін мектептің дене тәрбиесі жүйесінде мамандандырылған футбол сабақтарын пайдалану ерекшеліктерін ғылыми негіздеу оқушылардың дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің өзекті міндеті болып көрінеді Зерттеудің мақсаты: арнайы футбол сабағында 9-10 жастағы кіші мектеп оқушыларының қозғалыс қабілетін дамыту. Зерттеу обьектісі: жалпы білім беретін мектептегі 9-10 жастағы оқушылармен өткізілетін футбол сабағы. Зерттеу пәні: жалпы білім беретін мектептің жүйелі жүргізілетін футбол сабағында кіші мектеп оқушыларының қозғалыс қабілетін дамыту әдістемесі. Зерттеу міндеті: 1 Жалпы білім беретін мектептегі 9-10 жастағы оқушылардың дене дамуы мен қозғалыс қабілетінің деңгейін анықтау. 2 Жалпы білім беретін мектеп бағдарламасы бойынша кіші мектеп оқушыларының футбол сабағындағы қозғалыс дайындығының динамикасын зерттеу. 3 Жалпы білім беретін мектепте оқу үрдісі шеңберінде 9-10 жастағы оқушылармен футбол сабағын өткізу әдістемесін сынақтан өткізу және оның тиімділігін педагогикалық эксперимент барысында тексеру. Зерттеу гипотезасы: Бұл зерттеудің жұмыс гипотезасы 9-10 жас аралығындағы оқушылардың дене тәрбиесінің оқу процесінде футбол сабақтарын қолдану оқушылардың қозғалыс қабілетіның даму деңгейін едәуір арттыруға мүмкіндік береді деп болжайды. Нәтижелер: – жалпы білім беретін мектептегі 9-10 жастағы кіші мектеп оқушыларының дене тәрбиесі мазмұнының футбол сабағында қозғалыс қабілеттерін дамытуға бағытталған теориялық тәсілдемесін негіздеуден; – мектеп оқушыларының қозғалыс әрекетініңі ролі мен орны туралы түсініктерін бекітетін эксперименталдық деректер алудан; – 9-10 жастағы оқушылардың қозғалыс қабілеттерін дамыту арқылы дене сапалары жай-күйін басқару мүмкіндіктерін, мектеп оқушыларының дене тәрбиесі жағдайында арнайы футбол сабағы көмегімен қозғалыс қабілеттерін қалыптастырудың оңтайлы жолдарын негіздеуден тұрады. КІРІСПЕ Қазіргі уақытта жалпы білім беру мектептеріндегі реформаға байланысты білім алушылардың дене тәрбиесі мәселесін мектеп оқушыларының қозғалыс белсенділігін дамыту ұстанымы түрғысынан шешуді көздейді. Осындай тәсілдеме білім алушылардың қозғалыс әлеуетін иерархиялық деңгей бойынша кіріктіре отырып, маңызды дағдыларды, сапалар мен біліктерді меңгерту барысының бағыттылығын көрсететін, ағзаның ерекше көңіл бөлерлік саналуан қасиеттерін классификациялауға не жіктеуге мүмкіндік береді. В.В. Варюшиның еңбектерінде көрініс тапқан практикалық тәжірибелер дәлел болғандай, еуропалық елдер қатарында 1990 жылдардың басында мектептегі дене тәрбиесі мазмұнын қозғалыс белсенділігі мен сабақтың моторлы тығыздығы көлемін арттыру есебінен қарқынды түзету орын алған, сондай-ақ нормативтерді орындау талаптарын қатаң сақтау да тиімсіз болып отыр [1]. С.В. Голомазовтың көзқарасы бойынша, оқу нормативтерін орындауға мәжбүрлеген және қатаң талаптар қойған мектептегі дене тәрбиесі көптеген елдерде өмірлік талаптарға жауап бере алмаған [2]. Зерттеуші мамандар Д. Джарменың пікірінше, дене тәрбиесі мұғалімдердің көрсетілген кемшіліктерді жоюға деген қадамдары тек даму сипатында және дамушы, ашық, демократиялық, сан қырлы, ізгілікті жүйеге ауысу жолында ғана болған, ондағы жоғары құндылық – даралық ерекшеліктері бар оқушы болып табылады. Сондықтан Қазақстанда қабылданған дене тәрбиесін реформалаудың негізі ретінде тұлғалық және іс-әрекеттік тәсілдемені дамыту, оқу-тәрбие үрдісін оңтайландыру және жетілдіру идеясы қарастырылған болатын [3]. Жалпы білім беретін мектеп оқушыларының дене тәрбиесі бойынша бағдарламалық-әдістемелік құжаттардың талдауы көрсеткендей, мамандардың күткен әсері мектептегі дене тәрбиесі тәжірибесінде бірқатар себептермен жоғары көрсеткіш бермеді. Сол себепті бүгінде мектептегі дене тәрбиесі оқытудың шығармашылық әдістері мен формаларын пайдалануды талап етеді. Мектеп оқушыларының қозғалыс дайындығының деңгейін арттыру білім алушылардың қозғалыс іс-әрекетінің саналуан түрлерімен айналысуға деген тілегіне де едәуір байланысты болады. Бұл жерде спорт түрлеріне арналған сабақтар, және де ең алдымен футбол сабағы ең тартымды сабақ болып табылады. Осыған орай жалпы білім беретін мектептің дене тәрбиесі жүйесінде арнайы футбол сабағын қолдану ерекшелігін ғылыми негіздеу мектеп оқушыларының дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің өзекті міндеттері ретінде қарастырылады. Зерттеу мақсаты - арнайы футбол сабағында 9-10 жастағы кіші мектеп оқушыларының қозғалыс қабілетін дамыту Зерттеу міндеттері: 1 Жалпы білім беретін мектептегі 9-10 жастағы оқушылардың дене дамуы мен қозғалыс қабілетінің деңгейін анықтау. 2 Жалпы білім беретін мектеп бағдарламасы бойынша кіші мектеп оқушыларының футбол сабағындағы қозғалыс дайындығының динамикасын зерттеу. 3 Жалпы білім беретін мектепте оқу үрдісі шеңберінде 9-10 жастағы оқушылармен футбол сабағын өткізу әдістемесін сынақтан өткізу және оның тиімділігін педагогикалық эксперимент барысында тексеру. Зерттеу объектісі – жалпы білім беретін мектептегі 9-10 жастағы оқушылармен өткізілетін футбол сабағы. Зерттеу пәні – жалпы білім беретін мектептің жүйелі жүргізілетін футбол сабағында кіші мектеп оқушыларының қозғалыс қабілетін дамыту әдістемесі. Осы зерттеудің болжамы: 9-10 жастағы оқушылардың дене тәрбиесі оқу үрдісінде футбол сабағын пайдалану олардың қозғалыс сапаларының деңгейін едәуір арттыруға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңыздылығы: – жалпы білім беретін мектептегі 9-10 жастағы кіші мектеп оқушыларының дене тәрбиесі мазмұнының футбол сабағында қозғалыс қабілеттерін дамытуға бағытталған теориялық тәсілдемесін негіздеуден; – мектеп оқушыларының қозғалыс әрекетініңі ролі мен орны туралы түсініктерін бекітетін эксперименталдық деректер алудан; – 9-10 жастағы оқушылардың қозғалыс қабілеттерін дамыту арқылы дене сапалары жай-күйін басқару мүмкіндіктерін, мектеп оқушыларының дене тәрбиесі жағдайында арнайы футбол сабағы көмегімен қозғалыс қабілеттерін қалыптастырудың оңтайлы жолдарын негіздеуден тұрады. Алынған нәтижелердің практикалық маңыздылығы: – кіші мектеп оқушыларының қозғалыс сапаларының құрылымы туралы эксперименталды деректер алудан; – жалпы білім беретін мектепте кіші мектеп оқушыларына «Дене тәрбиесі» пәнін оқыту құралдары мен формаларын кеңейту; – арнайы футбол сабағын қолдану негізінде 9-10 жастағы оқушылардың қозғалыс дайындығын арттыру әдістемесін сынақтан өткізуден тұрады. Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар: арнайы футбол сабағы барысында 9-10 жастағы оқушылардың қозғалыс қабілеттерін дамыту жүйесін жетілдіру мазмұны; жалпы білім беретін мектептің оқу үрдісі жағдайындағы футбол сабағында күрделі қозғалыс әрекеттерін оқыту және жетілдіру әдістемесі; жалпы білім беретін мектептегі 9-10 жастағы оқушылардың дене тәрбиесі жүйесінде спорт түрлеріне қарай арнайы сабақтарды қолдану мектеп оқушыларының қозғалыс қабілеттерін тиімді дамытуға ықпал етеді. Жұмыс құрылымы. Кіріспеден, 3 тараудан, практикалық ұсыныстардан, 40 әдебиеттер көзінен алынған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 10 кестемен берілген. 1 МЕКТЕПТЕ ФУТБОЛ ӨТКІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 1.1 Мектепте дене тәрбиесін жетілдірудің тұжырымдамалық негізі Зерттеу деректері көрсеткендей, нақты қозғалыс қабілеттерін дамытуға көңіл бөлу спорт ойындары өкілдерінде спорттық-техникалық шеберліктің берік негізін қалап, жас спортшылар іс-әрекетінің сапалық сипаттамаларын едәуір арттырады. Алайда, бұл теорияны мектеп оқушыларының дене тәрбиесін оңтайландыру мақсатында қолдану бағдарламалық материалдың мазмұнының белгілі бір бөлігіне түбегейлі түзетулер енгізуді, оны психикалық функциялардың қалыптасу заңдылықтарына және балалар денесінің морфофункционалды дамуына сәйкес ретке келтіруді, осындай құралдарды қолданудың орынды реттілігін бағалауды, олардың көлемі мен қарқындылығын қалыпқа келтіруді талап етеді. Оқушы жастардың міндетті дене тәрбиесі мәселелері қазіргі уақытта әртүрлі Еуропа елдерінде, Қазақстанды қоса алғанда, дене шынықтыру және спорт саласының қызметкерлері үшін ғылыми, теориялық және практикалық тұрғыда айтарлықтай қызығушылық туғызады. Дене шынықтырудың өзіне тән құралдарының әсерімен мектеп жасындағы балалар ағзасының қозғалыс функцияларын дамыту және жетілдіру заңдылықтары мамандардың әлі де назарын аударып отыр. Дене шынықтыру саласындағы мамандар міндетті дене тәрбиесінің тиімділігін арттыру жолдарын жасақтауда көптеген әрекеттер жасап көрді. Мұндай мәселелерді шешу сөзсіз эксперименттік тексеруді, терең және жан-жақты түсіндіруді қажет ететін ұқсас және балама болжамдарды ұсынуға негізделеді. Бұл, ең алдымен, жинақталған зерттеу материалы мен практикалық тәжірибенің салыстырмалы сәйкестігіне қол жеткізу негізінде мүмкін болады. Мамандар дене тәрбиесінің мазмұны мен бағдарламалық-әдістемелік қамтамасыз етілу мәселелеріне бірнеше рет көңіл аударып, мектептегі оқу-тәрбие процесін реформалаудың болашағы мен жолдары туралы көптеген пікірлер білдірді. Соған қарамастан, зерттеу және әдістемелік материалдар педагогикалық процестің көзделген тиімділігіне қол жеткізу әлі де мүмкін емес екенін көрсетіп отыр. Бұл, бір жағынан, толыққанды әдіснамалық базаның болмауы дене тәрбиесі мәселелерінің шешімін ғылыми іздестіру және осы негізде эмпирикалық материал алу мүмкіндіктерін шектейтіндігіне байланысты. Екіншіден, мектептегі дене тәрбиесіне деген саналуан дәстүрден тыс ықпалдардың болмауы теріс факторлардың әсерін күшейтуге әсер етеді, оларға қарсы тұру бастапқыда, бір қарағанда, даусыз