Дістемелік материалдар
Суффикс- сөздің түбірден кейін орналасатын және әдетте сөздер жасауға қызмет ететін маңызды бөлігі (ерекшелік - жұрнақ -sia (-s)
жүктеу/скачать 378,55 Kb.
|
Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы
- Бұл бет үшін навигация:
- -өмір
- -, -а-, -ну-, -ива-, -ива-, -ва
- -a-, -uch-, -v-, -бит
| Суффикс- сөздің түбірден кейін орналасатын және әдетте сөздер жасауға қызмет ететін маңызды бөлігі (ерекшелік - жұрнақ -sia (-s)бұл аяқталғаннан кейін). Жұрнақтар, жалғаулар сияқты, заттық білдірілуі және нөл болуы мүмкін.
Нөлдік жұрнақ ұғымы мектеп бағдарламасында қолданылмайды, дегенмен іс жүзінде сөздерді талдау кезінде оқушылар бұл ұғымсыз түсіндіру қиын құбылыстарға тап болады. сияқты құбылысты түсіндіру кезінде де бұл маңызды сөздерді жасаудың тұрақты емес тәсілі . Нөлдік жұрнақ келесі жағдайларда бөлектеледі: соңғы пішін уақыт. ал етістіктердің шартты райы: жаға ^ (қараңыз. жаға-л-а), қою ^ болар еді (қараңыз. put-l-a would); r. им.п. бірлік h Сәйкес сын есімдерден жасалған зат есімдер: көк ^ (салыстыру көк => көк, көк => көк-а); им.п. бірлік h Мырза. ауызша зат есімдер: жүгіру ^ (жүгіру => жүгіру ^, жүгіру => жүгіру-салыстырыңыз). Әр түрлі сөйлем мүшелерінің жұрнақтарының өзіне тән белгілері бар. Зат есімдерде олар көп, біршама нақты және сөзге әкелетін мағынасы жағынан алуан түрлі: мысалы, -тел-бет жұрнағы ( оқырман), -Кімге-зат жұрнағы ( үккіш), -ost-дерексіз жұрнақ ( өміршеңдігі), -ші-қимыл жұрнағы ( жану), -shk-субъективті бағалау жұрнағы ( субъективті бағалау категориясы — сөйлеушінің сөз затына қатынасын білдіретін категория ) бас). Зат есімнің жұрнақтарына омонимия құбылысы тән, мысалы, жұрнақ. -Кімге-субъективті бағалаудың мәні болуы мүмкін ( өзен) және әрекеттер ( отын арасы). Сын есімнің жұрнақтары зат есімнің жұрнақтарына қарағанда семантикасы жағынан абстрактілі болып келеді. Сын есімдердің белгілі бір класын анықтау үшін жұрнақтардың қасиетін көрсетуге болады, мысалы, -өмір-сапалық сын есімнің жұрнағы ( шыдамды, тітіркендіргіш),-ск-салыстырмалы сын есім жұрнағы ( Пушкин(стиль), теңіз), -інші-, -ин-, -інші-иелік сын есімнің жұрнақтары: ( әкелер, петин, бұқа). Етістік жұрнақтары, әдетте, көп мағыналылықтан айырылады, олар етістік категориясының ішінде гетерогенді семантикалық таптарды жасамайды. Сөзде етістік жұрнақтары грамматикалық мағынасына қарай оңай танылып, ажыратылады, мысалы: уақытша жұрнақтар: -l-(өткен уақыт) - жаяу аралады; -ші-(қазіргі) - чита [ю] т, шыбын; Инфинитивтің түбір жұрнақтары немесе етістіктің тұрлаусыз түрі: -а-, -, -: айдау, қараңғылау, қызмет көрсету; түр жұрнақтары -, -а-, -ну-, -ива-, -ива-, -ва-: безендіру, безендіру, айқайлау, біріктіру, оқу; жіктік жалғаулары -sh-, -sh-, -v-, -vsh-, -n-, -en-, -t, -om-, -em-, -im-: суға батып кету, сатып алу, ұмыту; жіктік жалғаулары -a-, -uch-, -v-, -бит-: асығу, ұшу, оқу, еңкейу. Префикс- сөздің түбір алдында орналасып, сөз жасау қызметін атқаратын елеулі бөлігі. Префикс сөзге түпнұсқамен салыстырғанда қосымша мағына қосады ( шығу, кіру, кету, айналып өту- жүру бағытын көрсету). Сөзде бірнеше префикс болуы мүмкін ( қайта ыдырау). Түбір- сөздің лексикалық мағынасын, барлық сабақтас (бір түбірлі) сөздердің жалпы мағынасын қамтитын сөздің негізгі мәнді бөлігі. Түбірі бір сөздерді бір түбір деп атайды да, олардың арақатынасы түбір арқылы білдірілген мағынаға қарай орнатылады (омонимдік түбірді екі сөз табындағы салыстыр: су - сүңгуір - су және жүргізуші - қамтамасыз ету - жетек). Түбірде кезектесу деп аталатын құбылысты байқауға болады. Дауысты дыбыстар ауыса алады ( жинау - жинау, өртеу, өртеу) және дауыссыз дыбыстар ( жүгіру - жүгіру, өсу - өсу) және екеуі де бір уақытта ( өсу - өсу, төсеу - төсеу). Жоғарыда айтылғандай, түбір сөзде ерекшеленетін соңғы морфема болып табылады. Бұл ережені қатаң сақтау керек, әсіресе бір түбір сөздерде әртүрлі формада көрінетінін ескерсек, мысалы: қорғасын, қорғасын, қорғасын; жүрді, жүрді, келді.Сөзде біреу болуы мүмкін ( су, орман) және одан да көп түбірлер ( су тасушы, ағаш өңдеуші). Кітап материалдары бойынша: Конков В.И., Старовойтова О.А. Орыс тілінен ауызша емтихан: Жоғары оқу орындарына түсушілерге арналған орыс тілі оқулығы.- СПб .: СПбМУ.-2001. жүктеу/скачать 378,55 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|