-тарау. Отбасындағы балаларға психологиялық көмек көрсету үшін ертегілерді қолдануды эмпирикалық зерттеу

«Ерекше мұқтаждықтары» бар балалар күрделі, өзіндік ерекшеліктері бар контингент болып табылады. Олар бірқатар ерекшеліктерімен айырықшаланады, мұнда ең бастысы - мұғалімдер өздерінің оқу-тәрбие берудегі нәтижелерін ұзақ уақыт күтеді, балалар мидың органикалық зақымдануынан, соның салдарынан танымдық қызметінің бұзылуына байланысты қалыпты дамып келе жатқан құрдастары сияқты «кері байланыс» бермейді [23, 293-б.]. Нәтижеге қол жеткізу үшін мұғалімдер өз жұмысында оқу-тәрбиелік сипаттағы әртүрлі әдістер мен тәсілдерді қолдануы керек.

Мінез-құлықтағы ауытқу мәселесі орталық психологиялық-педагогикалық проблемалардың бірі болып табылады. Өйткені, егер жас ұрпақты тәрбиелеуде қиындықтар болмаса, онда қоғамның психология, педагогика және жеке әдістемелерге деген қажеттілігі де болмас еді.

Бұл тарауда біз ертегі терапиясын қолдана отырып, отбасындағы балалардың эмоционалды, мінез-құлық және коммуникативті салаларда қалыптасу деңгейін анықтау және түзету бойынша зерттеу жүргіземіз. Ол үшін біз тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың міндеттерін анықтау, қалыптастырушы және бақылау эксперименттерінің әдістемесін егжей-тегжейлі сипаттаймыз.

Тәжірибелік-экспериментальдық жұмыс жүргізу бағдарламасы үш негізгі кезеңді қарастырады:

I кезең - анықтау эксперименті;

II кезең - қалыптастырушы эксперимент;

III кезең - бақылау эксперименті.

Анықтау кезеңінде біз мынадай міндеттер қойдық:

- диагностикалық материал негізінде отбасылық тәрбие жағдайындағы балалардың эмоционалды, мінез-құлық және коммуникативті сфераларының қалыптасу деңгейін анықтау;

- тәрбие процесінде ертегілердің отбасылық тәрбие жағдайында қолданылуын талдау;

- отбасылық тәрбие жағдайында балалардың эмоционалды, мінез-құлық және коммуникативті салаларын дамыту үшін ертегі терапиясының тиімділігін анықтау.

Анықтау экспериментін жүргізу үшін алдымен балалардың эмоционалды, мінез-құлық және коммуникативті салаларының даму деңгейін анықтау үшін диагностиканың әртүрлі түрлерін зерттедік, диагностикалық жұмысты ұйымдастырудың кезеңдерін ойластырдық. Диагностикалық әдістерді таңдауда проективті әдістер қолданылуы керек болды, бұл зерттелген балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты болды.

Бастапқыда біз балалардың эмоционалды жағдайының ауызша сипаттамаларын алу үшін зерттелген отбасылардың ата-аналарымен әңгімелестік. Барлық ата-аналар балаларының мінез-құлқына сипаттама берген кезде балалардың жалпы эмоционалды жағдайының қанағаттанарлық екенін атап өтті. Содан кейін ата-аналар үшін сауалнама ұйымдастырылды (1-қосымша).

Осы мәселені зерттеу нәтижелері ата-аналардың балалармен қарым-қатынас кезінде ертегіні алдын-алу және тәрбие беру құралы ретінде пайдаланбайтындығын көрсетті. Жауаптарына түсініктеме бере отырып, олар ертегілермен танысудың заманауи құралдарына жүгінді және сонымен бірге танымдық дамуға да, эмоционалды дамуға да (компьютер, теледидар) әрдайым жағымды әсер етпейтінін атап өтті.

Бірақ сұхбат пен сауалнама нәтижелерін объективті деп санауға болмайды, өйткені ата-аналар кейде өз балаларының мүмкіндіктерін, эмоционалды жағдайын, даму деңгейлерін жоғары бағалайды. Осыған байланысты, отбасындағы балалардың толық психикалық дамуының негізгі компоненттерін анықтайтын бірқатар әдістер таңдалды. Біз оларға эмоционалдылық, мінез-құлық және қарым-қатынасты жатқыздық.