ережелерді ұсыну арқылы қарастырылған. Жалпы білім беретін мектепте дене тәрбиесіне қатысты педагогикалық процестің тиімділігін арттыруда арнайы сабақ түрлері маңызды рөл атқаруы тиіс. Алайда, бұл бөлімде, шектеулі басылымдарды қоспағанда, іс жүзінде ешқандай ғылыми-әдістемелік нақытылық жоқ. Дене шынықтыру бойынша бейіндік сабақтар жүйесі Спорт мектептері жұмысының ерекшелігіне қарай бағдарланған. Десек те, соңғы мақсатты ұстанымдар мен білім беретін мектептердің шынайы көзқарастары сәйкес келмейді. Спорт мектебінде қолданылатын балалар контингентімен жүргізілетін жұмыс жүйесі, құралдары мен әдістері, негізінен спорт түрлері бойынша ұлттық командалардың жақын арадағы резервін дайындау міндеттерін шешуге арналған және тек жанама түрде, негізінен тәрбиелік және дидактикалық тұрғыда қарастырлған, мектептегі дене тәрбиесінің сабақтастық талаптарына жауап береді. Осылайша, жалпы білім беретін мектеп оқушыларының дене тәрбиесі бойынша арнайы сабақтардың белгілі ғылыми-теориялық, әдістемелік, ұйымдастырушылық мәселелері өте терең ұсынылады, ал оларды эксперименттік деңгейде шешу өзекті және іс жүзінде маңызды деп бағалануы мүмкін. Осы зерттеу жалпы білім беретін мектептердің 9-10 жас аралығындағы оқушыларының дене шынықтыру пәні бойынша оқу процесі жағдайында, олардың қозғалыс іс-әрекетінің күрделі формаларын игеру негізінде жүзеге асырылды. Зерттеу нысаны ретінде кіші мектеп оқушыларының қозғалыс дайындығы элементтері қолданылды. Мамандардың айтуынша, Қазақстанның жалпы білім беретін мектептерде педагогикалық процесстегі дене тәрбиесінің мақсаты ұзақ уақыт бойы практикалық міндеттерін шешудің танымал және дәстүрлі тәсілдерінде, әдетте, оқушының дене дайындығына болашақ нәтижелі еңбекке, әскерде қызмет етуге және (немесе) балалардың денсаулығын нығайтуға қозғалыс белсенділігінің жеткіліксіздігінің орнын толтыруға ғана көңіл бөлумен шектелген. Сондықтан, әртүрлі бағдарламалық-әдістемелік материалдарда, әдетте, тұтас педагогикалық жүйенің негізгі компоненттері қарастырылды, бірақ біртұтас педагогикалық жүйенің негізін қалаушы компоненттер іс жүзінде дамымады - жеке тұлғаның дене және рухани жетілуі үшін құндылық бағдарын тәрбиелеу, физикалық жаттығулармен айналысу қажеттіліктері мен әрекеттік мотивтерін қалыптастыру, моральдық және еріктік қасиеттер, гуманистік қатынастар, қарым – қатынас тәжірибесін алу. Оқушылардың болашақ өмірінде тәуелсіз сабақтарды ұйымдастыру үшін физикалық өнімділік пен денсаулық жағдайын сақтау үшін білімді, дағдыларды және дағдыларды шығармашылық қолдану тәсілдері оқу-тәрбие процесінің мазмұнына айналмады. Біраз авторлар педагогикалық процестің тиімділігін бағалау жүйесі оқушының жетістіктер деңгейінің балдық сәйкестіктеріне негізделгенін және мәжбүрлеп оқытудың бірден бір қозғаушы күшіне айналғанын атап өтті. Сандық нормативтерге аса назар аудару дене шынықтыру бойынша үлгерімнің негізгі критерийіне айналды. Сонымен бірге маңызды сапалық сипаттамалар, мысалы, дене жаттығулары бар сабақтардың жүйелілігі мен тұрақтылығы, оқушылардың оларға деген қызығушылығы, дене шынықтырумен өз бетінше айналысу және салауатты өмір салтын ұстану қабілеттері, дене шынықтыру және спорт саласындағы білімнің жоғары деңгейі ескерілмеді. ТМД елдерінің, сондай-ақ Польша, Литва, Чехия, Германияның жетекші мамандары 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында мектептегі дене тәрбиесінің қанағаттанарлықсыз жай-күйін экстенсивті түрде түзетуге тырысты. Алайда, тәжірибе көрсеткендей, қозғалыс белсенділігінің көлемін ұлғайту, сабақтардың мотор тығыздығын арттыру, бағдарламаға қосымша материалдарды қосу, нормативтерді орындауға қойылатын талаптарды қатаңдату айтарлықтай тиімді болмады. Педагогикалық процесс оқыту әдістемесін жетілдіруге басымдық берген репродуктивті сипатта қала берді. Мұғалім мен оқушының тұлғасы, олардың бірлескен еңбегі мен мазмұнды ынтымақтастығы тиісті дәрежеде ескерілмеді. Бұл көптеген мамандардың пікірінше, эмоционалды рең мен тартымдылықтан айырылған тұлғасыз процесске біртіндеп айналды. Берілген ережелерді орындауға мәжбүрлеу, оқу нормативтері мен орташа мемлекеттік талаптарды орындауға негізделген жалпы білім беретін мектептегі дене тәрбиесі процесі шын мәнінде өмірлік талаптарға жауап бере алмады. Мамандардың пікірінше, дене шынықтыру жүйесіне тән кемшіліктерді белгілі бір дәрежеде оның даму және дамытушы, ашық, демократиялық, алуан түрлі, гуманистік жүйеге өту жолында еңсеруге болады, оның ең жоғары құндылығы – даралық ерекшеліктері бар оқушы. Осы проблемаларды шешуге жаңадан құрылып жатқан дене тәрбиесінің ұлттық жүйелерінің негіздерін қалыптастыру барысында көптеген елдердің мамандарының күш-жігері бағытталған. Мұнда жалпы білім беретін мектептегі дене тәрбиесінің мазмұны мен бағыты туралы сыни сипаттағы көптеген аналитикалық жарияланымдар бар екенін атап өткен жөн, мысалы, ұлттық жүйелерді қалыптастырудың мүмкін болатынжолдарының ерекшеліктерін нақтылауға мүмкіндік берілді. Қазіргі уақытта көптеген елдерде оқушылардың дене тәрбиесін іс жүзінде жетілдіру жөніндегі бірқатар тұжырымдамалық идеялар мен көзқарастар ұсынылып, іске асырылды. Бұл қатарда оқушылардың дене тәрбиесінің ұлттық тұжырымдамасы маңызды орын алды. Онда мектептегі дене тәрбиесі жай-күйіне объективті талдау, таяу болашақта көзделген жетілдіру жұмыстарыныңң негізгі идеялары мен ережелері, бағыттары мен принциптері беріледі. Қоғамды дамытудың әлеуметтік-экономикалық міндеттеріне және мамандардың бірыңғай түсінігіне сәйкес орта білім берудің мәні, міндетті мектептегі дене тәрбиесін реформалау мақсаттары жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Осы мақсатқа жетудің негізгі құралы-оқушылардың әртүрлі қозғалыс белсенділігінің негіздерін игеруі. Дене тәрбиесі теориясында, өздеріңіз білетіндей, тұлғаның дене тәрбиесі деп білімнің, қажеттіліктер мен мотивтердің органикалық бірлігі; денсаулықтың, физикалық дамудың оңтайлы деңгейі; координациялық және кондициондық қабілеттер секілді қозғалыстың жан-жақты дамыту; нақты қозғалыс, дене шынықтыру-сауықтыру және спорттық іс-әрекеттерді жүзеге асыру біліктілігі түсіндіріледі. Қазіргі таңда, мамандардың пікірін ескеретін болсақ, 90-шы жылдардағы Қазақстандағы дене тәрбиесі жүйесінің негізіне тұлғаны оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың заманауи теориясын қолдану аясында тұлғалық және іс-әрекеттік дамыту, оқу-тәрбие процесін оңтайландыру және қарқындату идеялары қаланды деп айтуға болады. Сонымен қатар мамандар дене тәрбиесін реформалаудың қайтымсыздығына кепілдік оның демократиялануына байланысты екенін, дене тәрбиесінің мазмұнының, формалары мен әдістерінің біркелкілігін жеңуде, олардың әртүрлілігін, нұсқаларын ашуда көрінетінін атап өтті. Сондықтан негізгі физикалық компоненттің әртүрлі деңгейлі балаларды дамыту үшін кең және икемді оқыту әдістері мен құралдарын қолдану негізінде құрылған мұндай процесс әлеуметтік және педагогикалық аспектілерде ерекше маңызды деп танылды. Педагогикалық үдерісті одан әрі жетілдіру оқушылардың дене тәрбиесі және спортпен шұғылдануға деген ынтасын арттыру, оқытудың мақсаттылығын артыру бағытын, кондициялық және координациялық қабілеттерін ұштастыра дамытуды көздеген оқытудың шығармашылық әдістері мен нысандарын қолдануды, қозғалыс қабілеттерін, топтық және жеке оқыту нысандарын, айналмалы жаттығуды шоғырландырылған және жан-жақты дамыту бағытында қарастырылады. Жекелеген авторлар осы процесте мектеп оқушыларының өздеріне ұнаған спорт түрлері бойынша арнайы сабақтарды ұйымдастыру және өткізу жолдарының саналуан нұсқалары ерекше орын алуы тиіс деп есептейді. 1.2 Жалпы білім беретін мектепте дене тәрбиесі бойынша сабақтардың ұйымдастырушылық және әдістемелік негізі Мектеп жасына дейінгі балалардың, мектеп оқушыларының, білім алушылардың дене тәрбиесінің әр түрлі елдердің жүйелерінің негізінде жатқан негізгі идея мектеп реформаларының теориялық және әдістемелік материалданған бағыттары бойынша, онтогенездегі адамның қозғалыс функциясының белгілі динамикасына, қозғалыс қабілеттері туралы дене тәрбиесі теориясының түсініктеріне, қозғалыс сапаларын дамытудың сенситивтік кезеңдері туралы түсініктерге, дене жаттығуларының дене тәрбиесінің басым құралы ретіндегі философиялық мәні туралы дене тәрбиесінің теориясында түсініктерінен құралған. Дене тәрбиесі тұрғысынан оның негізгі міндеті мектепке дейінгі жастан бастап қозғалыс функциясының оңтайлы экстремдеріне тез қол жеткізу және жоғары жұмысқабілеттілікті ұзақ ұстауға қатысты, соған сәйкес, ағзаның функционалдық мүмкіндіктерін келесі жас кезеңдерінде төмендету механизмдерін біртіндеп төмендету есебінен денсаулықты сақтау болып табылады. