«диуани лұҒат-ит-түрік» ЕҢбегі негізінде орта ғасыр түркілері танымындағЫ Әлем бейнесінің этнолингвомәдени көрінісі
жүктеу/скачать 340,92 Kb. Pdf көрінісі
|
D v nu Lug ti t T rk al mas Esas nda Orta a T rkleri Bilincindeki D nya G r n n Etnoleng k lt rel G r nt s [#155041]-136449
| Teŋri ažun türütti «Тәңір дүниені жаратты»
(DLT: II: 303), Teŋri ol yerig yaratgan « Жерді жаратқан тәңір» (DLT: III: 352), Teŋri yalŋuk türpütti «Тәңір адамды жаратты» (DLT: II: 303), Teŋri oɣul togturdı «Тәңір ұл тудырды» (DLT: II: 173) т.б.; тәңірдің құдіреттілігі мен парасаттылығына байланысты Umunč Teŋrige tut «Үмітіңді Тәңірден күт» (DLT: I: 133), Teŋri meniŋ ıšım etti «Тәңірі менің ісімді оңғарды» (DLT: I, 171), Teŋri meni bayuttı «Тәңір мені байытты» (DLT: II: 325), Teŋri kar karlattı «Тәңір қар жаудырды» (DLT: II: 347), Men Teŋriden umundum «Мен тәңірден үміттендім» (DLT: II: 206), Teŋri meni ködhezdi «Тәңір мені қорғады» (DLT: II: 162), Teŋri ölüg tirgürdi «Tәңірі өлікті тірілтті» (DLT: II: 179), Ol Teŋri seni maŋa sevtürdi «Cені маған сүйдірткен Тәңір» (DLT: II: 185) т.б.; тәңірге тиіс мадақтар Uluglug Teŋrige «Ұлылық тәңірге (тән) » (DLT: «Диуани Лұғат-Ит-Түрік» Еңбегі Негізінде Орта Ғасыр Түркілері Танымындағы Әлем Бейнесінің Этнолингвомәдени Көрінісі Türk Dünyası 39. Sayı 170 I: 150), Teŋririg öküš ogdümiz «Tәңірді өте мақтан тұтамыз» (DLT: I: 472) т.б.; тәңірге қатысты мақалдар мен тұрақты тіркестер Süsegen udhka Teŋri müŋüz bermes «Сүзеген өгізге тәңірі мүйіз бермес» (DLT: III: 364), Begim özin ogurladı,Yarag bilip ogurladı. Ulug Teŋri agırladı, Anın kut kıv türı togdı «Бегім өзі тасаланды, Сәтін біліп жауып алды. Ұлы тәңірі құрмет тұтты, Содан құт-бақ дәулет туды» (Бегім істің сәтін бағып, қосындардан шеткері кетіп жасырынды; Істің сәтін біліп, уақытында істеді; Ұлығ тәңірі әзіздеп, содан құт, дәулет туды; бақыт тапты.) (DLT: I: 301), Toyın tapugsak, Teŋri sevınšsiz «Тойын табынғыш, Тәңірі сүйінішсіз» (Мұсылман болмағандардың дін басылары Ұлы Тәңірге құлшылық етіп табынар, бірақ Ұлы Тәңір оның табынғанына сүйінбес, разы-хош болмас.) (DLT: III: 377) т.б. сынды тілдік бірліктерден Тәңір жаратушы Алланың синонимі іспеттес көрініс тапса, кейбір түркі тайпалары арасында аспан және үлкен , зор нәрселер үшін де тәңір лексемасының қолданғандығын көруге болады (МҚ: III: 505). Жәдігер тілін антропоөзектік лингвистика аясында зерделей отырып, «Диуани лұғат-ит-түрік» тек сол жазылған уақыттың ғана ерекшелігін емес, тұтас ғасырдың, бүгінде жеке-жеке ұлт болып ұйыған сол кездегі біртұтас түркі халқының болмысы мен танымы сыйдырылғанын көреміз. Осындай тарихы терең бірліктердің бірі – құт лексемасы. М.Қашқари qut лексемасына «құт, бақ-дәулет» деген анықтама беріп, qutluɣ «құтты» сөзінің осыдан шыққанын айтады (МҚ: I: 379). Uma kelse qut kelir «Қонақ келсе құт келер» (DLT: I: 92). Ulugnı uluglasa qut bulur «Ұлықты ұлықтаса, құт болар» (Жасы үлкен қарияларды құрметтесе құт болар) (МҚ: I: 358); Kut kuwiɣ berse idhim kulıŋa, Künde ıšı yükseben yokar awar «Тәңірім берсе құлына бақ, құт-дәулет, Ісі оңалып, көтерілер күнде өрлеп» (МҚ: I: 379). Аталған лексеманың сакральді сипаты көне түркі дәуіріне жетелейді. Көне түркілер дүниетанымында құт адамзатқа өмірлік күш-қуат, несібе, ырыс-береке, байлық, абырой-атақ, бедел әкелуші кие болған. Көне түркі тілі сөздігінде qut моносиллабына «счастье», «благо», «удача», «успех», «счастливый удел» мағыналары берілген (ДТС 1969: 471). Қазіргі кейбір түркі халықтары тілінде qut лексемасының адамды тастап кетсе адам ауыра бастап, келмесе өмірден өтететін тылсым күш мағынасын да көреміз. Мәселен тув.: жүктеу/скачать 340,92 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|