Отбасындағы балалардың эмоционалды жағдайын анықтау үшін мынадай әдістер қолданылды:

1. Тэммпл-Амен-Доркидің «Алаңдаушылық деңгейін диагностикалау әдісі», С.В. Валиеваның «Паравоз» әдісі тесті - мектеп жасына дейінгі балалардағы алаңдаушылық пен мазасыздықты анықтау, «Үйдегі қорқыныш» әдісі - балалардың қорқынышын, үрейін және т.б. анықтау (2-қосымша).

Мінез-құлықтағы ауытқуларды немесе нормаларды анықтау үшін мынадай әдістер таңдалды:

1. Р.Тэммплдің «Көңілді - мұңды» әдіснамасы (3-қосымша);

2. Г.Резапкинаның модификациясындағы Бас-Даркидің эмоциялар тесті.
Коммуникативті саланы анықтау үшін біз мынадай әдістерді таңдадық:

1. «Баланың ересек адаммен арасындағы қарым-қатынас түрін зерттеу» әдістемесі (4 қосымша).

Мақсаты: баланың бойында қандай байланыс түрі қалыптасатынын анықтау.
2. «Ересек адаммен қарым-қатынастан баланың жеке басының күтетін үміті» әдістемесі (5-қосымша).

Мақсаты: баланың туыстары өзінен қандай мінез-құлық күтетінін, оның іс-әрекеттеріне қандай реакция көрсететінін, ересектерден не күтуге болатынын қалай елестететінін түсіну.

3. «Отбасы социограммасы» әдістемесі. (6-қосымша).

Мақсаты: баланың тұлғааралық қатынастар жүйесіндегі орнын анықтау және отбасындағы қарым-қатынас сипаты.

Мазасыздық деңгейін зерттеу үшін екі түрлі әдісті: Тэммплдің «Амен-Дорки» әдісін және С.В. Валиеваның «Паровоз» әдісін қолдандық. Екі диагностика да әр баламен жеке-жеке жүргізілді. Процесс барысында түрлі жағдайлардың 14 суреті түрінде үлестірме материалдар қолданылды (олар белгілі бір жағдайдағы баланың сөйлеуін тікелей қадағалады),балалардың назарын аударған түрлі-түсті вагондары бар ақ поезд қолданылды және олардың тиімділігі айқын көрінді. «Паровоз» техникасы әдемі вагондарды таңдау қағидатына негізделген, оларды балалар қуана-қуана орындады. Тіркеменің түсі мен баланың тұжырымдары бойынша баланың қазіргі кездегі эмоционалды фонының деңгейін анықтауға мүмкіндік туды.

Балалардың эмоционалды-себептің жағдайын зерттеу үшін Г.А.Орынтаеваның кітабынан мынадай әдістеме алынды. Ол екі сериядан тұрды: балаға арналған сұрақтар және аяқталмаған жеті жағдай. Сондай-ақ, әдіс әр баланың жеке эмоционалды мінез-құлқын анықтау үшін әрқайсысымен бөлек-бөлек жүргізілді. Бұл әдіс бізге баланың әр түрлі жағдайлардағы эмоционалды фонын және мінез-құлқын түсінуге мүмкіндік берді.

Бас-Дарки әдісін (мектеп жасына дейінгі балалардағы агрессивтілік диагностикасы) қолдана отырып, баланың агрессивтілік деңгейін анықтадық. Бұл әдіс балаға қойылатын жетпіс бес сұрақтан тұрады, әдіс әрқайсысымен жеке-жеке жүргізіліп, баланың белгілі бір жағдайда агрессивті екенін, оның қалауына біреу қарсы болған кезде өзін-өзі ұстай алмай, ашу-ызасын тежей алатын/аламайтынын, көрсетіп/көрсетпейтінін көріп-білуге ​​мүмкіндік берді.