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, түрлі елдердің мамандары білім беру мекемелерінде балалар мен жасөспірімдердің дене тәрбиесі процесінде арнайы және спецификалық емес құралдарды пайдаланудың басты тенденциясын анықтаған. Мысалы, Беларусь Республикасында және Ресейде қозғалысты оңтайлы басқару және реттеуге қажетті қозғалыс қабілеттерін қалыптастырудың міндетті шарты ретінде мектеп жасына дейінгі балалар үшін "қозғалыс әліппесі", ал бастауыш сынып оқушылары үшін "қозғалыс мектебі" деп аталатын бағытқа басымдық берілген. Өз кезегінде, жоғары сынып оқушылары үшін - күрделі іс-әрекет жағдайында бұрын қол жеткізілген қозғалыс қабілеттері есебінен өмірлік маңызды қозғалыс сапаларын оңтайлы жетілдіру қажет. Дене тәрбиесінің мазмұны, және де бағдарламалық-әдістемелік материалдар зерттелетін материалдың оңтайлы бірізділігіне және оны меңгеруде қолданылатын құралдар мен әдістердің кең ауқымына сүйенеді. Сондықтан мектептегі дене тәрбиесі білім мән әдістемелік қамтамасыз етуді құру және одан әрі жетілдіру барысында әр түрлі тәсілдер арасында біріншіден, оқушыларды қозғалысқа үйретудің жас ерекшеліктерін, екіншіден, қозғалыс әрекетінің сапалы дамуына тікелей әсер ететін факторлар мен белгілерді айқындайтын негізделген тенденция байқалады. Бұл, мысалы, қозғалыс әрекеттерін сапалы меңгеруге тікелей ықпал ететін жас кезеңділігі теориясына, ағзаның нақты құрылысының жетілуіне және физикалық қасиеттердің дамуына ең қолайлы кезеңдер сәйкес келетіндігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар, әдеби деректерді талдау көрсеткендей, елімізде қалыптасқан мектептің білім беру ерекшелігін және дене тәрбиесі бойынша оқу-тәрбие процесін іске асырудың өзгермелі жағдайларын ескере отырып, әдістемелерді практикалық тұрғыда қолдану жөнінде терең негізделген, тиімді әзірлемелер жеткілікті көлемде дайындалмаған. Десек те, Қазақстан Республикасында мектеп оқушыларына дене тәрбиесі бойынша жүргізілетін жұмыс регламенті жаңартылған білім беру мазмұны аясында әзірленді [4]. 5-9 сыныптарға арналған «Дене шынықтыру» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының мақсаты әрбір ағзаның бүкіл жүйелерін дамыту, барлық дене сапаларын және соған байланысты қабілеттерін жетілдіру болып табылады. Дене шынықтыру пәнінің жеке тұлғаны тәрбиелеуде алатын орны ерекше. Ол білім алушының дене дамуына, сондай-ақ әлеуметтік, дербес, тұлғалық және рухани қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етеді. Мектептің білім беру жүйесінде дене шынықтыру білім алушыларға салауатты өмір салтын қалыптастыруға бағытталған [4]. Оқу бағдарламасы білім алушылардың жас және дербес ерекшеліктерін ескеріп, физикалық және психикалық денсаулығын нығайтуға, білім алушылардың арнайы спорттық қозғалыс дағдыларын игеруіне және дене қабілеттерін дамытуға ынталандыруға бағытталған [4]. Бағдарламада дене тәрбиесі және спорттың даму тарихы туралы білім деңгейін қалыптастыруды; негізгі дене сапаларын жетілдіруді, арнайы спорттық біліктіліктер мен дағдыларды дамытуды; түрлі деректер арқылы ақпараттарды қолдану, оның мән-мағынасын түсіне отырып, коммуникативті дағдыларды дамытуды; идеялық және зерттеу дағдыларын дамытуды; адамгершілік-жігер қабілеттерін қалыптастыру міндеттерін шешуді көздейді. [4]. Бағдарлама оқу жылы ішінде бағдарлама бөлімдерін зерделеу реттілігін айқындайтын ұзақ мерзімді және орта мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады. Сағат сандарын бөлу, сондай-ақ тоқсандағы бөлімдер мен бөлімдер ішіндегі тақырыптарды бір реттілікпен оқыту педагогтың қалауымен өзгеруі мүмкін [4]. "Дене шынықтыру" оқу пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі - 5-сыныпта – аптасына 3 сағатты, оқу жылында 108 сағатты құрайды [4]. Бұл бағдарламада мектепте дененің шынығуы мен адамгершілікке тәрбиелеудің кешенді жүйесін құрайтын дене шынықтырудың барлық негізгі нысандарының мазмұны қамтылған және бұл міндеттерді барлық оқу жылында біртіндеп шешуге мүмкіндік береді. "Дене шынықтыру" оқу пәнініңа оқу бағдарламасының мазмұны оқытудың бөлімдері арқылы ұйымдастырылған. Бөлімдер сыныптар бойынша күтілетін нәтиже түрінде берілген оқу мақсаттарын қамтитын бөлімшелерден тұрады [4]. Оқу пәнінің мазмұны 3 бөлімнен тұрады: «Қимыл-қозғалыс іс-әрекеттері» бөлімі: түрлі арнайы спорттық қимыл-қозғалыс әрекеттерін орындау кезіндегі дәлдікті, бақылауды және үйлесімділікті дамыту; түрлі қимыл-қозғалыс комбинацияларын құру және оларды дене жаттығуларын орындауда қолдану реттілігі; арнайы спорттық техникаларды орындау кезінде қимыл-қозғалыс дағдыларын және олардың орындалу ретін түрлендіру; қимыл-қозғалыс әрекеттерін орындауды жақсарту үшін өзінің және өзгелердің біліктіліктерін бағалау; бірқатар дене жаттығуларының тактикаларын, стратегиялары мен құрылымдық идеяларын қолдану және бағалау; қиындықты жеңе білу және қимыл-қозғалыс белсенділігімен байланысты қауіп-қатерлерге жауап қайтара білу [4]. «Шығармашылық қабілеттер және қимыл-қозғалыс дағдылары арқылы сыни көзқарасты қалыптастыру» бөлімі:қимыл-қозғалыс әрекеттері арқылы өзгермелі жағдайға жауап қайтара білуге бейімделу; көшбасшылық, сондай-ақ команда құрамында жұмыс істей білу дағдыларын дамыту және қолдану; қолайлы оқу-үйрену ортасын қалыптастыруға қажет бірқатар тиімді дағдыларды көрсету; дене жаттығулары аясындағы іс-әрекеттерді оңтайландыру және балама түрлерін құруға қажет ережелер мен құрылымдық тәсілдерді бағалау; өзінің және өзгелердің шығармашылық қабілеттерін сыни тұрғыдан бағалау және оны шешудің балама жолдарын ұсыну; жарыс іс-әрекеттерін және төрелік ету ережелерін білу; жарыс кезінде таза ойнау, патриотизм және ынтымақтастыққа жататын мінез-құлық көрсету; түрлі қимыл-қозғалыстармен шарттастырылған рөлдерді орындау және олардың айырмашылықтарын сезіне білу [4]. «Денсаулық және салауатты өмір салты» бөлімі: жеке бас денсаулығы және салауатты өмір салты туралы білімді қалыптастыру; қыздырыну және қалпына келтіру жаттығуларын құру мен орындау; түрлі дене жаттығуларын іс жүзінде орындау, олардың ағзаға тигізетін әсері мен эенергетикалық жүйемен байланысын зерттеу; денсаулықты нығайтуға бағытталған бірқатар дене жүктемелері кезінде туындауы мүмкін қауіп-қатерді басқара білу стратегиясын құру және қолдану; басқалардың дене жаттығулары тәжірибесін байыту масқатында білім, біліктілік және дағдыларды қолдану [4]. Әр бөлімшеде көрсетілген оқу мақсаттары мұғалімге оқушыларды дамыту бойынша жұмысты жүйелі жоспарлауға, сонымен қатар олардың жетістіктерін бағалауға, оқытудың келесі кезеңдері туралы ақпарат беруге мүмкіндік береді [4]. «Дене шынықтыру» пәні бойынша жиынтық бағалау жүргізілмейді. Тоқсан соңында, жарты жылдықта, жыл соңында осы пән бойынша «есептелді» («есептелмеді») деген белгі қойылады [4]. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы ҚР БҒМ 2017 жылғы 25 қазандағы № 545 бұйрығы негізінде әзірленген 5-9-сыныптарына арналған "Дене шынықтыру" пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы 5 сыныпқа арналған бүкіл білім беру процесі осындай үлігде құрылған [4]. (Кесте 1). 1 Кесте – ҚР жалпы білім беретін мектепте «Дене тәрбиесі» пәні бойынша 5 сыныпқа арналған оқу бағдарламасының құрылымы
Оқушылардан дене тәрбиесі бойынша оқу жұмысының ең маңызды және мәнді міндеттерін жан-жақты дене дайындығы негізінде оқушылардың морфофункционалды мүмкіндіктерін дамыту; денсаулықты нығайту; дене қасиеттер мен өмірлік дағдыларды дамыту және жетілдіру; дене тәрбиесінің теориялық негіздерін зерттеу; спорт түрлерінің техникасы мен тактикасының негіздерін практикалық зерттеу; оқушыларда спорт түрлерін қалыптастыру дене шынықтырудың әртүрлі түрлерімен жүйелі сабақтарға деген қажеттіліктері.ретінде жалпылама түрде ұсынуға болады: Спорт түрлері бойынша сабақтар Қазақстандық мектептерде дене шынықтыру сабақтарының 3 сағатында өткізіледі. Таңдалған спорт бағыты бойынша сабақтар дене шынықтыру мұғалімінің басшылығымен өткізіледі, ал спорттық топтарды жинақтау конкурстық іріктеу және бақылау-педагогикалық сынақтар жүйесі негізінде жүзеге асырылады. Мұндай сабақтардың мазмұны мектептің спорттық базасының нақты жағдайларына сәйкес таңдалған спорт түрлері бойынша мұғалімнің өзі құрайтын бағдарламалық материалмен анықталатыны атап өтілген. Материалды өткізу бірізділігі, ең алдымен, мектептегі дене тәрбиесі бойынша оқу жұмысын жоспарлау сипатымен, маусымдық және климаттық жағдайлармен байланысты көрініс табады. Практикалық сабақтар барысында мектеп оқушылары, әдетте, жекелеген дайындық түрлері (жалпы және арнайы) бойынша үздіктерді және жалпы қол жеткізілген дене дайындығын анықтауға бағытталған жарыстарға қатысады . Содан кейін ғана біліктілік жарыстары ұйымдастырылып, өткізіледі. Практикалық жұмыс спорттық шеберліктің динамикасымен, қатысушылардың жалпы және арнайы дене дайындығының өсуіне байланысты жаттығу жүктемелерін біртіндеп арттыруды көздейді. Алайда, физикалық дене жүктемесінің артуы, ең алдымен, бағдарламаны орындау жетісітігмен байланыстырылады, бұл бақылау нормативтерін орындаумен анықталады. Жұмыстың негізгі формалары ретінде: топтық практикалық және теориялық сабақтар; жеке жоспарлар бойынша дербес жаттығулар; үй тапсырмаларын орындау; дайындық бөлімдері бойынша жарыстарды өткізу барысында нұсқаушылық және төрелік практикалар ұсынылады. Арнайы сабақтардың міндетті құрауышы тәрбие жұмысы болып табылады. Ол қатысушылардың жоғары моральдық-еріктік қасиеттерін, ұжымшылдықты, еңбекқорлықты, адалдықты, жеке мүдделерді қоғамға бағындыруға дайын болуды, қиындықтарды жеңе білуді қалыптастыруға бағытталады. Тәрбие жұмысы сабақтар, жарыстар процесінде, сондай-ақ бос уақытында да жүргізіледі. Сонымен қатар, спорт түрлері бойынша оқушылардың сабақтары анатомиялық-физиологиялық, психологиялық және педагогикалық мәліметтер мен баланың жас ерекшелік топтарына сәйкес ағзасының даму заңдылықтарының кең жиынтығына негізделуі тиіс. Сондай-ақ, бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие процесінде ойын, атап айтқанда футбол құралдарын кеңінен қолдану мүмкіндігі, сонымен қоса осы ойын әрекеті процесінде мектеп оқушыларында қалыптасатын ұимыл-қозғалыс,тактикалық біліктер мен дағдылар осы күрделі қозғалыс әрекетінің формасымен байланысты қосымша зерттеулерді қажет етеді. 1.3 Футбол сабағы барысында 9-10 жастағы балалар ағзасының жас ерекшелік құрылымы мен қызметі . Жас футболшылардың морфофункционалды ерекшеліктерінің маңызды мәселесі дене сапаларының жас ерекешелік динамикасындағы сенситивтік кезең деп аталатын мәселе болып табылады. Осы мәселе бойынша зерттеудің жалпы бағыттылығы балалар-жасөспірімдер спортының, оның ішінде футболдың теориясы мен практикасына тән «бойлық қима» қағидаты бойынша құрылады, онда сенситивтік кезең жас спортшылардың одан арғы жас ерекшелік топтарына қатысты қандай да бір сапалары деңгейінің арту қарқыны бойынша анықталады [5]. Алдағы он жылдықта, сенситивтік кезеңді анықтау, оларды жас ерекшелік шектеу деген ғылыми-әдістемелік көзқарастар болмайды, А.П. Золотаревтің (2000) пікірінше қазіргі жағдайда ақпараттар жеткілікті. Балалар мен жасөспірімдер спорты саласындағы ғылыми зерттеулерге қойылатын заманауи талаптар сенситивтік кезеңдерді эксперименттік негіздеу қажеттілігін көрсетеді, бұл жас спортшылардың физикалық қасиеттерінің жас динамикасы тұжырымдамасын едәуір толықтыруға мүмкіндік береді. Осы ұстанымдар тұрғысынан осы кезеңдерді эксперименттік тексеру мәселесін әзірлеу заңды болып көрінеді, физикалық дайындықтың бүкіл көпжылдық процесін едәуір дәрежеде ажыратуға мүмкіндік береді, бұл балалар мен жасөспірімдер футболын ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етудің қазіргі жағдайының белгіленген кешенінде ең негізделген мәселе болып танылады. Жаттығу процесінің тиімділігі физикалық жүктемелердің спортшылар денесінің функционалдық мүмкіндіктеріне толық сәйкес келуімен мүмкін болатындығына күмән жоқ, ал басқарудың өзі жаттығу жүктемелерінің мазмұнын функционалдық жағдай динамикасымен үйлестіру үшін оңтайлы жағдай жасайды [6]. Осыған байланысты осы бағыттағы заманауи теориялық әзірлемелер негізінде жас футболшылармен сабақтарда жаттығу жүктемелерін нормалаудың жас ерекшелік аспектісі түбегейлі маңызды болып табылады [7]. Қарастырылып отырған мәселенің ғылыми әзірлемесінің қазіргі талаптарына сәйкес жас спортшылардың физикалық спаларының көп жылдық динамикасында сенситивтік кезең шегін тексеру жүзеге асты. Эксперименттік тексеру нәтижелерін табиғи жас ерекшелік динамикасына «беттестіру» осы зерттеу деректерімен сәйкестендіруде әрбір жеке алынған сапалар үшін сенситивтік кезең шегін нақтылауға мүмкіндік берді: ептілік – 9 -12, 13-14 жас; шапшаңдық -10-11,12-14 жас; жылдамдық-күш сапалары -10-11, 12-15 жас; шыдамдылық-9-10, 14-16 жас [7]. Көп жылдық жаттықтыру процесінде жас спортшылардың қозғалыс сапаларының жас ерекшелік динамикасында эксперименталды негізделген сенситивтік кезең шегін ескеру физикалық дайындықты дәстүрлі жолмен салыстырғанда тиімді жоспарлауға мүмкіндік береді. Жас футболшылардың жас ерекшелігі мұқият жеке ықпал жасауды талап етеді [8]. Мәселен, 8-10 жастағы балаларда ересектеу балалармен салыстырғанда психомоторлы функциялардың деңгейі төменірек болады, ұлдардың қозғалыстағы заттарға деген реакциялар айқын дәлдікте болмайды, ерте немесе кеш көңіл аударудан туындаған қателіктерге жол береді. Бала ағзасының маңызды ерекшеліктерінің бірі – зат алмасу процесінің жоғары қарқындылығы. Бұл жағдайда ассимиляция процесі диссимиляция процестерінен басым болады. Балалардың сүйектері ересектермен салыстырғанда жұмсақ және қисаюға икемді келеді. Анатомиялық тұрғыдан буын-бұлшықет аппараты жаңа туған сәттен-ақ қалыптасқан. Бірақ одан әрі морфологиялық және функционалды жетілуі балалық және жасөспірімдік шақта жалғасады. Буындардың даму шамасына қарай олардың беріктігі артады, бұл буын капсуласының және оның талшықты қабатының морфологиялық жетілу дәрежесіне, сондай-ақ серпімді құрылымдарға байланысты. Соңғысы әсіресе 7-9 жасқа дейін буын капсуласының барлық қабаттарында қарқынды пайда болады. 7-10 жастағы балаларда бұлшықет жүйесі әлі де әлсіз дамыған. Бұлшықет салмағының бүкіл дене салмағына пайыздық қатынасы оларда 27,2, ал 15 жастағы жасөспірімдерде 32,6, жастарда - 44,2 құрайды. 7-9 мен 10-12 жас аралығында жоғарғы бұлшықет күшінің өсуі төменгі аяқ бұлшықеттеріне қарағанда қарқынды: төменгі аяқтың бүгілу күштерінің орташа өсуі 3,6 кг, ал қолдың бүгілуімен - 8,3 кг. Төменгі аяқ бөлігіндегі бұлшықет күші иілгіш бұлшықеттердің күшінен едәуір басым - сәйкесінше 20,4 кг және 13,3 кг болады. Сондай-ақ, ағзадағы ең мықты ахиллов сіңірінің беріктігін арттыру туралы есептелген мәліметтер де қызықты болып табылады. Мәселен, 7-9 жастағы балалардағы сіңірдің шекті жүктемесі-200 кг, ал 17-18 жастағы балаларда-400 кг болады екен. Балалар мен жасөспірімдердің жұмысқа қабілеттілігі, сондай-ақ олардың физикалық жүктемеге бейімделуі көбінесе жүрек-тамыр және тыныс алу жүйелерінің жағдайымен анықталады. Мысалы, жасына байланысты қан айналымының уақыты айтарлықтай өзгереді, бұл жас спортшылардың жұмысқабілеттілігіне айтарлықтай әсер етеді (Арестов Ю.М., Годик М. А., 1980). Сонымен, бұл көрсеткіштер келесі жас шамасына белігенген 6-10 жас -16 сек; 11-13 жас - 17 сек; 14-16 жас - 18 сек; ересектерде - 17-29 сек. Қанның абсолютті және салыстырмалы көлемінің деректері қызығушылық тудырады: (дене салмағына қарай %): 8 жас – 96 г және 0,44%; 15 жас –200 г және 0,48%; ересектер – 305,3 г және 0,51%. Қанның минуттық көлемі жасына қарай ұлғаяды, ал 1 кг дене салмағына минуттық көлемнің мөлшері азаяды: 8 жас - 2240 мл және 88 см; 15 жас - 3150 мл және 70 см ; ересектер-3600 мл және 60 см. Балалар мен жасөспірімдердегі ҚМК мөлшері, ересектерден айырмашылығы, жүрек соғу жиілігінің есебінен көбірек қамтамасыз етілетінін атап өткен жөн (кесте. 2). 2 Кесте – Жүректің функционалдық күйі көрсеткішінің жас ерекешілк динамикасы
Ғылыми зерттеулер көрсеткендей, балалар мен жасөспірімдерде дененің оттегіге деген қажеттілігін қанағаттандыру жүректің қарқынды жұмысын қажет етеді. Жасы ұлғайған сайын қан қысымы жоғарылайды (кесте. 3). 3 Кесте - Артериалды қан қысымының жас ерекшелік параметрі
Жұмыс кезінде жүрек соғу жиілігі мен оттегінің сіңу динамикасын зерттеу кезінде ғалымдар шамамен бірдей O2 сіңіруді тудыратын бірдей жұмыс жасөспірімдерде, әсіресе бастауыш мектеп жасындағы балаларда ересектерге қарағанда жүрек-қан тамырлары жүйесінің айтарлықтай қысымын не кернеуін қажет ететінін анықтады. Сонымен, 9-14 жастағы балаларда әрбір жүрек соғу жиілігі ересектерге қарағанда 2, тіпті 3 есе аз О2 құрайды, бұл жүрек соғу жиілігінің айтарлықтай жоғарылауымен бірге жүреді [9]. Айта кету керек, балалардағы жүрек-қантамыр жүйесінің қолайлы ерекшелігі - балалардағы қанның салыстырмалы мөлшері ересектерге қарағанда көбірек. Осы ерекшелікке байланысты балалардың тіндері ересектерге қарағанда қанмен едәуір қарқынды қоректенеді, ал тотығу процесі белсенді жүреді. Сонымен қатар, балаларда ересектермен салыстырғанда қалпына келтіру кезеңі тым қысқа болатыны байқалады [10]. Десек те, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, балалар мен жасөспірімдерде жүрек жұмысы әлі де толық жетілмеген, ал жүрек-қан тамырлары жүйесіне шартты рефлекторлық әсер ету механизмі түпкілікті қалыптаспағанын атап өткен жөн. Жүректің төзімділігі салыстырмалы түрде төмен. Ұзақ физикалық және психикалық жаттығулар жүректің жұмысына кері әсер етуі мүмкін. Сондықтан жас футболшыларды даярлау кезінде жүктемелерді қатаң мөлшерлеу және оларды біртіндеп арттыру қажет. Балалар мен жасөспірімдердің тыныс алу жүйесі даму және жетілу сатысында, жоғары лабильділікпен сипатталады. Тыныс алу жиілігі әртүрлі сыртқы және ішкі әсерлердің әсерінен тез өзгереді. Осыған байланысты әр түрлі жастағы ер балалардағы өкпе желдету деректері және оның әртүрлі физикалық белсенділіктің әсерінен өзгеруі қызығушылық тудырады (кесте. 4). В.Г.Макаренконың пікірінше, балалар мен жасөспірімдердегі тыныс алу аппараттарының функционалдық жағдайының жас динамикасын сипаттайтын көрсеткіштерінің зор маңызы бар. 4 Кесте – Өкпе вентиляциясы көрсеткішінің жас ерекшелік динамикасы
Жасы өскен сайын ұлдарда тыныс алу резерві секілді көрсеткіштер ұлғаяды. 6-8 жаста - 40-42 мл; 12-14 жаста - 61-63 мл; 17 жаста - 75 мл. Жүрек-қантамырлары мен тыныс алу жүйесінің жетілмегендігі балалар мен жасөспірімдерде қан қысымы тиімділігінің төмен болуына әкеледі, өйткені олардың жұмысына өнімділікпен жұмсалатын энергия өсімі ересектерге қарағанда аз. Велоэргометрде жұмыс істегенде қан қысымы 6-9 жастағы балаларда - 12,3 %; 10-12 жаста - 13,9%; ересектер-15-тен 16% - ға дейін болады. 7-14 жас аралығында орталық жүйке жүйесінің (ОЖЖ) нейро-гуморальдық механизмдері мен реттеуші қызметі жетілуі жалғасады. ОЖЖ морфологиялық құрылымын жетілдіру оның едәуір функционалды дамуын қамтамасыз етеді. Әр түрлі органдар мен ОЖЖ арасында жаңа функционалды байланыстар пайда болады [10]. 8-10 жастағы балаларда жүйке процестерінің қозғалғыштығы жоғары. Осыған орай қоздырғыш процестер біраз сәулеленуімен тежегіштерден басым болады. ОЖЖ-дағы қозу-тежеу процестерінің теңгерімсіздігі оның салыстырмалы түрде тез шаршауын, жоғары қозғыштығын, қалауы мен эмоциялардың тез өзгеруін тудырады. Балалардың бұл жасында еліктеу қабілеті байқалады. Оны шебер пайдалану - өте маңызды педагогикалық тәсіл, бұл жас футболшыларды дайындауда кеңінен қолданылуы тиіс. 9-12 жасында балаларда тежеу процестерінің күші ұлғаяды, I және II сигналдық жүйелердің функционалдық мүмкіндіктері кеңейеді. жүйке жүйесінің түрі анықталады, зейіні артады. Үлкен жарты шар қабығының қозғалтқыш аймағының тез дамуының салдарынан қозғалыс координациясының айтарлықтай жақсаруы жүзеге асады. Ойыншының жасына байланысты психомоторлық функциялардың ерекшеліктерін зерттеу жас футболшыларды іріктеу және дайындық барысында өте маңызды болып табылады. Жас футболшыларды зерттеу нәтижесінде уақыттың жас ерекшелік қарқынын (УҚ), қозғалыс реакциясының латентті (ЛК) және моторлы компоненттерін (МК) сипаттайтын деректер (%-бен ) алынды (кесте 5). 5 Кесте - Психомоторика көрсеткіштерінің жас ерекшелік динамикасы