Өздеріңіз білетіндей, мектеп жасына дейінгі балалардағы ең ауыр эмоционалды ыңғайсыздық бала кезіндегі әртүрлі қорқыныштардың болуынан туындайды, олар қандай да бір дәрежеде баланың толық дамуына кедергі келтіреді. Осындай маңызды көрсеткіштің диагнозы үшін біз балалардың қорқынышын анықтаудың белгілі әдісін таңдадық, ол - M.A. Панфилованың «Үйдегі қорқыныш» әдісі.

Бұл әдістің мақсаты үш жастан асқан балалардың бойындағы қорқыныштың басым түрлерін (қараңғыдан қорқу, жалғыздық, өлім және т.б.) анықтау және нақтылау. Өйткені балаларға қорқыныш сезімін жеңуге көмектесуден бұрын, біз қорқыныштың барлық түрлерін және олар қандай нақты қорқыныштарға тап болатынын білуіміз керек. Бұл әдіс жеке нысанда да, ересек адамның тікелей қатысуымен де жүзеге асырылады. Бұл әдіс оларды қатты қызықтырды, олар әр түрлі үйлердегі қорқыныштарын таратып айтуға белсенді қатысты, сұрақтарға ықыласпен жауап берді және қорқыныштарын «жасырып қалуға» тырысты.

Әдіс-тәсілдермен жұмысты аяқтаған кезде және тұрақтандырушы эксперимент нәтижелерінің қорытындылары бойынша олар бізге мынадай нәтиже көрсетті.

Визуалды нәтижелер №1 диаграммада көрсетілген.

Эксперимент нәтижелерін балалардың эмоционалды қолайсыздығының әр деңгейіне 5 балдық шкала бойынша бағаладық:

5 - жоғары деңгей

4-3- орта деңгей

2-1-төмен деңгей

Анықтау экспериментінің нәтижелерін талдай отырып, біз тек 3 баланың эмоционалдық тұрғыдан ыңғайсыз жағдайда болу деңгейі жоғары деген қорытындыға келдік: мазасыздық, гиперактивтілік, агрессивтілік, қорқыныш, эмоционалды мінез-құлықтың ауытқуы, 4 баланың эмоционалды ыңғайсыздығы орташа және 2 бала барлығына төмен эмоционалды ыңғайсыздық деңгейін көрсетті. Балалардың бұл кіші тобын өте жақсы қалыптасқан эмоционалды сферасы бар кіші топ ретінде сипаттауға болады: балалар іс жүзінде ешқандай алаңдаушылық пен қорқыныш сезімін сезбейді, толығымен тұрақты эмоционалды күйге ие.

Балалардың коммуникативті саласын анықтау кезінде әдіснамалық негіз ретінде Т.Зинкевич-Евстигнеева жасаған арт-терапиялық теория таңдалды. Нәтижелер әр балаға емес, әр отбасына сәйкес шығарылды.

Зерттеудің бірінші кезеңі - анықтау эксперименті - біз бейімдеген үш әдісті қамтыды (2019 жылдың қаңтар-ақпан айлары):

1. «Баланың ересек адамдармен арасындағы қарым-қатынас түрін зерттеу» әдістемесі. (5-қосымша).

Мақсаты: баланың бойында қандай байланыс түрі қалыптасатынын анықтау.

Мінез-құлық аспектілерін қалыптастыруды анықтау үшін диагностика жүргізу кезінде барлық балалар байланысқа оңай түсті. Оң атмосфера байқалды, барлық балалар жақсы тұжырым жасады.

Зерттеу барысында Р. Тэммлдің «Көңілді - жабырқау» әдісі бойынша алынған нәтижелер пайыздық көрсеткішке айналдырылып, 1-кестеде келтірілді.

1-кесте - Р. Тэммлдің «Көңілді - жабырқау» әдістемесі бойынша жүргізілген зерттеу барысында алынған нәтижелер

Мазасыздық деңгейі	Жоғары	Орта	Төмен
сыналғандар	22,5	77,5%	0%

Алынған нәтижелер № 6 диаграммада нақты көрсетілген.