Осы көрсеткіштерден байқағанымыздай, 8 - 18 жас уақыт аралығында футболшыларда қозғалыс реакциясының латентті және моторлы компоненттері азаяды. Едәуір өзгеріс 8-13 жастағы балаларда байқалады. Жас футболшыларды жаппай тексеру нәтижесі аяқтың әрекет ету кезінде қозғалатын объектіге деген реакция (ҚОР) көрсеткіштерінің жас динамикасын - қателік уақыты (Ку) және % - дағы вариация ауқымын (ВА) сипаттайтын қызықты цифрлық деректер берді (кесте-6) 6 Кесте - Психомоторика көрсеткіштерінің жас ерекшелік динамикасы
Деректерден көріп отырғанымыздай, 8-15 жастағы балаларда қозғалатын объектіге деген реакция (ҚОР) дәлдігі айтарлықтай артады. 15 жастан асқан ойыншыларда бұл көрсеткіштердің өзгеру қарқыны біршама баяулайды. Жас спортшыларды даярлау кезінде тек төлқұжатқа ғана емес, сонымен қатар физикалық және психикалық дамудың, сондай-ақ жыныстық жетілудің жеке қарқынын сипаттайтын спортшының биологиялық жасына да назар аудару керек. Көбінесе жасөспірімдердің жақсы спорттық көрсеткіштері өте жоғары емес спорттық дарындылықтың және биологиялық жетілудің ерте кезеңдерінің салдары болып табылады. Көбінесе даму қарқыны баяу жасөспірімдер қабілеттірек болады, бірақ олардың дарындылығы кейінірек байқалады. Саналуан спорт саласындағы, соның ішінде футболдағы мамандар әр спорт түрінің өзіндік ерекшелігін көрсететін бақылау жаттығуларын ұсынады [11]. Футболшылардың дайындығын ағымдық бақылау туралы ақпараттар бірқатар сұрақтарға жауап беруі керек, соның ішінде.: - ағзаның жұмыс резервтері қаншалықты толық пайдаланылды және осы кезеңде спортшыдан жақсы нәтиже күтуге бола ма; -жаттығу жүктемесін одан әрі арттыруға бола ма, спортшының одан әрі ілгерілеуі және оның жаттығу қабілетін арттыру қаншалықты мүмкін; - ағзаның шамадан тыс жүктеме қысымы не кернеуі бар ма [11]. Бұл сұрақтарға жауапты ең маңызды функционалды жүйелердің күйін сипаттайтын медициналық, физиологиялық, биохимиялық зерттеулерді қолдана отырып, жаттығуларды кешенді бағалау арқылы алуға болады [12]. Зерттеулердің көп бөлігі күрделі зертханалық жабдықты қолданумен байланысты. Мұндай зерттеулер футболшылардың функционалдық жағдайы мен жұмысқабілеттілігіне терең талдау жасауды қамтамасыз етеді. Алайда оларды пайдалану ұйымдастырушылық және техникалық себептерге байланысты бұқаралық спорт үшін қол жетімді емес. 1.4 Футболмен айналысушы кіші мектеп оқушыларының қозғалыс сапаларының көрініс табу ерекшелігі Футбол спортшыларға әртүрлі талаптар қоятын ең мобильді спорт түрлерінің біріне жатады. Сондықтан футболшыларда ойын барысында барлық физикалық қасиеттер: күш, төзімділік, жылдамдық, икемділік, ептілік байқалады [12]. Әдебиеттер талдауы көрсеткендей, футболда шапшаңдық секілді физикалық сапалар ең көп зерттелген [13]. Адамның физикалық сапалары туралы түсініктер өткен ғасырдың соңындағы зерттеу жұмыстарының арқасында қалыптасты [14]. Қазіргі уақытта адамның қимыл қозғалыс сапалары ең көп қарастырылатын мәселенің біріне жатады [15]. Соған қарамастан, соңғы жылдардағы кейбір зерттеулерде қозғалыс сапалары туралы бірқатар ұғымдарды нақтылау мәселесі көтеріліп отыр [16]. Бұл, авторлардың пікірінше, ең алдымен адамның "физикалық қабілеттерін", "Күш және жылдамдық-күш қабілеттерін" анықтауға қатысты болып отыр. Бірқатар авторлар қозғалыс сапаларының санын тепе-теңдіктің тұрақтылығы, бұлшықеттердің босаңсуға қабілеттілігі, ырғақ, секіргіштік, қозғалыс жұмсақтығы, үйлестіру секілді жаңа сапаларды енгізу арқылы арттырады [17]. Жас футболшыларды даярлау ерекшеліктерін зерттей отырып, жаңа қозғалыс сапасы-дәлдік ұғымы енгізілді. Авторлар футболшылар үшін бұл күш пен жылдамдық және төзімділіктен де асып түсетін сапа деп атап өтті [18]. Мұндай көзқарас дұрыс емес деуге болады, өйткені футболдағы бес негізгі жаңа сапаларының ішінде жоғарыдағы талдаудан көрініп тұрғандай, ең маңыздысы-шапшаңдық болып табылады [19]. Спортшының жылдамдық сапасы (шапшаңдығы) оның ең аз уақыт ішінде қозғалыс әрекеттерін орындау қабілетін білдіреді. Шапшаңдықтың көрініс табуына қарай қарапайым және күрделі формаларын ажыратады қарапайым (оларды негізгі деп те атайды) формасына - қозғалыс реакциясының уақыты, бір қозғалыстың орындалу уақыты, қозғалыс жиілігі жатады. Жылдамдық көрінісінің кешенді формалары көптеген факторларға байланысты, олардың көпшілігі жетілдіру мүмкіндігіне жол береді, бұл осы сапаның дамуындағы прогресті анықтайды [20]. Спортшының физикалық сапасы ретінде жылдамдықты не шапшаңдықтың байқалуының сыртқы кешенді формасы - оның жеке қозғалыс актісін орындау жылдамдығы болып табылады. Алайда, бұл жылдамдық тек шапшаңдықтың даму деңгейіне ғана емес, сонымен қатар спортшының күш дайындығына, оның төзімділігіне, спорттық техникасын жетілдіруіне байланысты. Сондықтан тұтас қозғалыс шапшаңдығы адамның жылдамдығын жанама түрде ғана сипаттайды. Егжей-тегжейлі талдау кезінде бұл шапшаңдық көрінісінің қарапайым формалары болып табылады және спортшының арнайы жылдамдық қабілеттерінің барлық негізгі көріністерін қамтамасыз етеді [21]. Спортшылардың жылдамдық қабілеттерінің даму дәрежесі, ең алдымен, жүйке процестерінің қозғалғыштығымен, биохимиялық механизмдердің алактатты анаэробты энергия жеткізушілерін жылдам жұмылдыру мүмкіндігімен [22], сондай-ақ бұлшықет тінінің ерекшеліктерімен - серпімділікпен, бұлшықет ішілік үйлестіру деңгейімен, әртүрлі бұлшықет талшықтарының арақатынасымен анықталады [23]. Мысалы, қашықтыққа жүгіру жылдамдығы мен жылдам талшықтар саны арасында тығыз корреляциялық байланыс бар. Спортшылардың жылдамдық қасиеттері (шапшаңдық) басқа қозғалыс қасиеттермен (күш, төзімділік, икемділік, ептілік) техникалық, психомоторлық қабілеттермен және дағдылармен бірге футболшылардың дайындық деңгейін анықтайды [24]. Жоғары қарқынды ойынды ұйымдастыруда жалпы және жылдамдыққа төзімділік ерекше орын алады. Бұл қозғалыс сапасы ойыншылардың ойын барысында жоғарғы жұмысқабілеттілігінің негізі болып табылады [25]. Төзімділік дегеніміз - спортшылардың кез-келген жұмысты оның тиімділігін төмендетпей ұзақ уақыт орындау қабілеті [26]. Төзімділіктің көрінісі әртүрлі энергиямен қамтамасыз ету механизмдеріне (аэробты және анаэробты) негізделген. Сондықтан спорттық физиологияда төзімділік спортшылардың басымырақ немесе тек аэробты сипаттағы ауқымды бұлшықет жұмысын ұзақ уақыт орындау қабілеті ретінде анықталады. Жүйелі жаттығулардың әсерінен 8-10 аптадан кейін төзімділіктің негізінде бейімделу процестері қалыптасады [27]. Төзімділік түрлі қырынан байқалады және спорт түріне де байланысты болып келеді. Сондықтан жалпы және арнайы төзімділік туралы айтуға негіз бар. Төзімділіктің байқалуы көптеген факторларға байланысты, оны шартты түрде екі топқа бөлуге болады [28]. Бірінші топқа қимыл қозғалыс сапаларын, біліктер мен дағдыларды дамыту деңгейін, ағзаның түрлі жүйелерінің функционалдық мүмкіндіктерін, спортшылардың тактикалық және техникалық шеберлігінің деңгейін анықтайтын факторлар кіреді. Екінші топқа спортшылардың психологиялық бағдарына байланысты және олардың ішкі ортаның қолайсыз өзгерістеріне төзімділік деңгейін анықтайтын факторлар кіреді. Олар спортшылардың жүйке жүйесінің жай-күйімен, олардың белгілі бір қызмет түріне деген мотивациясымен байланысты. Мұндай факторлардың болуы және үлкен рөлі сол, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде төзімділік спортшылардың шаршауға қарсы тұру қабілеті ретінде де анықталады [29]. Бұл мәселе бойынша кеңінен таралған әдебиеттерде төзімділік пен шаршау деп нені түсіну керектігі туралы бір тектес түсінік жоқ. Бұл анықтамалар бір процестің әртүрлі жақтарын сипаттайтындығына байланысты. Спортшылардың төзімділігі туралы негізгі зерттеулер, әдетте, осы физикалық сапаның дамуына негізделген биохимиялық механизмдерді зерттеумен байланысты. Кең көлемдегі ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде спортшыларды энергиямен қамтамасыз ету жүйесінің бейімделуі спорт түрінің ерекшелігіне байланысты екендігі көрсетілген төзімділік жаттығулары бұлшықет жүйесінің морфологиялық өзгеруіне ғана емес, сонымен қатар спортшылардың жүрек массасының 20% - 40% - ға артуына әкеледі [30]. Бірқатар ғалымдардың зерттеулері футболшылардың бәсекеге қабілеттілігі негізінен аэробты төзімділік механизмдерінің даму деңгейіне байланысты екенін көрсетті. Ғалымдар бұл мәселені басқаша қарастырады, олар футболшылардың аэробты төзімділігін дамыту анаэробты төмендетуі мүмкін деп санайды. Бұл футболшылардың әртүрлі тактикалық және техникалық әрекеттерді орындау жылдамдығын төмендетуге әкеледі [31]. Футболшыларда төзімділік пен жылдамдықтың жоғары деңгейі спортшылардың жеткілікті күш дайындығымен ғана мүмкін болады. Себебі қазіргі футбол ойыншылардың бүкіл матч барысында орындайтын жекпе-жектерінің көптігімен сипатталады. Сондықтан бірқатар зерттеушілер жылдамдық-күштік қасиеттер жас футболшыларды іріктеу үшін ең маңызды деп санайды, он екі спорт түрінің өкілдері арасында салыстырмалы күштің даму деңгейі бойынша футболшылар волейболмен айналысатын спортшылардан кем түспейтінін көрсетті. Футболшылардың күш дайындығының өзгеру динамикасын бірқатар ғалымдар зерттеді. Олардың зерттеулерінде футболшылардың жасына байланысты күштің дамуының жалпы тенденциялары спортпен шұғылданбайтын адамдарға тән тенденциялардан ерекшеленбейтіні көрсетілген. Футболшылардың күш дайындығының дамуы жыныстық жетілуден кейін жоғары қарқынмен жүретіні атап өтілді. Спорт теориясында күш физикалық сапа ретінде спортшының бұлшықет қысымы не кернеуі арқылы сыртқы әрекеттерді жеңу немесе кедергі жасау қабілетін білдіреді [32]. Әдеби деректерді талдау адамның күштік қасиеттерінің онтогенетикалық дамуында теңсіздік бар екенін көрсетті. 10-11 жаста күштің өсуі салыстырмалы түрде шамалы. Әр түрлі қозғалыстарда көрінетін күш көрсеткіштерінің ең үлкен өсуі 11-16 жаста байқалады, дегенмен абсолютті күш максимумдары 20-40 жаста жетеді, бұлшықет топтарының көпшілігі үшін салыстырмалы күштің дамуы максимум 12-13 жасқа жетеді. Адамның күш деңгейінің айтарлықтай төмендеуі 30-40 жастан кейін айқын көрінеді [33]. Футбол резервін дайындау мәселесіне қатысты әзірлемелермен байланысты ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде ептілік пен икемділік сияқты қимыл қозғалыс аз зерттелген. Оларды негізінен техникалық әрекеттерді оқыту әдістемесін әзірлеуге байланысты зерттеледі. Икемділік, физикалық сапа ретінде, спортшылардың үлкен амплитудасы бар қозғалыстарды орындау қабілетін білдіреді. Айта кету керек, сан алуан спорт түрлеріндегі икемділіктің көрініс табу ерекшеліктері әртүрлі және жарыс жаттығуларының биомеханикалық құрылымымен анықталады. Мысалы, футболшыларға иық, жамбас, тізе және тобық буындарында жоғары қозғалғыштық қажет. Спортшыларды көп жылдық даярлау барысында икемділік көрсеткішін арттырудың ең жоғары қарқыны, әдетте, 13-14 жасқа дейін байқалады [34]. Одан әрі бұл көрсеткіштер тұрақтандырылады және егер олар шынықтырмаса, онда ол жастық шақта, әсіресе ересек және егде жастағы адамдарда айтарлықтай азая бастайды. Сондықтан, 12-14 жаста икемділікті дамытуға бағытталған жұмыс 18-20 жас аралығындағы жұмыспен салыстырғанда екі есе тиімді болып шығады. Оқу-әдістемелік және ғылыми әдебиеттерде икемділіктің басқа физикалық қасиеттермен, ең алдымен күшпен байланысы туралы мәселені зерттеуге көп көңіл бөлінеді [35]. Спортшылардың күш жаттығуларының тиімділігі күшті дамыту үшін қолданылатын қозғалыс амплитудасының жоғарылауымен артады. Дегенмен, бұлшықет массасының жоғарылауы буындардағы қозғалғыштықты айтарлықтай шектеуі мүмкін. Техникалық әдістерді сәтті игеру және оларды ойын барысында сенімді түрде жүзеге асыру үшін футболшылар ептілікті дамытудың жеткілікті жоғары деңгейіне ие болуы керек . Бұл оларға техниканы оқыту процесінде жаңа қозғалыстарды тез игеруге және ойын барысында техникалық және тактикалық әрекеттерді ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді. Спорттағы ептілік (координир) спортшының жаңа қозғалыстарды игеру жылдамдығын, күтілмеген өзгермелі жағдайларға сәйкес қозғалыс әрекеттерінің құрылымын қайта құру жылдамдығын қамтамасыз ететін қабілеті ретінде анықталады [36]. Бұл мәселені көптеген отандық және шетелдік мамандар координациялық қабілеттерімен зерттейді: а) жаңа қозғалыс әрекеттерін құру және көбейту кезінде қозғалыстарды координациялау мүмкіндігі; б) қажет болған жағдайда игерілген әрекеттің параметрлерін өзгерту немесе өзгеретін жағдайлардың талаптарына сәйкес басқа әрекетке ауысу үшін қозғалыстарды координациялауды қайта құру мүмкіндігі. В.И.Лях координациялық қабілеттердің сенситивтік кезеңдерінің көпшілігі 7-12 жас аралығында байқалатынын анықтады. Осы орайда, кезеңдердің жас шекаралары жыныстық және жеке ерекшеліктерге, сондай-ақ өозғалысты жетілдіру құралдары мен әдістеріне байланысты. Осыған ұқсас деректерді Б.В.Сермеевте ұсынған болатын. Сонымен қатар, 7-12 жас аралығында қимыл қозғалыстарды есте сақтау қабілеті тез дамиды. Сонымен бірге, қозғалыстарды координациялаудың көптеген аспектілері жеткілікті зерттелмеген, бұл қосымша зерттеулер жүргізуді қажет етеді [37]. Барлық қозғалыс сапаларының ішінде ептілік ұғымы ең аз анықталған және орасан келіспеушілік туғызып отыр. Ептіліктің байқалу негізі адамның қозғалыс-координациялық қабілеттері болып табылады. Арнайы зерттеулердің нәтижелерін қорытындылай келе координациялау қабілеттерінің келесі түрлерін анықтайды: қозғалыстардың динамикалық және кеңістіктік-уақыттық параметрлерін бағалау және реттеу қабілеті; қалып тұрақтылығын сақтау қабілеті; ырғақ сезімі; кеңістіктегі бағдарлау қабілеті; бұлшықеттерді ерікті түрде босаңсыту қабілеті; қозғалыстарды координациялануы [38]. Негізгі қимыл-қозғалыс сапаларының ішінде ептілік ерекше орын алады, өйткені оның биологиялық қана емес, сонымен қатар Н.А. Бернштейннің пікірінше, адамның ақыл-ой қабілеттерімен байланысты психофизиологиялық мәні де бар. Арнайы әдебиеттерде адамның үйлестіру қабілетінің филогенетикалық даму мәселелері зерттеледі [39]. Атап айтқанда, Н.А.Бернштейн қозғалыс функциясының эволюциясы процесінде үш кезеңді ажыратады. Бірінші кезең жеке оқытудың болмауымен және тек туа біткен координациялық формалардың көрінісімен сипатталады. Екінші кезең тұқым қуалайтын қозғалыс мүмкіндіктеріне біртіндеп қимыл-қозғалыстық бейімделу арқылы игерілетін жаңа формалардың қосылуымен сипатталады. Үшінші кезең белгілі бір жолмен өзгеретін сыртқы жағдайларға жауап ретінде өздігінен пайда болатын жаңа қозғалыс формаларының қолданыстағы мүмкіндіктерге қосылуымен сипатталады. Адамның координациялық қабілеттеріне зерттеу жүргізілгенде ептіліктің жасқа байланысты өзгерістерін зерттеуге айтарлықтай орын беріледі [20]. А. П. Золотаревтің зерттеулерінің нәтижелеріне қарасақ, онда әр түрлі жастағы футболшыларда орындалған координациялық қабілеттердің жасқа байланысты дамуының күрделі динамикасын көрсеткені: 9 жастан 12 жасқа дейін жақсару, 13 жасқа қарай нашарлау, 14 жаста оңтайландыру, 15-16 жаста деңгейдің біршама төмендеуі және 17 жаста шамалы өсу [40]. Осы мәселені зерттеген көптеген авторлардың еңбегінде қимыл-қозғалыстарды игеру қабілетінің жасқа байланысты дамуының біркелкі болмайтыны көрсетілген. Әдеттен тыс, бірақ алдын - ала белгілі жағдайларда қозғалыс әрекеттерінің тиімділігі балаларда жыныстық жетілуге дейін (ұлдарда - 13-14 жасқа дейін, қыздарда-12-13 жасқа дейін) жоғарылайтыны анықталды. Одан әрі бұл қабілет жаттығу болмаған жағдайда нашарлайды. Дененің жылдам өсуі бүкіл дененің қозғалысымен байланысты ептілік көріністеріне теріс әсер ететіні де атап өтілді, бірақ қол әрекеттерінің дәлдігіне әсер етпейді. Адам моторикасының жасқа байланысты дамуының бұл ерекшелігі футболшыларды іріктеу кезінде және көпжылдық дайындық кезінде ескерілуі керек. Бірқатар зерттеушілер ептілікті бастапқы іріктеу кезінде, сондай-ақ жас футболшылардың болашағын бағалау үшін қолдануға болады деп санайды. Арнайы зерттеулер көрсеткендей, ересек жаста жаттығу барысында ептілік деңгейінің жоғарылауы допты алып жүру техникасы көрсеткіштерінің артуына қарай, әсіресе 16-17 жаста едәуір артта қалады. 2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 2.1 Зерттеу әдістері Қойылған міндеттерді шешу үшін біз келесі зерттеу әдістерін қолдандық: ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдау, педагогикалық бақылаулар, модельдеу әдісі, антропометриялық зерттеулер, дене дайындығын тестілеу, педагогикалық эксперимент, математикалық статистика әдістері. Әдеби деректерді талдау және жалпылау әдісі біздің зерттеуіміздің тақырыбына жуық қолда бар деректерді зерттеу және жалпылау мақсатында жүргізілді, бұл тақырыптың өзектілігін негіздеуге, жұмыс болжамын тұжырымдауға, міндеттерді анықтауға және эксперименттік әдістемені негіздеуге мүмкіндік берді. Педагогикалық бақылау. Ұсынылған әдістемелік ұсыныстарды пайдалана отырып, оқу-жаттығу сабақтарының тиімділік динамикасын арнайы және жүйелі зерделеу мақсатында жүзеге асырылды. Антропометриялық әдістер 9-10 жастағы оқушылардың физикалық дамуының негізгі көрсеткіштерін, атап айтқанда: салмақ өлшеу деректері және кеуде шеңберін анықтау үшін пайдаланылды. Дене дамуының барлық көрсеткіштері педагогикалық практикада жиі қолданылатын және арнайы әдебиеттерде сипатталған жалпы қабылданған әдістермен анықталды. Қозғалыс дайындығын тестілеу зерттелушілердің қозғалыс сапаларының даму деңгейін зерттеу үшін қолданылды. Қозғалыс дайындығы деңгейін бағалау үшін келесі тест қолданылды: Жоғары старттан 30 м жүгіру. Бастапқы сызықтан 30 м өлшенеді және мәре лентасы тартылады. Уақыт лентаға кеудеге тиген сәтте секундомермен тіркеледі. Бір орыннан ұзындыққа секіру. Бормен еденге сызық сызылады, оған перпендикуляр 3 метрлік шкала белгіленеді. Сыналушы сызық бойына тұрады. Өлшеу секіру ұзындығын есептеудің жалпы қабылданған ережелеріне сәйкес жүргізіледі. Әр сыналушыға екі мүмкіндіктен беріледі. Ең жақсы нәтиже есептеледі. 3 Қайталап секіру (Челночный бег) 5х10 м. Спорт залында бастапқы сызықтан бастап 10 м белгіленеді. Сыналушы старттық сызыққа тұрады және мұғалімнің белгісі бойынша жаттығуды жоғары старттан орындайды. 10 метрлік сызыққа жүгірген кезде, ол оған қолымен тигізуі керек. Жаттығуды орындау нәтижесі секундомердің көмегімен жұмсалған уақыт бойынша бағаланады. 4 Еденнен тартылу (серпілу). Қолдар 45° дейін бүгіліп, толық түзетілгенге дейін артқа қарай иіледі. Серпілудің (итерудің) максималды саны жазылады. 5 1000 м жүгіру. Сынақтар стадионда жоғары страттан бастап өткізіледі. Педагогикалық эксперимент. Бұл қатысушылардың техникалық дайындық деңгейін жақсартуға бағытталған педагогикалық әсер етудің ұсынылған құралдары мен әдістерінің тиімділігі анықталған негізгі әдіс. Математикалық статистика әдістері. Эксперименттік зерттеу нәтижесінде алынған нақты материал арнайы әдебиеттерде сипатталған әдістер көмегімен жасалған статистикалық өңдеуден өтті. Келесі көрсеткіштер есептелді: орташа арифметикалық (Х), орташа квадраттық ауытқу (d), орташа арифметикалық мәннің стандартты қателігі (Ѕх), корреляция коэффициенті (r). Айырмашылықтардың сенімділігі Стьюдент критерийі бойынша анықталды және мәні 1-5% деңгейінде маңызды болып саналды, бұл педагогикалық зерттеулерде өте сенімді деп танылды. Біз келесі формуланы пайдаландық: ∑ Хi i=1 Х i max - Х i min σ X э - Х к Х = ---------- ; σ = -------------------- ; m = ----------- ; t = --------------- n К √¯n – 1 √¯m2 + m2 2.2 Зерттеуді ұйымдастыру Зерттеу үш кезеңнен Алматы қаласы № 124 жалпы білім беретін мектептің спорттық сынып базасында өткізілді. Бірінші кезең – зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге талдау және жалпылау жүргізілді, 9-10 жастағы балалардың қозғалыс қабілеттерінің жас көрсеткіштері және футбол сабақтарының олардың дамуына әсері зерттелді. Алынған деректер зерттеу болжамын, объектісін, пәнін анықтауға және оларды шешу міндеттері мен әдістерін тұжырымдауға мүмкіндік берді. Екінші кезең – педагогикалық эксперимент эксперименттік бағдарламаны сынақтан өткізуге арналды. Бұл кезеңнің міндеті жалпы білім беретін мектепте оқитын 9-10 жастағы жасөспірімдердің қозғалыс функцияларының ерекшеліктерін айқындаудан тұрады. Зерттеуде алға қойылған міндеттерді шешу үшін қатысушылар құрамынан екі топ құрылды: бақылау тобына (N=12) – жалпы білім беретін мектептерге арналған дене тәрбиесінің стандартты бағдарламасы бойынша оқитын 9-10 жас аралығындағы ұлдар және эксперименттік топқа (N=11) - дене шынықтыру сабақтарында футболмен айналысатын 9-10 жас аралығындағы ұлдар алынды. Алынған деректер бойынша негізгі педагогикалық эксперимент бағдарламасы әзірленді. Бақылау және эксперименттік топтардағы оқу-тәрбие процесінің негізгі формасы дене шынықтыру сабағы болып табылады. Сыналушыларға дене шынықтыру сабағы аптасына екі рет және таңдалған спорт түрі бойынша сабақ 1 рет болады. Апталық практикалық циклдің ұзақтығы-120 минут. Қосымша формаларға мектеп жоспары бойынша, облыстық және қалалық спорт комитеттерінің күнтізбесіне сәйкес бұқаралық-спорттық іс-шаралар кірді. Жасөспірімдердің эксперименттік тобындағы сабақтардың мазмұнының негізі қозғалыс сапаларын дамытуға бағытталған футболдың барлық бөлімдерінің жаттығуларынан құралған. Мамандандырылған дене шынықтыру бөліміндегі арнайы жаттығулар сабақ барысындағы оқу материалының ажырамас бөлігі болып табылады. Бақылау тобындағы сабақтар жалпы білім беретін мектептердің денсаулықты нығайтуға, жалпы дене бітімін дамытуға және әртүрлі қозғалыс дағдыларын, соның ішінде жылдамдық-күш дағдыларын жетілдіруге бағытталған дене шынықтыру бағдарламасы бойынша өткізілді. Сыналушыларды тестілеу екі рет жүргізілді – эксперименттің басында және соңында, нәтижелер математикалық статистика әдістерімен өңделді. Үшінші кезеңде зерттеу нәтижелерін жалпылау және рәсімдеу жұмысы жүргізілді. 3 ФУТБОЛ САБАҒЫ БАРЫСЫНДА 9-10 ЖАСТАҒЫ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫС ҚАБІЛЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ 3.1 Жалпы білім беретін мектептегі 9-10 жастағы оқушылардың физикалық дамуы мен кондициондық сапаларының деңгейін зерттеу. Физикалық даму қимыл-қозғалыс дайындығын анықтайды. Осы көрсеткіштердің өзара байланысы көбінесе олардың жеке тұлғалық қасиеттерін, сондай-ақ саналуан іс-әрекет түрлеріне деген оң көзқарасын анықтайды [19]. 7-кестеде педагогикалық эксперименттің басында екі топтағы зерттелген ұлдардың физикалық дамуы мен қозғалыс дайындығын сипаттайтын мәліметтер келтірілген. 7 Кесте - 9-10 жас аралығындағы оқушылардың физикалық дамуы мен қозғалыс дайындығы деңгейінің эсперименттің басындағы көрсеткіштері
7-кестеден көріп отырғанымыздай, сыналушылардың екі тобындағы салмақ өлшем көрсеткіштерінде айтарлықтай айырмашылықтар анықталған жоқ. Дене (физикалық) дайындықтың орташа статистикалық көрсеткіштерін салыстыру да сыналушы екі топтың арасындағы айтарлықтай айырмашылықтарды анықтауға мүмкіндік бермеді. Алайда, эксперименттік топтағы қатысушылар 1000 м жүгіруден басқа барлық сынақ түрлерінде бақылау тобындағы қатарластарына қарағанда төмен нәтиже көрсеткенін атап өткен жөн. Алынған мәліметтер зерттеушілердің екі тобы да физикалық дамуы мен қозғалыс дайындығы деңгейі бойынша біртекті екенін айтуға мүмкіндік береді. Дайындықтың интегралды бағасы балл жиынтығы бойынша анықталды. Алынған деректер талдауы (8-кесте) көрсеткендей, бақылау тобына тән көрсеткіш: сыналушылардың дене дайындығы ұлдарда 45,5% - орташа, 36,6% төмен және 18,2% - жоғары деңгей белгіленді. Эксперименттік топта қатысушылардың 50% орташа және 20% жоғары, сондай-ақ 30%, төмен деңгейі тіркеледі. Кесте 8 – Эксперименттің бастапқы кезіндегі 9-10 жастағы оқушылардың қозғалыс дайындығы деңгейінің көрсеткіштері
Бұл ретте бақылау тобындағы, сондай-ақ эксперименттік топтағы сыналушылардың қозғалыс дайындығы құрылымындағы негізгі артта қалған мәселе: төзімділік, координация және жылдамдық-күштік сапалары болып табылады. Осылайша, жүргізілген зерттеулердің нәтижелері эксперименттің басында 9-10 жастағы оқушыларда бақылау және эксперименттік топтарда физикалық даму мен қозғалым дайындығын сипаттайтын көрсеткіштерде айтарлықтай айырмашылықтар анықталмағанын көрсетеді, бұл сыналушыларды топқа бөлудің объективтілігі туралы айтуға мүмкіндік береді. Бақылау тобының сыналушыларына тән: жасөспірімдерде қозғалыс дайындығының орташа деңгейі - 45,5%, 18,2% - жоғары және 36,4% төмен деңгейі анықталды. Эксперименттік топта мектеп оқушыларының орташа деңгей 50,0%, 20,0% жоғары және 30,0% төмен деңгейі тіркелді. 3.2 Педагогикалық эксперимент шеңберінде 9-10 жастағы оқушылармен футбол сабағын өткізу әдістемесі Жалпы білім беретін мектепте футбол сабағын өткізу кезінде жаттығу әсерінің екі принципін ескеру қажет: бір бағытты әсер ету принципі және кешенді әсер ету принципі. Әрине, бір бағытты әсер ету принципі спорттық ойындар үшін негіз болып табылмайды, мұнда кешенді бағыттағы сабақтар жаттығу жүктемелерін ұйымдастырудың негізгі формасы болып қала береді. Кешенді әсер ету принципі. Әр түрлі функционалды бағыттағы жүктемелерді біріктіру мүмкіндіктері. Кешенді бағыттағы сабақтарды жоспарлау кезінде түрлі физиологиялық және педагогикалық бағыттағы жаттығулардың шұғыл жаттығу әсерлерінің өзара әрекеттесуін ескеру қажет, бұл, өкінішке орай, футболшыларды даярлау тәжірибесінде көп жағдайларда еленбейді. Сонымен қатар, жеке жаттығулардың шұғыл жаттықтыру әсерін ескермей және олардың дұрыс үйлестірмей спортшылардың дайындық деңгейін айтарлықтай арттыру мүмкін емес. Оқу процесін бірдей бағыттағы жүктемелер жетекші функцияны қалпына келтіру үшін жеткілікті уақыт аралығында ғана қосылатындай етіп, ал басқа жүктемелер тез тежемейтіндей жоспарлаған жөн. Егер сабақтың басында жылдамдық бағытындағы жаттығулар қолданылса, онда сабақтың соңында төзімділікке арналған жаттығулар қолдануға болады. Егер төзімділік гликолизді жұмылдыруға ықпал ететін аралық әдіспен тәрбиеленсе, мұндай жаттығулардан кейін жылдамдық бағытындағы жұмысты жүргізу орынсыз болар еді. Шыдамдылықты біркелкі әдіспен тәрбиелеу кезінде сабақтың соңында жылдамдық жаттығуларын қолдануға болады. Сабақтың негізгі бөлімінің кіріспе бөлімі үшін: Сабақ 1. Мақсаты: сергіту (разминка). Орны: алаң, кез келген бос алаң, спортзал. Құралы: жүру, жүгіру, секіру, гимнастика, ойын. 1 Колоннада еркін жүгіру. 2 Тренер белгісі бойынша – 10-15 м. аралығында жылдамдату (төменгі старт). 3 Еркін жүруді спорттық жүріспен үйлестіру. Жүру процесінде-толық дем шығару. 4 Еркін жүгіру. Белгі бойынша – тізені жоғары көтере жүгіруге ауысу. 5 Еркін жүгіру. Белгі бойынша – екі аяқпен алға секіру, содан кейін оларды қысу не бүгу. 6 Еркін жүгіру. Белгі бойынша – екі аяқпен оңға және солға секіру (кезекпен). 7 Еркін жүгіру. Белгі бойынша – доппен соққы беру имитациясы. 8 Бүйірмен жүру - кең амплитудасы бар қайшы адым. 9 «Қуыспақ». Ойыншылар шектелген алаңда еркін орналасады (белгіленген шектен шығуға болмайды). Біреуі "жүргізеді". Серіктестердің біреуін қуып жетіп, оны қолымен (немесе басқа жолмен) ұстағаннан кейін, жүргізуші ойынды "жүргізу жетекшілігін"беруі керек. Нұсқа: А – бір уақытта екі қолмен; В – шынтақ; С-аяқты тигізе отырып (қатты соққыға тыйым салынады) "жүргізуді" беру 10 Жүрелеп жүру, қолдар-алға. Белгі бойынша — аяқтың ұшымен (қолдар-жоғары) содан кейін денені бүге жүру. 11 Жүру. Белгі бойынша – Қол тірегіне ауысу. 6-10 м төрт тағандап жүру, содан кейін әдеттегі қалыпты жүріс 12 Қолды кезек-кезек алға және артқа айналдыру арқылы жүру. Тыныс алу жаттығулары (терең тыныс алу және дем шығару). Әдістемелік нұсқау: әр жаттығу 8-10 рет қайталанады. Сабақ 2 Мақсаты: қозғалғыштықтың дамуы және жалпы физикалық дайындық. Орны: ойын алаңы, кез келген бос алаң, спортзал, тұрғын ғимарат (ертеңгілік гимнастика үшін). Құралы: секіргішпен орындалатын бағытты гимнастика. 1 Б.қ.: аяқтары бірге. Орнынан секіргішпен секіру. 2 Б.қ.: аяқтары бірге, қолдарын екіге бүктелген секіргішпен бастан асыра қою. Алға және артқа терең еңкею, созылу. 3 Б.қ.: аяқтары бірге. Артқа жылжи отырып секіргішпен секіру. 4 Б.қ.: аяқтары алшақ, екіге бүктелген секіргіш бастан асыра тартылған. Денені оңғажәне солға бұру (кезекпен). 5 Б.қ.: аяқтары бірге. Тік және бүгілген аяқтарымен алға-артқа секіргішпен секіру комбинациялары. 6 Б.қ.: аяқтары бірге, қолдарын екіге бүктелген секіргіш алға созу. Секіргішпен алға және артқа аяғын кезекпен қойып секіру. 7 Б.қ.: аяқтары бірге. Секіргішпен секіру комбинациялары: әдеттегідей және аятарын қысу, алға және артқа. 8 Б.қ.: аяқтары бірге. Алға жылжи отырып секіргішпен секіру. 9 Б.қ.: аяқтары бірге, екіге бүктелген секіргіш қолдарын бастан асыра созу. Еңкейіп, қолдарын артқа (мүмкіндігінше алыс) жіберу. 10 Секіргіштер арқылы алға және артқа секіру. 11 Б.қ.: отыру. Аяқтарды екі рет бүктелген секіргіш арқылы өткізу. Кері қозғалыспен б.қ. - қа оралу. Аяғын еденге тигізіп, бірнеше рет қайталау. 12 Б.қ.: аяқтарын алшақ қойып отыру, екіге бүктелген секіргішті бастан асыра созу. Аяқтарға кезекпен бүгу. Сол қолын оң аяғына, оң қолын сол аяғына тигізуге тырысу. 13 Б.қ.: аяқтары бірге. Солға және оңға жылжу арқылы секіргішпен секіру (кезекпен). 14 Б.қ.: аяқтарын алшақ қойып отыру, екіге бүктелген секіргішті бастан асыра созу. Солға және оңға еңкею (кезекпен). Әдістемелік нұсқау: әр жаттығу 10-15 рет қайталанады. Сабақ 3 Мақсаты: сергіту (разминка) Орны: ойын алаңы, кез келген бос алаң, спортзал. Құралы: жүру, жүгіру, секіру, гимнастика, ойын. 1 Ойыншылар екі қатарға (бірінен соң бірі) тұрады. Бірінші қатардағы спортшылар екіншісінен 10-15 м қашықтықта "ешкі" позициясын алады. Екінші қатардағы ойыншылар олар арқылы секіріп, тағы 10-15 м еркін жүгіруді жалғастырады. Қатарлар ауыстырылады. 2 Сол сияқты, тек бірінші қатардағы ойыншылар аяқтарын алшақ ұстайды, ал екінші қатардағы спортшылар олардың арасынан өтеді. Б.қ - қа адымдап оралу. Әрбір үшінші адымнан кейін-аяқты (кезекпен оңға, солға) осы аяқтың ұшымен қарама-қарсы (тиісінше: солға, оңға) қолға тигізіп бір мезгілде сипау. 3 Сол сияқты, бірінші қатардағы ойыншылар тізерлеп отырады, ал екінші қатардағы оқушылар олардан секіреді. Б.қ -қа оралғанда-серіппелі қозғалыстармен әр аяқпен кезектесіп түсу 4 Сол сияқты, тек бірінші қатардағы ойыншылар қолдарымен жерге тіреліп тұрады, ал екінші қатардағы ойыншылар олардың атыңғы тұсынан еңбектеп өтеді. Б.қ -қа оралу-тыныс алу жаттығулары. 5 "Сұңқар мен тауық"ойыны. Қатарда тұрғандар бір-бірін белбеуден ұстайды. Алдыңғы ("тауық") тұрған ойыншы оның алдында тұрған ("Сұңқар") ойыншыға тұйықталған шеңберге жетуге кедергі келтіріп, ұстап алады. 6 Жұп: біреуі қолынан, екіншісі аяғынан ұстайды ("арба"). Екеуі де алға жылжиды. Жаттықтырушының бұйрығымен орындарын ауыстырады. 7 Жүру. Әрбір үшінші қадамда -тыныс алу жаттығуларымен бірге аяқты жоғары қарай серпу. Әдістемелік нұсқау: әр жаттығу 8-10 рет қайталанады. Сабақ 4 Мақсаты: қозғалғыштықты дамыту және жалпы физикалық дайындық. Орны: ойын алаңы, кез келген бос алаң, спортзал. Құралы: бағытты гимнастика (жұппен). 1 Б.қ.: бір – біріне бетпе-бет қарап тұрып, бір-біріне алақанмен тіреліп; әрқайсысының оң аяғы – сол жақ алға адымдау; бір қолы бүгілген, екіншісі түзетілген. Қолмен қарсы қимылдар жасау. 2 Б.қ.: бір-біріне қарама-қарсы тұрып, бір-біріне аяқтың ұшымен (аяқтар бірге) тірелу. Қолды созып, бір мезгілде отыру және б.қ.-қа келу. 3 Б.қ.: бір-біріне қарама-қарсы тұру, аяқтары алшақ. Алға 90° иіліп еңкею, әрқайсысы қолдарын серіктесінің иығына қою. Денесін солға және оңға айналдыра бұру (кезекпен). 4 Б.қ.: бір-біріне қарама-қарсы отырып, бір-біріне қарама-қарсы тұрған кезде, аяқтарын екі жаққа бөліп, қол ұстасу. Бір мезгілде еңкею: біреуі - алға, екіншісі - артқа. 5 Б.қ.: арқасын бір-біріне тіреп, шынтақ тұсынан ұстау, аяқтарын иық тұсына қою. Серіктесін арқасына тіреп, кезек-кезек алға еңкею. Жерде жатқан аяқтарын алға созу. 6 Б.қ.: Қол ұстасып жүрелеп отыру. Аяқтарды кезек-кезек алға лақтыру ("Казак"). 7 Б.қ.: бірі тізерлеп, екіншісінің аяғынан ұстау. Екіншісі тұрған күйінде төмендегі адамның иығына тіреледі. Екінші қолдың қысымымен біріншісі алға қарай еңкею. 8 Б.қ.: Тізерлеп отырып, бір-біріне бетпе-бет қарау. Біріншісі терең артқа еңкейеді; екіншісі оны тізесіне тіреп ұстау. 9 Б.қ.: Бірі аяғын алшақ қойып отыру, екіншісі артқы жағында тұру. Аяқтың ұшына қолын тигізіп, алға қарай еңкею. Артқы жағында тұрғаны көмектеседі (бірінші адамның арқасынан басу). 10 Б.қ.: Аяқтарын алшақ қойып жату, қолдар кеудеге біріктіріп қою. Серіктес көмегімен денені солға және оңға (кезекпен) бұрып, айналмалы қозғалыстар жасау. 11 Бірі етпетінен жатып, алға қарай иілу. Екіншісі бүгіліп, оның аяғынан ұстау. 12 Шалқалап жату, созылған аяқтарын солға және оңға (кезекпен) лақтырады, екіншісі бүгіліп, оның иығынан ұстайды. 13 Жату қалпынан көтеріліп, бұрылу. Қолдар бастың үстінде біріктірілген. Екіншісі бүгіліп, тобығынан ұстайды. 14 Біреуі артқа шалқалап жатады. Аяқтар бірге, қолдары бөлек. Екіншісі оның артында тізесінде тұрып, шынтағын еденге басады. Жатқан адам бір аяғын бір аяғына жақындап, айналмалы қозғалыстар жасайды. 15 Біріншісі артқа шалқалап жатады, қолдарына алға созу; екіншісі біріншісінің қолына тіреледі. Қолды бір уақытта бүгу және түзету. 16 Б. қ.: бір-біріне қаратып, аяқтың ұшымен тұру, қолдарын алға созу. Әр адам алақанға соғып, серіктесін тепе-теңдіктен айыруға тырысады. Жарыс. Әдістемелік нұсқау: әр жаттығу 10-15 рет қайталанады. Сабақ 5 Мақсаты: қозғалғыштықты дамыту және жалпы дене дайындығы. Орны: ойын алаңы, кез келген бос алаң, спортзал. Құралы: бағытты гимнастика (жұптық сабақ, әрқайсысында — нығыздалған доп (набивной мяч). 1 Допты екі қолымен жақын тұрған серіктеске басынан асыра лақтыру арқылы беру. 2 Кеуде тұсынан да дәл солай. 3 Б.қ.: Бір біріне арқасын қарата тұру. Допты бүйірден "сегізге"беру. 4 Б.қ.: аяқтарын алшақ қойып, арқаларын бір-біріне қаратып тұру. Допты солға және оңға лақтыру және қабылдау (кезекпен). 5 Б.қ.: бір серіктес қолдарын жайып шалқалап жатады. Екіншісі, жатқан адамның басынан асыра, допты алға лақтырады. Біріншісі допты аяғымен ұстап алуы тиіс. 6 Б.қ.: бірінші серіктес аяқтарын жоғары, бүге көтеріп, шалқасынан жатады. Екіншісі, оның алдында тұрып, оның табанына доп лақтырады. Жатқан адамның міндеті-допты тоқтату және аяғымен итеру арқылы серіктеске қайтару. 7 Б.қ.: бірінші серіктес допты тобықтың арасына қысып тұрады, екіншісі – біріншісінің алдында бірнеше метрде тұрады. Біріншісі допты алға лақтырады. Екіншісі допты қолымен ұстауы керек. 8 Б.қ.: бір-біріне бетпе-бет қарап, етпетінен жату. Допты бүгіліп кеуде тұстан лақтыру. 9 Б.қ.: арқасына арқасын беріп отыру, доп қолымен көтеріп, серіктесінің басынан асыра беру, ол допты ала отырып, доппен еденге тигенше алға еңкейеді және т. б. 10 "Арба": бірінші серіктес екіншісінің аяғын ұстайды, ол қолын допқа тіреп, оны домалатады. 11 "Шабандоз": біріншісі қолында доппен, екіншісінің иығында отырып, допты лақтырып, ұстап алады. Кезең кезеңімен серіктестер рөлдерді ауыстырады. 12 Б.қ.: Бір біріне арқасын беріп тұрып, шынтақ астынан ұстау. Біріншісінің қолында нығыздалған доп. Екіншісі серіктесімен арқасын беріп тұрып қозғалады. Әдістемелік нұсқау: әр жаттығу 10-15 рет қайталанады. Сабақ 6 Мақсаты: қозғалғыштықты дамыту және жалпы дене дайындығы. Орны: ойын алаңы, кез келген бос алаң, спортзал. Құралы: бағытты гимнастика (жұптық). 1 Б.қ.: бір-біріне бетпе бет қарап, аяқтың ұшымен және бір қолын бір қолымен тіреп тұру. Қолды бүгу және түзету (денесі түзу). 2 Б.қ.: бір-біріне бетпе-бет қарап, жартылай жүрелеп отыру, бірінен соң бірі айқасқан қолдарымен ұстау. Денені тарту арқылы бұру ("ағаш кесу"). 3 Б.қ.: Бір-біріне арқасын бере отырып, қолдарын жоғары көтере ұстау. Серіктесін өзіне қарай көтере отырып, алға қарай еңкею. 4 Б.қ.: бір-біріне бетпе-бет қарап, аяқтары алшақ, қолдарын серіктесінің иығына қою. Денені бір мезетте алға қарай серіппелі еңкейту. 5 Б.қ.: біріншісі шалқалап жатады, аяқтары алшақ, 90° көтерілген; бас жағында екіншісінің тобығын ұстайды. Бір-біріне аяғымен солға және оңға басылған ауыспалы қозғалыстар жасайды. 6 Б.қ.-тан серіктестің жамбасына отыру, аяғы алшақ, қолын бастан асыра еңкею (кезекпен). Екіншісі тіземен тіреліп, біріншісінің аяғын ұстайды. 7 Біріншісі, шалқасынан жатып (қолдарын дененің екі жанына созу, аяқтары алшақ), екіншісінің көмегімен аяқтарымен "қайшы" қалпын орындау. 8 Б.қ.: қолдарынан ұстап, бір-біріне бетпе-бет қарап отыру. Аяқтарды жабық қолдарының үстіне бір уақытта лақтыру, бұрылу, жабық қолдардың астына "сүңгу". Содан кейін "басқа" аяқтарды төмендегі қолдар арқылы жылжыту, б.қ.-қа оралу. 9 Б.қ.: бір-біріне бетпе-бет қарап отыру. аяқтар түзу, еденнен сәл жоғары көтеру, қолдарын бүйірге қою. Серіктесінің аяғының айналасында айналмалы қозғалыс жасау. 10 Б.қ.: бірінен соң бірі тығыз тұру. Біріншісі екіншісінің мойнын орап, іліп, аяқтарын көтеріп, қайта қысып, алға қарай созады. 11 Б.қ.: Бір-бірінің қолын ұстап жүрелей отыру. Бір мезгілде (әрқайсысы) сол (оң) аяқты жанына қарай кенеттен бұру ("отыру"). 12 Б.қ.: Бірінші тізеге баса назар аудару, аяғын қою. Екіншісі серіктестің аяқ астына аяғын итеріп қою, оларды қолдарымен серіктестің тобығына тіреп, арқасынан қысу. Алға жылжу. 13 Б.қ.: Қол ұстасу. Жарыс: кім кімнің аяғын басады? Әдістемелік нұсқау: әр жаттығу 10-15 рет қайталанады. Эксперименталды бағдарлама қарастырды: – теориялық дайындықты; – жалпы физикалық дайындықты; – таңдалған спорт түрінде (футбол) жетілдіруді. Теориялық сабақ мазмұны: 1 Футболдың спорт түрі ретіндегі сипаттамасы. 2 Футболдың пайда болу және даму тарихы. Атақты ойыншылар. 3 Футбол бойынша жарыс ережесі. 4 Футбол сабағы бойынша жаттығу, өзін өзі бақылау мазмұны. Теориялық деректер сыналушыларға оқу-жаттығу сабақтарында өткізілген сұхбаттасу барысында хабарланып отырды. жүктеу/скачать 487 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1 2